Found in Translation του Μάικλ Κάνιγχαμ: Ομοιότητες και διαφορές στο ρόλο του συγγραφέα και του μεταφραστή

[Themis†]

Ορίστε, ρίχνουν ο Αζιμούθειος και η Παλάβρα φιτιλιές, έρχεται και ο Μαρίνος και μας προσβλήνει τρόπον τινά. Λοιπόν, οι τέσσερις σχολές που αναφέρει ο Αζιμούθειος, αν υποτεθούν τόσο άτεγκτες, είναι μάλλον τρία πουλάκια κάθονταν. Η ισοδυναμία είναι πάντα δυναμική και λειτουργική, ποτέ δεν μπορεί να αποχωριστεί από το όλο κείμενο και να αυτονομηθεί αυτάρεσκα. Το παράδειγμα του Αζιμούθειου είναι πολύ εξυπηρετικό για τη διευκρίνιση της κατάστασης, αφού δίνεται η κατ' αρχήν τοποθέτηση κάθε σχολής χωρίς να δίνονται συγχρόνως κάποια εντελώς απαραίτητα στοιχεία, πέρα από το σημαντικότατο γεγονός ότι υποθέτουμε πως ο έλληνας αναγνώστης αγνοεί την κόκα-κόλα. Κάποια παραδείγματα στην τύχη. Ξανααναφέρεται άραγε η κόκα-κόλα και έχει κάποιον ιδιαίτερο λειτουργικό ρόλο στο κείμενο; Φανταστείτε, για παράδειγμα, ότι πιο κάτω γίνεται ένα λογοπαίγνιο με την κόκα-κόλα: αν δεν δώσουμε λύση στην απόδοση του λογοπαιγνίου, είναι αδύνατον να αντιμετωπίσουμε την κόκα-κόλα στην πρώτη εμφάνισή της. Φανταστείτε, αντίθετα, ότι η κόκα-κόλα είναι άπαξ λεγόμενον. Ναι, αλλά ποιοι την αναφέρουν; Η απόδοση "αναψυκτικό" ταιριάζει μια χαρά για καταστάσεις λάιτ, αν όμως το πλαίσιο είναι ένα μπαρ της βαθιάς Αμερικής γεμάτο άξεστη βαρβατίλα; Το "αναψυκτικό" κατ' αρχήν δεν ταιριάζει - αν και ίσως θα ταίριαζε η γκαζόζα μαζί με την ανάλογη εισαγωγή: "Μάικ, πιάσε μια γκαζόζα". Και πάλι όμως δεν είμαστε σίγουροι. Τι αντιπροσωπεύει η κόκα-κόλα στο περιβάλλον αυτό; Είναι συνηθισμένο να πίνει κάποιος κόκα-κόλα ή ο λεγάμενος είναι ο αποσυνάγωγος ενώ όλοι οι άλλοι πίνουν γγγουίσκιιι; Και τα λοιπά, και τα λοιπά.

Ας το πάρουμε απόφαση: είμαστε τεχνίτες - καλοί ή κακοί, αλλά πάντως τεχνίτες. Craftsmen, για να καταλαβαινόμαστε. Δεν νομίζω ότι η διαφορά με τους συγγραφείς έγκειται - κατά μέσο όρο, δεν μιλάω για τις εξαιρετικές περιπτώσεις - στην ποσότητα της δημιουργικότητας, ή εν πάση περιπτώσει αυτό δεν είναι εύκολα ανιχνεύσιμο. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι ο μεταφραστής έχει ένα σιδηρούν πλαίσιο για να κινηθεί και να δημιουργήσει, ενώ ο συγγραφέας μπορεί να ξεκινήσει έτσι και, αν δεν του κάτσει καλά το πράγμα, να καταλήξει κοκορέτσι. Μιλάω πάντα για μέσες περιπτώσεις. Ο συγγραφέας μπορεί να ξεκινήσει με κάτι στο μυαλό του και, στην πορεία, να το αλλάξει. Ο μεταφραστής το ίδιο, αλλά η δική του αλλαγή θα είναι πάντα μια διάσταση πιο κάτω από την αλλαγή που μπορεί να κάνει ο συγγραφέας - πάντα μεσολαβεί η διάσταση της (ίσως ανέφικτης αλλά πάντα επιδιωκόμενης) ισοδυναμίας.

Συνάδελφοι, SOS. Το γεγονός ότι παίρνω φόρα και γράφω στη Λεξιλογία είναι άσφαλτη ένδειξη ότι έχω να κάνω κάποια κατεπείγουσα δουλειά την οποία σκυλοβαριέμαι. Μήπως του βρίσκεται κάποιου ένα περίσσευμα αυτοπειθαρχίας να μου δανείσει;

 

[azimuthios]

Ε; Πώς είπατε; Τα πορτοκαλί γράμματα τι σημαίνουν; Ελπίζω ό,τι και τα πράσινα...

Ε, όχι και όλοι, κύριε Μαρίνο... ;)

Προτού στείλω τα παραπάνω είδα το ενδιαφέρον μήνυμα του Θέμη και διευκρινίζω ότι το παράδειγμα δίνεται σε φοιτητές που έρχονται σε πρώτη επαφή με θεωρίες της μετάφρασης για να τους εξηγηθεί πάρα πολύ απλά το ευρύ πεδίο μεταφραστικής πρακτικής. Νομίζω πως δεν χρειάζεται να διευκρινίσω, αλλά ας το κάνω για να είμαι σίγουρος, πως καταλαμβάνει τα πρώτα πέντε λεπτά του μαθήματος...

