Η αναδιατύπωση που δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας ή σύγχυσης είναι και η δική μου πρώτη επιλογή όταν μεταφράζω. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως το έχει η προσομοίωση ακραίων καταστάσεων: εκεί κρίνεται η στίξη, και ο τονισμός των μονοσύλλαβων, και όλα τα διαμφισβητούμενα. Εμείς δεν θα το γράφαμε έτσι, αλλά έχουμε μπροστά μας μια διατύπωση που δεν παύει να είναι σωστά ελληνικά. Το ερώτημα είναι λοιπόν: με δεδομένη αυτή τη διατύπωση, ποια στίξη βοηθάει την κατανόηση του νοήματος;
Εγώ προσωπικά υποφέρω όταν η υποθετική πρόταση επιπλέει αμφιρρέποντας ανάμεσα σε δύο άλλες προτάσεις (είτε κύριες είτε δευτερεύουσες, δεν έχει σημασία). Στη συγκεκριμένη περίπτωση διακρίνω τη δυνατότητα δύο διαφορετικών αναγνώσεων:
- Τα δάνεια αυτά επιβαρύνονται εξαρχής με αρκετά υψηλό επιτόκιο αν δεν εξοφληθούν εγκαίρως [δηλ. έχει προβλεφθεί εξαρχής σημαντική πρόσθετη επιβάρυνση σε περίπτωση μη έγκαιρης εξόφλησης] ΚΑΙ [τελικά και συνολικά, αν λάβουμε υπόψη όλες τις περιπτώσεις και όλα τα δεδομένα] οδηγούν σε υπέρογκες, σχεδόν τοκογλυφικές χρεώσεις.
- Τα δάνεια αυτά επιβαρύνονται εξαρχής με αρκετά υψηλό επιτόκιο [ούτως ή άλλως το επιτόκιο είναι αρκετά υψηλό] ΚΑΙ [επιπλέον] σε περίπτωση μη έγκαιρης εξόφλησης οι χρεώσεις καταντούν σχεδόν τοκογλυφικές [σαφώς παραπάνω από το "αρκετά υψηλό" επιτόκιο].
Εδώ η χρησιμοποίηση στιγμιαίου (συνοπτικού) χρόνου ["εξοφληθούν"] τείνει να μας οδηγήσει στη δεύτερη ανάγνωση, που είναι προφανώς η σωστή. Αλλά ο έστω και στιγμιαίος δισταγμός, η ανάγκη να ξανασκεφτούμε και να ερμηνεύσουμε τι ακριβώς διαβάσαμε, να γυρίσουμε πίσω και να ξαναδιαβάσουμε, είναι καραμπινάτη αποτυχία του γραπτού λόγου. Άλλωστε θα μπορούσαμε να έχουμε και άλλες διατυπώσεις, σε εξίσου σωστά ελληνικά και ακόμα περισσότερο αμφίσημες (π.χ.: "Εξαρχής επιβαρυμένα με αρκετά υψηλό επιτόκιο, αν δεν εξοφλούνται πλήρως με κάθε μισθοδοσία, οδηγούν σε υπέρογκες, σχεδόν τοκογλυφικές χρεώσεις").
Επιπλέον, αν ακούσουμε τη φράση, αν την εκφέρουμε κάνοντας τις παύσεις που γενικά συνδέονται με το κόμμα, έχω την (ίσως εντελώς προσωπική) εντύπωση ότι μια τέτοια αμφικομματισμένη βοηθητική πρόταση τείνει να γίνει αντιληπτή σαν προσκολλημένη στην πρόταση που προηγείται, άσχετα αν αυτή είναι κύρια, δευτερεύουσα, μετοχική ή οτιδήποτε.
Τέλος πάντων, ο γραπτός λόγος είναι πολύ φτωχός σε σχέση με τον προφορικό και δεν του είναι εξίσου εύκολο να αποσαφηνίζει τα διφορούμενα. Οι κυριότεροι σύμμαχοί του για την αντιμετώπιση του προβλήματος είναι δύο. Πρώτον, η αρχή της πρόληψης. Γνωρίζοντας το γλωσσικό μας περιβάλλον, μπορούμε να καταλάβουμε πού είναι δυνατόν να προξενηθεί αμφισημία και την αποφεύγουμε με κατάλληλη αναδιατύπωση. Σωστό και αποδεκτό, ιδιαίτερα μάλιστα όταν η τρέχουσα χρήση έχει αποσταθεροποιήσει τον δεύτερο σύμμαχο, ο οποίος ωστόσο δεν παύει να είναι απαραίτητος - φυσικά, αναφέρομαι στη στίξη, η οποία μπορεί ενίοτε να κάνει τεράστια διαφορά, και δη σε κάπως ακραίες περιπτώσεις.
Με αυτό λοιπόν το σκεπτικό καταλήγω στο σφάξιμο του συγκεκριμένου κόμματος. Στην αρχή έθεσα το ερώτημα: με δεδομένη αυτή τη διατύπωση, ποια στίξη βοηθάει την κατανόηση του νοήματος; Αν βέβαια κάποιοι (όχι εδώ μέσα, νομίζω) θεωρούν ότι η πρώτιστη λειτουργία της στίξης δεν είναι να βοηθάει το νόημα αλλά να σημαδεύει τα έμφυτα χαρακτηριστικά κάθε κομματιού του παζλ που συνθέτει την περίοδο, είναι άλλου παπά ευαγγέλιο - και τους τα έχουμε ήδη ψάλει. Π.χ.
εδώ:
Βλέπουμε πολύ συχνά περιόδους όπου τα κόμματα είναι σχεδόν όσα και οι λέξεις, ενώ τα περισσότερα μπορεί να στηρίζονται σε τυπικά σωστούς κανόνες (π.χ. για τον χωρισμό συμπερασματικής δευτερεύουσας πρότασης με κόμμα) ή να μην είναι υποχρεωτικά αλλά ούτε και λάθος αν εξεταστούν μεμονωμένα. Εγώ προσωπικά πιστεύω ότι στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να υπερισχύει η γενική ρήτρα μας. Τα κόμματα δεν έχουν στόχο να κομματιάσουν αλλά να οργανώσουν, ή μάλλον διακόπτουν για να επιτρέψουν μια οργανωμένη σύνδεση και τη δόμηση της συγκεκριμένης ολότητας (κατά βάση της περιόδου). Η περίοδος (πόσο μάλλον στον μακροπερίοδο λόγο) δεν είναι αχταρμάς επιμέρους στοιχείων που το καθένα υπόκειται σε δικούς του κανόνες και ύστερα τα βάζουμε το ένα δίπλα στο άλλο. Η περίοδος είναι δομή, όχι άθροισμα. Επιμέρους κανόνες σίγουρα υπάρχουν, αλλά the proof of the pudding is in the eating. Αν εξυπηρετούν τη σημασιολογική δόμηση της περιόδου, έχει καλώς. Αν όχι, πρέπει να προσαρμόζονται στο υπερισχύον κριτήριο. Μου τυχαίνει συχνά να μεταφράζω ή να αναθεωρώ περιόδους δέκα σειρών και σας διαβεβαιώνω ότι χωρίς την οργανωτική συνδρομή των κομμάτων η μάνα και το παιδί θα κλαίνε ο καθένας στη γωνιά του επ' άπειρον. Αν σε μια περίοδο βλέπουμε κόμματα με τη σέσουλα, χρειάζεται να ανησυχούμε πολύ. Υπερμέτρως πολλαπλασιαζόμενο, το κόμμα πληθωρίζεται και χάνει την αξία του: αδυνατεί να υπηρετήσει το νόημα.
