Αν θέλουμε να είμαστε κοινωνία και να μην είμαστε ζούγκλα, πρέπει να αποκαταστήσουμε τις διαταραγμένες ισορροπίες και να ξαναβρούμε τα όρια. Δεν θα κρίνουμε την κοινωνία αρνητικά από έναν αστυνομικό. Αυτός, δυστυχώς, κατάφερε, μέσα σε μια στιγμή, μέσα σε μια του κίνηση, να συμπυκνώσει ό,τι είναι αρνητικό και ανισόρροπο σ’ αυτή την κοινωνία της έντασης, του τσαμπουκά και του εγώ. Αλλά, ξανά δυστυχώς, έχουν πολλαπλασιαστεί τα υπόλοιπα από τα οποία θα κρίνουμε αρνητικά την κοινωνία μας. Τόσο που να αναρωτιέσαι μήπως αυτό το περίφημο εγωιστικό γονίδιο μπορεί από τον πολύ εγωισμό να δρα αυτοκαταστροφικά.
Προσυπογράφω πλήρως το παραπάνω κείμενο του nickel (όλο το κείμενο, όχι μόνο το μικρό απόσπασμα που παραθέτω) και θέλω να προσθέσω λίγα λόγια σε ό,τι αφορά τη γονιδιακή διάσταση. Ελπίζω να μην σας πολυκουράσω.
Παίρνω αφορμή από την τελευταία πρόταση. Δεν υπάρχει απολύτως κανένας λόγος για τον οποίον ένα γονίδιο να μην είναι αυτοκαταστροφικό. Αυτοκαταστροφικά γονίδια -και κατ' επέκταση αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές- μπορούν κάλλιστα να εμφανιστούν σε οποιοδήποτε είδος. Μόνο που θα πληρώσουν και το ανάλογο τίμημα, δηλαδή θα αυτοκαταστραφούν, μαζί με τα άτομα που τα φέρουν.
Αυτό μπορείτε να το σκεφτείτε τόσο σε επίπεδο γονιδίου, π.χ. ένα γονίδιο που προκαλεί μια θανατηφόρα ασθένεια, όσο και σε επίπεδο ατόμου (κάποιος που αποφασίζει να αυτοκτονήσει), κοινωνικής ομάδας (τα μέλη αιρέσεων που αυτοκτονούν όταν περνούν από τα μερη μας κομήτες) ή ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου (ο ανθρώπινος πληθυσμός σήμερα αυξάνει με ραγδαίο ρυθμό την ώρα που υποβαθμίζει όλο και περισσότερο το περιβάλλον του, κάτι που, αν διατηρηθεί, θα μας οδηγήσει με μαθηματική βεβαιότητα στη λιμοκτονία).
Το μεγάλο πρόβλημα με μια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά προκύπτει όταν η συμπεριφορά παρέχει βραχυπρόθεσμα οφέλη στα άτομα που την υιοθετούν. Για παράδειγμα, άτομα με αυτοκτονικές τάσεις δεν θα θέσουν ποτέ σε κίνδυνο την επιβίωση του κοινωνικού συνόλου (αρκεί να μην πέσει στα χέρια του μια ατομική βόμβα, λόγου χάρη), γιατί το αυτοκαταστροφικό αποτέλεσμα της συμπεριφοράς εκδηλώνεται άμεσα, κι έτσι η συμπεριφορά δεν προλαβαίνει να εξαπλωθεί στο κοινωνικό σύνολο. Αν όμως μια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά είναι ωφέλιμη σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, ελλοχεύει ο κίνδυνος να υιοθετηθεί από μεγάλη μερίδα του κοινωνικού συνόλου. Να σας αφηγηθώ ένα μικρό παράδειγμα:
