(Το παρακάτω κείμενο αντιγράφτηκε από συζήτηση που ξεκίνησε σε σχέση με τον τονισμό της ΔΕΗ εδώ.)
Είναι ενδιαφέρον το θέμα, και κάπως μπλεγμένο. Στα αγγλικά υπάρχει η βολική διάκριση μεταξύ acronyms και initialisms: των αρκτικόλεξων που προφέρονται ως λέξεις –όπως στα παραπάνω παραδείγματα– και εκείνων που προφέρονται γράμμα γράμμα –π.χ. («πι χι»), Δ.Σ. («δέλτα σίγμα»), Μ.Μ.Ε. («μι μι έψιλον»)– αντίστοιχα. Στα ελληνικά, απ' όσο μπορώ να δω, δεν υφίσταται τέτοια διάκριση στην ορολογία, καθώς οι λέξεις «αρκτικόλεξο», «ακρωνύμιο» και «ακρώνυμο» είναι συνώνυμες μεταξύ τους. Η διαφορά όμως υπάρχει πρακτικά.
Γενικά τα initialisms είναι πιο δυσπρόφερτα στα ελληνικά από τα acronyms, διότι πολλά από τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου έχουν δισύλλαβα ή και τρισύλλαβα ονόματα*, σε αντίθεση με τη συντριπτική πλειοψηφία των αγγλικών. Από αυτό προκύπτουν ορισμένες τάσεις:
1) Εντοπίζω μια προτίμηση υπέρ των acronyms, όπου γίνεται, ώστε να μπορεί ο κόσμος να τα πει ευκολότερα. Σε αρκετές περιπτώσεις μπαίνει στο αρκτικόλεξο και δεύτερο ή και τρίτο γράμμα μιας λέξης, ώστε να βγει το acronym (π.χ. στο Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, ΓΕΕΘΑ, ή στα Προγνωστικά Ποδοσφαίρου, ΠΡΟΠΟ). Αυτό βέβαια γίνεται και στα αγγλικά.
2) Επίσης έχουμε μεικτές περιπτώσεις, όπου μπορεί να πειραχτεί λίγο η προφορά για να καταλήξεις με αρκτικόλεξο τύπου acronym: τη Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΓΣΕΕ) θα την ακούσεις στις ειδήσεις όχι ως «γσεέ» αλλά με ένα εμβόλιμο έψιλον, «γεσεέ».
3) Ακόμα και σε περιπτώσεις initialisms η προφορά δεν ακολουθεί πάντα τα ονόματα των γραμμάτων. Ο Φόρος Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) συνήθως προφέρεται «φι-πι-ά» και όχι το αναμενόμενο «φι πι άλφα», και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) συχνά ακούγεται ως «α-πι-θι» και όχι «άλφα πι θήτα».
Κανόνας σε αυτά τα πράγματα δυστυχώς δεν νομίζω να υπάρχει, και ο τρόπος που θα προφέρεις το κάθε μεμονωμένο αρκτικόλεξα μάλλον θα χρειαστεί έρευνα. (Παρεμπιπτόντως, βλέπω ότι το αντίστοιχο άρθρο στη Βικιπαίδεια χρησιμοποιεί αρκετά από τα ίδια παραδείγματα με μένα.) Πάντως αν δεις ότι ένα αρκτικόλεξο εναλλάσσει σύμφωνα και φωνήεντα με τρόπο που να μπορεί να τα προφέρεις με ευκολία (ΔΕΔΔΗΕ, ΚΤΕΛ, ΠΑΟΚ, ΕΤΕ, ΕΛΤΑ), μάλλον είναι acronym. Αν πάλι έχεις δύο ή περισσότερα σύμφωνα στη σειρά που δεν προφέρονται εύκολα στα ελληνικά, μάλλον δεν είναι.
Α, και κάτι ακόμα. Όταν έχεις φωνήεντα που μπορούν να συνδυαστούν, κοιτάς τις αρχικές λέξεις. Η Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας (ΕΥΔΑΠ) προφέρεται «εϊδάπ» και όχι «εβδάπ» επειδή το έψιλον και το ύψιλον ανήκουν σε ξεχωριστές λέξεις. Παρομοίως, η Δημόσια Οικονομική Υπηρεσία (ΔΟΥ) προφέρεται «δόι» και όχι «δου».
* 9 μονοσύλλαβα, 11 δισύλλαβα (μαζί με το ιώτα, καταχρηστικά) και 4 τρισύλλαβα στα ελληνικά, ενώ στα αγγλικά μόνο το w δεν είναι μονοσύλλαβο, αν και έχει κάνει αρκετή ζημία με το "www".