Και ναι ο σύγχρονος μεταφραστής δημιουργεί το μετάφρασμά του εφαρμόζοντας συνειδητά ή ασυνείδητα και τις τέσσερις θεωρίες ταυτόχρονα... γι' αυτό και τα καλούπια του μπορεί να είναι στενότερα, αλλά δεν τον κάνουν υποδεέστερο δημιουργό κατά την ταπεινή μου άποψη. Απλώς τον κάνουν δημιουργό σε ένα άλλο επίπεδο από τον συγγραφέα, αφού παίρνει τις εικόνες, τα νοήματα και τις σκέψεις έτοιμες και ψάχνει να ανακαλύψει στα έγκατα της δικής του γλώσσας και εμπειρίας τον τρόπο απόδοσής τους. Ε, κάτι κάνει τότε κι αυτός, σωστά; ;)

 

[drsiebenmal]

Εννοείς να σου δείξουμε τα όργανα, Γαλιλαίε; Και νομίζεις ότι είσαι ο μόνος;

 

[Marinos]

Βλέπω το πήρατε προσωπικά το σχόλιό μου, πορτοκαλί ή γουοτέβα... :) Συνοψίζοντας, η δεύτερη παράγραφος του Θέμη με καλύπτει απόλυτα.

 

[drsiebenmal]

Είναι σχετικό ή όχι, άραγε; Πάντως είναι αληθινό. Μεταφράζω ειδικό, ειδικότατο βιβλίο φίλου που το έχει πρωτοεκδώσει στα αγγλικά, γεμάτο ορολογία. Το βιβλίο κυκλοφορεί, παίρνει καλά σχόλια, μούτρα ο φίλος.

--Τι τρέχει ρε συ, τον ρωτάω μια μέρα, κι έχεις κρεμάσει μούτρα; Όλοι λένε τα καλύτερα λόγια.
--Ναι αλλά μοιάζει με τα δικό σου στιλ στα ελληνικά, όχι με το δικό μου...

 

[Themis†]

Σχετικό, σχετικότατο, Δόκτορα. Ο φίλος σου βρίσκεται σε ιδιόμορφη κατάσταση: έχει τη διπλή ιδιότητα συγγραφέα και οιονεί μεταφραστή. Σαν συγγραφέας βλέπει ότι έγινε μια καλή μεταφραστική δουλειά που αποσπά επαίνους. Σαν οιονεί μεταφραστής βλέπει ότι το μεταφρασμένο κείμενο δεν του ανήκει, έχει κάτι ξένο, ο ίδιος δεν θα το έλεγε έτσι. Νιώθει στενάχωρα επειδή, αν και συγγραφέας, αισθάνεται πως έχει χάσει την προνομιακή σχέση με αυτό που ήταν δημιούργημά του και θα έπρεπε εξ ορισμού να του είναι απόλυτα οικείο. Παρηγόρησέ τον με τη δική μου εμπειρία. Όσο μετάφραζα στο χέρι, όταν ξανακοιτούσα το κείμενο τα πάντα μου φαίνονταν αμφισβητήσιμα. Όταν υποχρεώθηκα να δακτυλογραφώ, το πρώτο χέρι της μετάφρασης είχε άλλο κύρος. Τώρα που χρησιμοποιούμε τον κομπιούτορα και η διόρθωση είναι εύκολη, χωρίς ενίοτε να πρέπει να ξαναγραφεί ολόκληρη η σελίδα, το κύρος έχει μειωθεί. Οπότε η θεραπεία του προβλήματος είναι να του προτείνεις, τώρα που έχει περάσει κάποιο χρονικό διάστημα, να ξαναδιαβάσει το τυπωμένο βιβλίο του στο πρωτότυπο από την αρχή μέχρι το τέλος, σαν κοινός αναγνώστης, και μετά να έρθει να σου πει και για τη μετάφραση. Σε διαβεβαιώ ότι θα του έχουν κοπεί τα φτερά. Θα έχει διαπιστώσει ότι το παιδί του ψιλοφέρνει σε παιδί του γείτονα. Αν πέφτω έξω, να βγάλει η Θάτσερ μπιμπίκι στη μύτη.

 

[Marinos]

Αν πέφτω έξω, να βγάλει η Θάτσερ μπιμπίκι στη μύτη

Μάλλον πέφτεις πολύ έξω: έπαθε χειρότερα. :)

 

[nickel]

Δεν ξέρω αν θα πρέπει να αποδώσουμε εκεί τη λοίμωξη της Θάτσερ, στο πόσο έπεσε έξω ο Θέμης, αλλά έχω μια διαφορετική εξήγηση για αυτό που έγινε με το φίλο του δόκτορα. Ο Dr7x έκανε μια φιλότιμη μετάφραση, αλλά ο συγγραφέας, αν το είχε γράψει κατευθείαν ο ίδιος στα ελληνικά, θα το είχε γράψει διαφορετικά. Η γλώσσα κατευθύνει τον συγγραφέα και ο δίγλωσσος συγγραφέας, γράφοντας το ίδιο κείμενο (ιδίως αν είναι λογοτεχνικό), είναι πιθανό να χρησιμοποιούσε αρκετά διαφορετικές διατυπώσεις. Δεν θα άλλαζε το περιεχόμενο, αλλά δεν θα ήταν υποχρεωμένος σ' έναν διάλογο, σε μια περιγραφή, να χρησιμοποιήσει τα ίδια λόγια. Μπορεί να αξιοποιούσε αυτά που του πρόσφερε πιο απλόχερα η κάθε γλώσσα, τα εργαλεία με τα οποία ο ίδιος ήταν περισσότερο εξοικειωμένος. Ο δίγλωσσος συγγραφέας έχει κι αυτό το δικαίωμα δεσμείν και λύειν που ο κατ' ανάθεσιν μεταφραστής έχει σε πολύ περιορισμένο βαθμό.

 

[Costas]

Κάποτε υπήρχαν και οι όροι 'διασκευή' και 'απόδοση', που τώρα έχουν στιγματιστεί αγρίως. Κάποτε οι 'κλασικοί' μουσικοί ήταν πιο ελεύθεροι στην ερμηνεία, υπήρχαν μάλιστα και σημεία που ο ίδιος ο συνθέτης τούς έδινε χρόνο να αυτοσχεδιάσουν. Μετά, άρχισε να τα γράφει ο ίδιος κι εκείνα ακόμα τα σημεία, και σιγά-σιγά ο συνθέτης, ο συγγραφέας, θεοποιήθηκαν. Ωστόσο μια μουσική διασκευή δεν ενοχλεί κανέναν, εφόσον δηλώνεται σαν τέτοια. Ε, η γλωσσική μετάφραση είναι και διασκευή, εξ ορισμού. Το στόρι, ο σκελετός, και οι ιδέες, είναι του συγγραφέα· στα υπόλοιπα, τα γλωσσικά, αρχίζει η διασκευή. Αρνείται κανείς εδώ την πιθανότητα να υπάρχουν δύο εξίσου καλές μεταφράσεις του ίδιου έργου (το 'εξίσου' με ποιοτική, όχι μαθηματική έννοια); αν όχι, τότε αυτομάτως αυτό σημαίνει ότι ο μεταφραστής έχει περιθώρια δημιουργίας, άρα είναι ένας υπεργολάβος δημιουργός. Όσο για τη διάκριση τέχνης και μαστοριάς, είναι κι αυτή πολύ φλου (κάτι έχει δεσμευτεί η anef, αν κατάλαβα καλά, να μας πει προσεχώς επ' αυτού). ;Ένας ας πούμε κακός συγγραφέας κάνει τέχνη αλλά μια άριστη μεταφράστρια είναι μαστόρισσα; Αλλά και αν ακόμα συμπληρώσουμε ότι ο πρώτος έκανε κακή τέχνη ενώ η δεύτερη λαμπρή μαστοριά, τι κερδίσαμε; Τέχνη/μαστοριά υπάρχει σε όλες τις ασχολίες, από την ποίηση ως τη μαγειρική. Χωραφάς/Μαρκουλάκης, το ίδιο πράμα, και οι δυο στη Νανά θητεύουν. Ότι υπάρχει μεγάλος μάστορας-ήτοι-καλλιτέχνης και μέτριος ή και κακός μάστορας-ήτοι-καλλιτέχνης, συμφωνώ, αλλά καλλιτέχνης vs. μάστορας, αμφιβάλλω, συν το γνωστό θέμα ότι 'τέχνη' ελληνιστί είναι και τα δύο, και art και craft. Νά ένα ακανθώδες μεταφραστικό πρόβλημα!

 

[Palavra]

Μήπως του βρίσκεται κάποιου ένα περίσσευμα αυτοπειθαρχίας να μου δανείσει;

Εμένα μόλις μου τελείωσε, και το υστέρημα, δηλαδή, αλλά ο δόχτωρ παραπάνω δίνει κάτι καλές ιδέες

 

[azimuthios]

Παραθέτω ένα καλό άρθρο του Ράινερ Σούλτε για το ρόλο του μεταφραστή ως μεσάζοντα. Θεωρώ πως διατυπώνει μερικές βασικές αρχές περί ισοδυναμίας και περί του ρόλου του μεταφραστή στο σταυροδρόμι των δύο γλωσσών και πολιτισμών. Διαβάζεται άνετα.
Ορίστε και ένα απόσπασμα:

We constantly say that we are transferring cultural situations from one language into another. It almost appears as if we take this statement for granted without seriously reflecting on the implication of such an assumption. We know that there is no such thing as two words--within the same language--that project the exact same meaning. Similarly, correspondences between two words from different languages never find an exact equivalent. There can only be analogous correspondences. If we extend this thinking to the nature of cultural situations, it becomes quite clear that the exact nature of a situation, whether emotional, social or psychological, cannot be transferred to a new language. Something always has to be left behind. In a sense, we actually create a new foreignness in the new language that, however, corresponds in its atmosphere to the magnetic field of the situation in the original language.
The notion of cultural incompatibility can be thought out in greater length. The exact transferal of the nuances underlying cultural traditions seems questionable, if not impossible. However, the translators, because of their living intensely in two different languages and cultures, develop an insight into the refinements of the other culture and therefore keenly perceive the differences that separate nations. In a sense, these translators hold the keys to certain secrets in the other culture that they know cannot be adequately transplanted into the receptor language. As translators, deeply rooted in the language from which they translate, they recognize the refined differences of seeing the world in the other language, and they are clearly aware of what cannot be carried into the new language. It is also a recognition that causes us, the translators, many moments of keen frustration. Yet, because the translators are tuned in to these differences, they can often illuminate, through the possibilities of critical language, the foreignness of the other language. One might even say that translators hold certain secrets that they discovered in the source-language environment, and that they alone--and not the critic or the scholar--can provide entrances into these secrets for people who were not brought up in that language. In our multicultural context, the translator therefore must become the most indispensable mediator, if indeed true communication between people of different languages were to happen. Translation fosters the understanding of a foreign culture, and through the juxtaposition of our cultural habits with those of the other culture, we begin to clarify how we think and feel, how we interpret the world--often in entirely different ways from the people in other cultures.

Το υπόλοιπο εδώ: http://translation.utdallas.edu/translationstudies/mediator_essay1.html

 

[Palavra]

Νομίζω ότι το άρθρο αυτό, Αζ., είναι λίγο απόλυτο. Ναι, ο μεταφραστής είναι μεσάζων ανάμεσα σε δυο πολιτισμούς, δυο γλώσσες, ωστόσο νομίζω ότι η μετάφραση δεν έχει και τόσο μεταφυσικές ιδιότητες. Ας εξηγηθώ, ωστόσο:

We know that there is no such thing as two words--within the same language--that project the exact same meaning.

Γαλανός και γαλάζιος, φεγγάρι και σελήνη, όμορφος και ωραίος, αρνί και πρόβατο και τα λοιπά και τα λοιπά. Μπορώ να συνεχίσω (όπως και εσείς) με ένα ατελείωτο κατεβατό. Κάποιες από αυτές τις λέξεις έχουν ελαφρώς διαφορετική υφολογική χροιά, ωστόσο είναι κάποιες φορές τόσο ανεπαίσθητη, ώστε μπορούμε να ανοίξουμε νήματα και να συζητάμε ατέρμονα για τις διαφορές τους, καταλήγοντας να χωριστούμε σε Καπουλέτους, που λένε ότι αρνί και πρόβατο είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, και Μοντέκους, που λένε ότι άλλο το ένα, άλλο το άλλο, γιατί π.χ. ο Καζαντζάκης στους Αδερφοφάδες, έγραψε Στον κόσμο τούτονθά 'σαι αρνί ή λύκος - αν είσαι αρνί σε τρων - αν είσαι λύκος τρως και δε θα μπορούσε επουδενί να είχε γράψει πρόβατο.

Similarly, correspondences between two words from different languages never find an exact equivalent.

Και όμως: υπάρχουν λέξεις καθολικές, οικουμενικές έννοιες, όπως πατέρας, μητέρα, γη, φως, σκοτάδι, φόβος, χαρά κτλ κτλ, που μεταφράζονται με ακριβή αντίστοιχα από γλώσσα σε γλώσσα. Ναι, μπορεί το σκοτάδι να σημαίνει κάτι διαφορετικό για κάθε πολιτισμό, γιατί άλλο π.χ. το σκοτάδι των πόλεων, που είναι ψευτοσκόταδο, και άλλο το σκοτάδι του υπαίθρου, που καμιά φορά μοιάζει με άβυσσο. Ωστόσο, κατά μία έννοια, όλες οι λέξεις ερμηνεύονται αλλιώς από τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, και το να τους αρνηθούμε την ισοδυναμία είναι σαν να αρνούμαστε την ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.

Γράφει επίσης ο Schulte:

Thus, when we speak, we have to make sure that we communicate the direction of thinking that we want a word or a sequence of word to have. If indeed each word had the same conceptual boundary, then it is conceivable that we would all carry the same meaning away from each word. It would imply that several people could produce the exact same translation of a given text. Translators know that this is absolutely not true.

Αυτοαναιρείται, κατά τη γνώμη μου. Πώς μπορεί να λέει ότι είμαστε, ως μεταφραστές, σε θέση να υπαγορεύσουμε το εννοιολογικό περιεχόμενο μιας λέξης όταν αμέσως μετά λέει ότι οι λέξεις δεν έχουν εννοιολογικά όρια;

Σε άλλο σημείο του κειμένου λέει πάλι:

Thus, as translators we cannot take anything for granted. We must be involved in a constant process of unlearning, because the realities and expectations of our own culture are not necessarily the same in the other culture. Not only that, we don't even know whether our own cultural and social situation wants to open itself up to an influx of ideas and perspectives that are prominent in another culture. In other words, if we plan to take our cargo to the other side of the river we must worry about the nature of our reception. We are never sure whether what we plan to deliver will be met with open arms. Will we find people on the other side who are open to receive what we bring with us, do they want to interact with us or are we going to impose ourselves on them.

Γιατί unlearning; Ίσα ίσα, για να μεταφράσεις, πρέπει να μαθαίνεις, τόσο τη δική σου πραγματικότητα, όσο και την πραγματικότητα της άλλης γλώσσας. Συν τοις άλλοις, νομίζω ότι η συγκεκριμένη παράγραφος προσθέτει στο μεταφραστή μια ιδιότητα που δεν έχει: οι ιδέες και τα πρίσματα μέσα από τα οποία βλέπει την πραγματικότητα δεν μεταφέρονται από το μεταφραστή στη γλώσσα στόχο, αλλά από το πρωτότυπο κείμενο στον αναγνώστη της μετάφρασης. Ο μεταφραστής μεταφράζει αυτό που βλέπει. Αν όχι, αν δηλαδή επιχειρεί να μεταφέρει το φορτίο στην άλλη μεριά του ποταμού χωρίς πολιτισμικά και άλλα στοιχεία, θα πρέπει να παρέμβει σε αυτό, αλλάζοντάς το, αλλάζοντας δηλαδή το πρωτότυπο κείμενο.

Σε τελική ανάλυση, νομίζω, είναι δύσκολο να εξετάζουμε τη μετάφραση ως σύνολο. Το κάθε κείμενο έχει τις δικές του απαιτήσεις, όπως λέει και ο Θέμης, και εμείς είμαστε σε κάθε περίπτωση υποχρεωμένοι να κινούμαστε με βάση τους κανόνες που υπαγορεύει το κάθε κείμενο ξεχωριστά.

 

[azimuthios]

Και πάλι θα συμφωνήσω. Μα τι έχω πάθει μαζί σου;

Τίποτε δεν είναι απόλυτο πουθενά, όπως έχουμε μάθει, αλλά γι' αυτό το έβαλα εδώ για να ακούσω μια απάντηση σαν τη δική σου. Υπάρχουν αλήθειες, αλλά δεν είναι η μόνη αλήθεια. Δεν μπορείς όμως να απορρίψεις τίποτα, αν δεν γνωρίζεις και την απόλυτη άποψη και τη σκληροπυρηνική. Η πράξη στο τέλος έρχεται και τα αναιρεί και όταν έχεις το κείμενο μπροστά σου και το παλεύεις (Hardy in my case! Mon dieu!) τότε ναι καλό είναι να ξέρεις και τι κάνεις και γιατί το κάνεις. Από αυτή την άποψη κάθε θεωρία βοηθάει. Ασχέτως αν την ώρα που τρέχεις να παραδώσεις δεν έχεις χρόνο να τη σκεφτείς. Επειδή όμως εγώ μιλάω για μεταφραστικές σπουδές περισσότερο και όχι φυσικά για επαγγελματίες μεταφραστές που την ώρα που μιλάμε κάτι μεταφράζουν, καλό είναι να διδάσκονται αυτά για να δίνεται η ευκαιρία στους σπουδαστές παντός είδους να αιτιολογούν τις επιλογές τους. Και αυτό εγώ το θεωρώ υπερ-απαραίτητο σε έναν εκπαιδευόμενο. Ο Πυμ γράφει πως το χειρότερο λάθος που κάνουν τα πανεπιστήμια και τα κάθε λογής προγράμματα μετάφρασης είναι ότι διαχωρίζουν τη θεωρία από την πράξη.

Η κουβέντα μας αυτή εμένα με ιντριγκάρει, όπως έχω πει, περισσότερο από πολλά άλλα νήματα...

 

[nickel]

Επιμένοντας ότι, προτού δώσουμε μεγάλο βάρος στις ομοιότητες, πρέπει να αντιληφθούμε ότι έχουμε κυρίως διαφορές, κοιτάζω, για τη συζήτηση, τη μυθιστοριογραφία και πιάνω ένα βιβλίο της σειράς του είδους «Πώς να γίνετε μυθιστοριογράφος: Μέθοδος άνευ διδασκάλου». Για την ακρίβεια, από γνωστή αγγλική σειρά, το Writing Fiction For Dummies. Παραθέτω τους τίτλους των κεφαλαίων.

Writing Fiction For Dummies
Part I: Getting Ready to Write Fiction
Chapter 1: Fiction Writing Basics
Chapter 2: What Makes a Great Story?
Chapter 3: Finding Your Audience and Category
Chapter 4: Four Ways to Write a Great Novel
Chapter 5: Managing Your Time… and Yourself
Part II: Creating Compelling Fiction
Chapter 6: Building Your Story World: The Setting for Your Story
Chapter 7: Creating Compelling Characters
Chapter 8: Storyline and Three-Act Structure: The Top Layers of Your Plot
Chapter 9: Synopsis, Scene List, and Scene: Your Middle Layers of Plot
Chapter 10: Action, Dialogue, and More: The Lowest Layer of Your Plot
Chapter 11: Thinking Through Your Theme
Part III: Editing and Polishing Your Story and Characters
Chapter 12: Analyzing Your Characters
Chapter 13: Scrutinizing Your Story Structure
Chapter 14: Editing Your Scenes for Structure
Chapter 15: Editing Your Scenes for Content
Part IV: Getting Published
Chapter 16: Getting Ready to Sell Your Book: Polishing and Submitting
Chapter 17: Approaching Agents and Editors
Part V: The Part of Tens
Chapter 18: Ten Steps to Analyzing Your Story
Chapter 19: Ten Reasons Novels Are Rejected​

Ο μεταφραστής θα πρέπει να μπορεί να αναλύσει το έργο, να καταλάβει πώς ο συγγραφέας διάλεξε το κοινό του και την ιστορία του, πώς έπλασε τους χαρακτήρες του, πώς έπλεξε τη δράση και τους διαλόγους. Τίποτα ωστόσο απ’ αυτά δεν καλείται να επινοήσει ο ίδιος και τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Στους τίτλους αυτούς δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά στον πηλό ή στη σμίλη που θα χειριστεί ο συγγραφέας (τη γλώσσα και τη μαστοριά του) και που θα κληθεί να απομιμηθεί ο μεταφραστής. Ίσως να βρίσκονται στο κεφάλαιο για το Structure ή το Polishing.

Αλλά ας κατέβουμε ένα επίπεδο παρακάτω, στο τελευταίο κεφάλαιο, και ας δούμε σε τίτλους τους δέκα λόγους για τους οποίους απορρίπτονται συνήθως τα μυθιστορήματα:

• The Category Is Wrong
• Bad Mechanics and Lackluster Writing
• The Target Reader Isn’t Defined
• The Story World Is Boring
• The Storyline Is Weak
• The Characters Aren’t Unique and Interesting
• The Author Lacks a Strong Voice
• The Plot Is Predictable
• The Theme Is Overbearing
• The Book Fails to Deliver a Powerful Emotional Experience

Και πάλι τον μεταφραστή τον αφορά το κομμάτι που μιλά για lackluster writing. Μάλιστα, αν δεν έχει απορριφθεί το μυθιστόρημα γι’ αυτόν το λόγο, ο μεταφραστής καλείται να δώσει κι αυτός με τη σειρά του εξίσου lackluster writing, όσο και να επαναστατεί μέσα του ο αλυσοδεμένος λογοτέχνης — ακόμα κι αν μεταφράζει κείμενα στα οποία το lackluster writing είναι ο κανόνας, η επανάληψη συχνή, η ορολογία πάγια και η μηχανική μετάφραση προ των θυρών.

Στους παραπάνω πίνακες μπορούμε να δούμε έναν κατάλογο διαφορών. Ας θυμηθούμε και τη βασική διαφορά: για να μεταφράσουμε, πρέπει κάποιος πρώτα να μιλήσει ή να γράψει. Θα μεταφράσουμε για να μπορέσουν κάποιοι που δεν μιλούν την ίδια γλώσσα να καταλάβουν αυτά που ειπώθηκαν, αυτά που γράφηκαν. Αν κάποιος δεν μιλήσει ή γράψει, δεν υπάρχει ανάγκη για μετάφραση. Επίσης δεν θα υπάρχει ανάγκη για μετάφραση όταν θα μιλάμε όλοι μία γλώσσα.

Για να υπάρχει ομιλητής ή συγγραφέας, πρέπει να υπάρχει γλώσσα — μία γλώσσα. Για να υπάρχει μεταφραστής, πρέπει να προϋπάρξει ομιλητής ή συγγραφέας και να υπάρχουν δύο γλώσσες. Είναι ή δεν είναι δύο ρόλοι εντελώς διαφορετικοί στον πυρήνα της ύπαρξής τους;

 

[azimuthios]

Είναι.

Κατά τη γνώμη μου οι διαφορές είναι σαφείς και συνοψίζονται σε αυτά που γράφει ο νίκελ. Οι ομοιότητες είναι που θέλουν συζήτηση και ανάλυση.

Και βάζω εδώ και τον Μπένγιαμιν να μας βρίσκεται: http://www.scribd.com/doc/12733233/Walter-Benjamin-the-Task-of-Translator

 

[anef]

Εγώ εξακολουθώ να μην έχω χρόνο, αλλά θα ήθελα να κάνω μια παρεμβασούλα -στην πορεία έχει βγει παρεμβασάρα- τονίζοντας ότι ακόμα δεν έχω διαβάσει όσο καλά θα ήθελα όλες τις συνεισφορές σας:

Σ' όλη τη συζήτηση εμμέσως πλην σαφώς η μετάφραση ταυτίζεται με τη λογοτεχνική μετάφραση και ο συγγραφέας (συντάκτες είχα πει εγώ πιο πάνω για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις) με τον συγγραφέα λογοτεχνικών έργων. Το άρθρο, που ήταν και η αρχή αυτής της συζήτησης, όντως μιλάει για λογοτεχνία, αλλά στην πορεία, κι εφόσον εξειδικεύσαμε το θέμα, κάπως θα πρέπει να δικαιολογήσουμε το γεγονός ότι ενώ ο μεγαλύτερος όγκος μεταφράσεων στον κόσμο δεν αφορά τη λογοτεχνία, εμείς μιλάμε μόνο γι' αυτήν και μάλιστα χωρίς να χρειάζεται να κάνουμε και διευκρινίσεις. Νομίζω είναι ανάγκη να ξεκαθαρίσουμε ότι μπορεί το αποτέλεσμα της διαδικασίας της μετάφρασης, το μετάφρασμα, στην περίπτωση της λογοτεχνίας να έχει μεγάλη αξία στην κοινωνία μας, ακριβώς γιατί ένα λογοτέχνημα ως αυτόνομο κείμενο θεωρείται μεγαλύτερης αξίας από ένα δικόγραφο για παράδειγμα, όμως η αξία της δουλειάς του μεταφραστή κτγμ παραμένει η ίδια, είτε μιλάμε για επιστημονικά, νομικά, τεχνικά ή άλλα κείμενα, είτε μιλάμε για λογοτεχνία. Αυτό δε σημαίνει ότι απαιτούνται ακριβώς τα ίδια προσόντα -όπως δεν απαιτούνται τα ίδια προσόντα και για τη μετάφραση νομικών κειμένων και τεχνικών κειμένων- γενικά όμως η αξία της μεσολάβησης, όπως τέθηκε παραπάνω, είναι κτγμ η ίδια. Οπότε, απ' αυτή την άποψη τουλάχιστον, δεν θα μπορούσε να ισχύει αυτό που έλεγε πιο πάνω ο Μαρίνος, ότι ζηλέψαμε οι μεταφραστές τη δόξα των συγγραφέων: τι να ζηλέψουμε, τη δόξα του δικηγόρου, του technical writer και του διαφημιστή;

Κι έρχομαι σ' αυτό, που είναι καίριο κτγμ:

Ας θυμηθούμε και τη βασική διαφορά: για να μεταφράσουμε, πρέπει κάποιος πρώτα να μιλήσει ή να γράψει.
...
Για να υπάρχει ομιλητής ή συγγραφέας, πρέπει να υπάρχει γλώσσα — μία γλώσσα. Για να υπάρχει μεταφραστής, πρέπει να προϋπάρξει ομιλητής ή συγγραφέας και να υπάρχουν δύο γλώσσες. Είναι ή δεν είναι δύο ρόλοι εντελώς διαφορετικοί στον πυρήνα της ύπαρξής τους;

Η βασική διαφορά είναι ταυτόχρονα και βασική ομοιότητα κτγμ: και για να συγγράψουμε και για να μεταφράσουμε πρέπει πρώτα κάποιος να μιλήσει ή να γράψει. Ο συγγραφέας ή συντάκτης ενός κειμένου επίσης πατάει -ενίοτε αγρίως- πάνω σε άλλα κείμενα. Μόνο που πολλές φορές δεν δηλώνει τα κείμενα στα οποία πατάει, μπορεί και να μην τα ξέρει καν στην περίπτωση της λογοτεχνίας -ενώ, ας πούμε, οφείλει να τα ξέρει άριστα στην περίπτωση των νόμων αλλά και να τα δηλώνει. Από την άλλη, ο μεταφραστής για να χαρακτηριστεί μεταφραστής πρέπει φυσικά να δηλώσει ένα συγκεκριμένο κείμενο με το οποίο θα πρέπει να μπορεί να γίνει αντιπαραβολή. Δεν εξισώνω τις δύο λειτουργίες, απλώς αμφισβητώ την απόλυτη διάκρισή τους. Ούτε υποτιμώ την επινόηση, απλώς αμφισβητώ τον απόλυτα πρωτογενή χαρακτήρα της. (Ακόμα και στην περίπτωση της λογοτεχνίας, μπορούμε κάλλιστα να φανταστούμε ένα πρωτότυπο λογοτέχνημα που να ανήκει σε μια γνωστή και κοινή παράδοση σε μια κουλτούρα, και το οποίο μεταφράζεται σε μια άλλη που δεν έχει καθόλου παράδοση στο συγκεκριμένο είδος. Εδώ μπορεί οι επινοήσεις του μεταφραστή να χρειαστεί να είναι πιο δημιουργικές απ' αυτές του συγγραφέα)

Όσον αφορά το δεύτερο σημείο: Για να υπάρχει μεταφραστής πρέπει επίσης φυσικά να υπάρχει καταρχάς μία γλώσσα: η μητρική του. Έχοντας ήδη δει τον κόσμο μέσα απ' αυτήν, θα προσπαθήσει μετά να τον δει και μέσα από μια άλλη ή άλλες. Όμως, σε μεγάλο βαθμό αυτό το κάνουν και οι συγγραφείς/συντάκτες: στη λογοτεχνία ο συγγραφέας δεν γράφει μόνο για τον εαυτό του και τους συν αυτώ, γράφει και για τους άλλους (άλλες κοινωνικές τάξεις, άτομα του άλλου φύλου, άλλης θρησκείας κλπ.) και καλείται κατά κάποιον τρόπο να τους παρουσιάσει στη δική του ομάδα, να μεσολαβήσει. Όταν πριν από αρκετά χρόνια επιχείρησα να διαβάσω στα αγγλικά το Μαντολίνο του Λοχαγού Κορέλι, είχα παρατηρήσει πόσο άγαρμπα μεταφράζει ο συγγραφέας το ελληνικό χιούμορ στο βιβλίο του. Ο πατέρας της Πελαγίας, που τώρα δε θυμάμαι πώς λέγεται, έκανε τόσο αγγλικά αστεία που μου ήταν αδύνατο να γελάσω απ' την τσατίλα μου. Το βιβλίο το παράτησα, και έφταιγε η «μετάφραση» (όχι μόνο στο χιούμορ).

Κι άλλη μία διευκρίνιση: εγώ πιο πολύ είχα στο μυαλό μου τη σύγκριση της διαδικασίας μετάφρασης και της διαδικασίας συγγραφής, όχι το τελικό αποτέλεσμα ούτε τους ρόλους μεταφραστή-συγγραφέα. Και για να μην επαναλαμβάνω πράγματα που έχουν ειπωθεί, συμφωνώ απόλυτα με τον τρόπο που θέτει το ζήτημα ο Costas παραπάνω και με τα ερωτήματά του. Είναι πολύ σημαντικό αυτό που λέει εκεί και το παραφράζω: εφόσον εβδομήντα μεταφραστές θα φτιάξουν εβδομήντα διαφορετικές μεταφράσεις (και όχι μία, όπως λέει ο μύθος για τους Εβδομήκοντα) υπάρχει εξ ορισμού δημιουργία. Όχι όμως απαραίτητα καλλιτεχνική: δημιουργία κειμένων, άρα δημιουργία σημασίας, νοήματος, ύφους, ιδεολογίας, επικοινωνίας.

Ε, ρε, και να είχα χρόνο, ε; :)

 

[daeman]

Επανέρχομαι όχι με γερμανική σχολή, αλλά με ένα απλό παράδειγμα το οποίο χρησιμοποιώ για να εξηγήσω τις διάφορες θεωρίες της μετάφρασης. Παίρνουμε τη λέξη Coca-Cola και θέλουμε να τη μεταφράσουμε (εννοείται ότι δεν ξέρουμε τι είναι).
[...]

Καλημέρα.

Γυρίζω λίγο πίσω τη συζήτηση, επειδή όλες οι θεωρίες στην πράξη κρίνονται, επειδή ο μάστορας (ή τεχνίτης ή craftsman, αν θέλετε) στη δουλειά δείχνει τη μαστοριά του και όχι στις θεωρίες που αραδιάζει κι επειδή "θεωρητικά, θεωρία και πράξη είναι το ίδιο πράγμα, στην πράξη όμως διαφέρουν" (αυτοτσιτάρομαι ανερυθρίαστα πάντα ;-).
Για το παράδειγμα με τα αναψυκτικά, ρίξτε μια ματιά (και τον οβολό σας, όσοι δεν το έχετε κάνει ήδη και προαιρείστε) εδώ:
http://www.lexilogia.gr/forum/showthread.php?t=4740

[...]
Για να υπάρχει ομιλητής ή συγγραφέας, πρέπει να υπάρχει γλώσσα — μία γλώσσα. Για να υπάρχει μεταφραστής, πρέπει να προϋπάρξει ομιλητής ή συγγραφέας και να υπάρχουν δύο γλώσσες. Είναι ή δεν είναι δύο ρόλοι εντελώς διαφορετικοί στον πυρήνα της ύπαρξής τους;

Για το θέμα της συζήτησης και με αφορμή τη σχετικά πρόσφατη απεργία των σεναριογράφων στις ΗΠΑ που καθήλωσε στο οροπέδιο, κόλλησε στο πλατό, απείλησε με στασιμότητα την πανίσχυρη βιομηχανία του Χόλιγουντ, να βάλω κι εγώ μια φιτιλιά από τα χωράφια μου (τον υποτιτλισμό κυρίως, αν και δεν περιορίζομαι στη μονοκαλλιέργεια):
Ο σεναριογράφος γράφει ένα σενάριο μετατρέποντας σε κείμενο τις εικόνες που έχει στο νου του, σαφώς προσανατολισμένος στην εικόνα και τις άλλες δυνατότητες που του προσφέρει το μέσο. Έρχεται στη συνέχεια ο σκηνοθέτης και μεταπλάθει αυτό το κείμενο σε εικόνα και ήχο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σεναριογράφος και ο σκηνοθέτης κάνουν παρόμοια δουλειά;
Για να μην περιπλέξω ακόμη περισσότερο τα πράγματα εξετάζοντας την περίπτωση της διασκευής λογοτεχνικού έργου σε κινηματογραφικό σενάριο και τελικά σε ταινία.

Επίσης, επειδή η ελαφρότητα είναι κάτι που μάθατε να περιμένετε από μένα (ελπίζω μόνο να μην τη θεωρείτε αβάσταχτη), ένα σχετικό ανέκδοτο.

Πάω να κουβαλήσω βάρη τώρα, μπας και αποβάλω λίγη από την ελαφρότητά μου.
Σφίχτερμαν θα με κάνει τούτη η μετακόμιση. :-(

 

[azimuthios]

Έχεις δίκιο, anef, στο σχόλιό σου ότι έχουμε στο μυαλό μας τη λογοτεχνική μετάφραση. Καλώς ή κακώς, όμως, εκεί εντοπίζεται το θέμα συζήτησής μας, όσον αφορά στη διάκριση μεταφραστή-συγγραφέα.

Καλές είναι οι θεωρίες, αλλά, όπως εύστοχα παρατηρεί ο δαεμάνος, στην πράξη κρίνονται όλοι. Πάντως το να τις ξέρεις δεν κάνει κακό και για να γίνει πράξη η πράξη, όπως την ξέρουμε σήμερα, κάποιοι σκέφτηκαν τη θεωρία και φιλοσόφησαν το θέμα πρώτα. Απλώς το ζητούμενο είναι να πηγαίνουν μαζί.

 

[Palavra]

Νομίζω ότι δεν προηγήθηκε η θεωρία, Αζ: οι άνθρωποι μεταφράζουν αιώνες τώρα, από τότε που μάλλον δεν είχαν καν υποψιαστεί τι ακριβώς κάνουν. Η θεωρία ήρθε αργότερα, για να περιγράψει τη διαδικασία. Είναι χρήσιμο να την ξέρεις, ωστόσο κατά τη γνώμη μου υπάρχει και μία παράμετρος που δύσκολα διδάσκεται: το ένστικτο. Γιατί τη στιγμή που θα δεις αυτήν την κόκα κόλα του παραδείγματός σου, δεν ανοίγεις τα βιβλία να δεις σε ποια κατηγορία ανήκει το παράδειγμα που έχεις μπροστά σου, αλλά μάλλον κάνεις μια διεργασία παρόμοια με αυτή που περιγράφει ο Θέμης στο μήνυμά του, η οποία είναι μια ικανότητα που κυρίως με την εμπειρία την αποκτάμε, νομίζω.

Πού να μην είχα σπουδάσει και μετάφραση...

 

[anef]

@ azimuthios: Καμιά αντίρρηση να περιοριστεί η συζήτηση στη λογοτεχνική μετάφραση. Απλώς εγώ θα την έθετα διαφορετικά.

Τα ζητήματα αυτά πάντως δεν τα βλέπω ως θεωρία μόνο, με την έννοια που λέμε «αυτά είναι θεωρίες». Έχουν πρακτικές συνέπειες. Αν θεωρείς π.χ. ότι ως μεταφραστής παράγεις νόημα ή ιδεολογία, ξέρεις ακριβώς τι κάνεις όταν μεταφράζεις το Macedonia ως Σκόπια ή ως Μακεδονία, για να περιοριστώ σ' ένα παράδειγμα που αναφέρθηκε πρόσφατα στη Λεξιλογία.