Το νησί του Πάσχα ανακαλύφθηκε από Πολυνήσιους γύρω στον 9ο αιώνα μ.Χ. Καλυπτόταν τότε από ένα πυκνό φοινικόδασος και είχε πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Οι πρώτοι άποικοι βρήκαν ιδανικές συνθήκες για να πληθύνουν και να ευημερήσουν. Έκοβαν δέντρα, σκότωναν ζώα, και κατασκεύαζαν εντυπωσιακά αγάλματα. Κάπου τον 12ο-13ο αιώνα, ο πληθυσμός τους είχε φτάσει τις 30.000 άτομα. Τότε όμως η πανίδα είχε πια εξολοθρευτεί και το νησί είχε αποψιλωθεί πλήρως. Ξέσπασαν εκτεταμένες εμφύλιες διαμάχες και τελικά η πείνα οδήγησε τους ιθαγενείς στη μόνη πηγή τροφής που είχε απομείνει στο νησί: τους εαυτούς τους. Όταν το νησί του Πάσχα ανακαλύφθηκε από Ευρωπαίους, τον 17ο αιώνα, ο πληθυσμός του είχε αποδεκατιστεί από την πείνα και τον κανιβαλισμό: είχαν απομείνει γύρω στις 3.000 κάτοικοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων μεταφέρθηκαν στο Μεξικό όπου πουλήθηκαν ως δούλοι. Στο βιβλίο του
Collapse, ο Jared Diamond αναρωτιέται τι περνούσε από το μυαλό του κατοίκου του νησιού του Πάσχα που έκοψε τον τελευταίο φοίνικα, την ώρα που τον έκοβε. Απαντήσεις υπάρχουν πολλές, αλλά αν θέλουμε να γενικεύσουμε μπορούμε να πούμε ότι το βραχυπρόσθεσμο συμφέρον του συγκεκριμένου κατοίκου αναμφίβολα του υπαγόρευε να κόψει τον φοίνικα.
Έρχομαι σε ένα δεύτερο παράδειγμα, ξανά από τον Ντόκινς, και συγχωρήστε με που θα μακρηγορήσω λίγο. Αναφέρεται σε έναν υποθετικό πληθυσμό πουλιών, τα οποία παρασιτούνται από ένα επικίνδυνο τσιμπούρι. Τα πουλιά δεν μπορούν να βγάλουν τα τσιμπούρια που βρίσκονται στο πίσω μέρος του κεφαλιού τους, οπότε πρέπει να επιστρατεύσουν κάποιο άλλο πουλί να το κάνει στη θέση τους. Αργότερα, αν κάποιο τσιμπούρι προσβάλλει τον "φίλο" τους, μπορούν να του ανταποδώσουν τη χάρη...
"Έστω ότι τα άτομα του πληθυσμού διαλέγουν μεταξύ δύο διαθέσιμων στρατηγικών. [...] Δεν μιλάμε για συνειδητές στρατηγικές, αλλά για μη συνειδητά προγράμματα συμπεριφοράς υπαγορευμένα από γονίδια. Ονομάστε τις δύο στρατηγικές Κορόιδο και Απατεώνα. Τα Κορόιδα περιποιούνται αδιακρίτως όποιον έχει ανάγκη περιποίησης. Οι Απατεώνες αποδέχονται τον αλτρουισμό από τα Κορόιδα, αλλά δεν περιποιούνται ποτέ κάποιον άλλον, ούτε καν κάποιον που προηγουμένως τους περιποιήθηκε. [...] Αναθέτουμε αυθαίρετα βαθμούς απολαβών. Δεν έχουν σημασία οι ακριβείς τιμές τους, αρκεί το όφελος από την περιποίηση να υπερβαίνει το κόστος της. Αν η συχνότητα των παρασίτων είναι υψηλή, κάθε μεμονωμένο κορόιδο σ’ έναν πληθυσμό κορόιδων μπορεί να υπολογίζει ότι θα δέχεται περιποίηση περίπου όσο συχνά την προσφέρει. Οι μέσες απολαβές για ένα κορόιδο μεταξύ κορόιδων είναι επομένως θετικές. Στην πραγματικότητα όλοι τα πηγαίνουν αρκετά καλά, οπότε η λέξη κορόιδο φαίνεται μάλλον ακατάλληλη. Υποθέστε όμως τώρα ότι ένας απατεώνας εισέρχεται στον πληθυσμό. Όντας ο μοναδικός απατεώνας, μπορεί να υπολογίζει ότι θα δεχθεί περιποίηση από τους πάντες, όμως δεν πληρώνει τίποτα ως ανταπόδοση. Οι μέσες απολαβές του είναι υψηλότερες από τις μέσες απολαβές ενός κορόιδου. Τα γονίδια του απατεώνα θα αρχίσουν επομένως να διαδίδονται στον πληθυσμό, και τα γονίδια του κορόιδου σύντομα θα οδηγηθούν στην εξαφάνιση. Αυτό συμβαίνει διότι, όποια κι αν είναι η αναλογία μέσα στον πληθυσμό, οι απατεώνες πάντοτε τα πηγαίνουν καλύτερα από τα κορόιδα. Θεωρήστε, για παράδειγμα, την περίπτωση κατά την οποία ο πληθυσμός αποτελείται από 50 τοις εκατό κορόιδα και 50 τοις εκατό απατεώνες. Οι μέσες απολαβές τόσο για τα κορόιδα όσο και για τους απατεώνες θα είναι χαμηλότερες σε σχέση με τις απολαβές οποιουδήποτε ατόμου σ’ έναν πληθυσμό 100 τοις εκατό κορόιδων. Και πάλι, όμως, οι απατεώνες θα τα πηγαίνουν καλύτερα απ' ό,τι τα κορόιδα διότι λαμβάνουν όλα τα οφέλη –όποια κι αν είναι αυτά– και δεν πληρώνουν τίποτα. Όταν το ποσοστό των απατεώνων φτάσει το 90 τοις εκατό, οι μέσες απολαβές για όλα τα άτομα θα είναι πολύ χαμηλές: πολλά άτομα και των δύο κατηγοριών ίσως να πεθαίνουν πια από μολύνσεις που μεταφέρονται από τα τσιμπούρια. Και πάλι όμως οι απατεώνες θα τα πηγαίνουν καλύτερα από τα κορόιδα. Ακόμη κι αν ολόκληρος ο πληθυσμός κλίνει προς την εξαφάνιση, δεν θα υπάρξει ποτέ στιγμή κατά την οποία τα κορόιδα να τα πηγαίνουν καλύτερα από τους απατεώνες. Επομένως, όσο εξετάζουμε μόνο τις δύο αυτές στρατηγικές, τίποτε δεν μπορεί να αναχαιτίσει την εξαφάνιση των κορόιδων και, πιθανότατα, την εξαφάνιση ολόκληρου του πληθυσμού."
Στη συνέχεια ο Ντόκινς εξετάζει τη περίπτωση μιας τρίτης στρατηγικής, του Μνησίκακου, ο οποίος περιποιείται τα τυχαία άτομα που συναντά, όμως αν κάποιος τον εξαπατήσει, τότε θυμάται το περιστατικό και αρνείται να τον περιποιηθεί στο μέλλον. Αν στον πληθυσμό υπάρχει ικανός αριθμός μνησίκακων, αυτοί μπορούν να επικρατήσουν και ο πληθυσμός να οδηγηθεί σε μια εξελικτικά σταθερή κατάσταση. [Η ίδια πάνω-κάτω συλλογιστική έχει εκφραστεί και στο πλαίσιο της θεωρίας παιγνίων, από τον Robert Axelrod: στο λεγόμενο "δίλημμα του φυλακισμένου", πιο επιτυχημένη στρατηγική αποδεικνύεται η στρατηγική "μία σου και μία μου", που στην ουσία είναι το ανάλογο του Μνησίκακου.]
Τι θέλω να πω με όλα αυτά; Ότι όταν συμπεριφορές που στρέφονται κατά του κοινωνικού συνόλου γίνονται ανεκτές από το κοινωνικό σύνολο, τότε το κοινωνικό σύνολο στην ουσία συμπεριφέρεται σαν κορόιδο. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι απατεώνες (ο εφοριακός που χρηματίζεται, ο δάσκαλος που αδιαφορεί για τους μαθητές του, ο βιομήχανος που ρυπαίνει το περιβάλλον, ο κουκουλοφόρος που καίει το μαγαζάκι της γωνίας, κλπ κλπ κλπ) θα διαδοθούν σαν πυρκαγιά. Αυτό πιστεύω ότι μέσες άκρες συμβαίνει στη χώρα μας, όπου οι απατεώνες εξαπλώνονται ραγδαία. Αυτό που μας λείπει είναι οι μνησίκακοι. Ποιοι θα μπορούσαν να είναι αυτοί; Πάνω-κάτω όσοι τηρούν τους νόμους και φροντίζουν για την εφαρμογή τους. Αν όμως η νομιμότητα πάει περίπατο και εμείς το ανεχόμαστε αυτό, τότε είμαστε είτε κορόιδα είτε απατεώνες, που οδεύουμε χέρι-χέρι προς την αναπόφευκτη αυτοκαταστροφή μας.