Είναι ενδιαφέρον το θέμα, και κάπως μπλεγμένο. Στα αγγλικά υπάρχει η βολική διάκριση μεταξύ acronyms και initialisms: των αρκτικόλεξων που προφέρονται ως λέξεις –όπως στα παραπάνω παραδείγματα– και εκείνων που προφέρονται γράμμα γράμμα –π.χ. («πι χι»), Δ.Σ. («δέλτα σίγμα»), Μ.Μ.Ε. («μι μι έψιλον»)– αντίστοιχα. Στα ελληνικά, απ' όσο μπορώ να δω, δεν υφίσταται τέτοια διάκριση στην ορολογία, καθώς οι λέξεις «αρκτικόλεξο», «ακρωνύμιο» και «ακρώνυμο» είναι συνώνυμες μεταξύ τους. Η διαφορά όμως υπάρχει πρακτικά.
Γενικά τα initialisms είναι πιο δυσπρόφερτα στα ελληνικά από τα acronyms, διότι πολλά από τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου έχουν δισύλλαβα ή και τρισύλλαβα ονόματα*, σε αντίθεση με τη συντριπτική πλειοψηφία των αγγλικών. Από αυτό προκύπτουν ορισμένες τάσεις:
1) Εντοπίζω μια προτίμηση υπέρ των acronyms, όπου γίνεται, ώστε να μπορεί ο κόσμος να τα πει ευκολότερα. Σε αρκετές περιπτώσεις μπαίνει στο αρκτικόλεξο και δεύτερο ή και τρίτο γράμμα μιας λέξης, ώστε να βγει το acronym (π.χ. στο Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, ΓΕΕΘΑ, ή στα Προγνωστικά Ποδοσφαίρου, ΠΡΟΠΟ). Αυτό βέβαια γίνεται και στα αγγλικά.
2) Επίσης έχουμε μεικτές περιπτώσεις, όπου μπορεί να πειραχτεί λίγο η προφορά για να καταλήξεις με αρκτικόλεξο τύπου acronym: τη Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΓΣΕΕ) θα την ακούσεις στις ειδήσεις όχι ως «γσεέ» αλλά με ένα εμβόλιμο έψιλον, «γεσεέ».
3) Ακόμα και σε περιπτώσεις initialisms η προφορά δεν ακολουθεί πάντα τα ονόματα των γραμμάτων. Ο Φόρος Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) συνήθως προφέρεται «φι-πι-ά» και όχι το αναμενόμενο «φι πι άλφα», και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) συχνά ακούγεται ως «α-πι-θι» και όχι «άλφα πι θήτα».
Κανόνας σε αυτά τα πράγματα δυστυχώς δεν νομίζω να υπάρχει, και ο τρόπος που θα προφέρεις το κάθε μεμονωμένο αρκτικόλεξα μάλλον θα χρειαστεί έρευνα. (Παρεμπιπτόντως, βλέπω ότι το αντίστοιχο άρθρο στη Βικιπαίδεια χρησιμοποιεί αρκετά από τα ίδια παραδείγματα με μένα.) Πάντως αν δεις ότι ένα αρκτικόλεξο εναλλάσσει σύμφωνα και φωνήεντα με τρόπο που να μπορεί να τα προφέρεις με ευκολία (ΔΕΔΔΗΕ, ΚΤΕΛ, ΠΑΟΚ, ΕΤΕ, ΕΛΤΑ), μάλλον είναι acronym. Αν πάλι έχεις δύο ή περισσότερα σύμφωνα στη σειρά που δεν προφέρονται εύκολα στα ελληνικά, μάλλον δεν είναι.
Α, και κάτι ακόμα. Όταν έχεις φωνήεντα που μπορούν να συνδυαστούν, κοιτάς τις αρχικές λέξεις. Η Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας (ΕΥΔΑΠ) προφέρεται «εϊδάπ» και όχι «εβδάπ» επειδή το έψιλον και το ύψιλον ανήκουν σε ξεχωριστές λέξεις. Παρομοίως, η Δημόσια Οικονομική Υπηρεσία (ΔΟΥ) προφέρεται «δόι» και όχι «δου».
* 9 μονοσύλλαβα, 11 δισύλλαβα (μαζί με το ιώτα, καταχρηστικά) και 4 τρισύλλαβα στα ελληνικά, ενώ στα αγγλικά μόνο το w δεν είναι μονοσύλλαβο, αν και έχει κάνει αρκετή ζημία με το "www".
: