Χαίρομαι πολύ για τις διευκρινίσεις σου άνεφ, και σε ευχαριστώ που έκανες τον κόπο να τις διατυπώσεις. Αποτελούν τη βάση για μια υγιή ανταλλαγή απόψεων.
Με τη σειρά, λοιπόν:
«η συμπεριφορά των ανθρώπων δεν μπορεί να αναχθεί αποκλειστικά στη βιολογία».
Συμφωνώ πλήρως. Δεν είπα ποτέ, ούτε θα πω ποτέ, ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων μπορεί να αναχθεί
αποκλειστικά στη βιολογία. Αυτό που είπα, και ξαναλέω, είναι ότι οι άνθρωποι έχουν
έμφυτες βιολογικές τάσεις (οι οποίες ανάγονται στα γονίδιά τους, στην «ανθρώπινη φύση»). Οι τάσεις αυτές μπορούν να μετουσιωθούν στη μία ή την άλλη συμπεριφορά, ανάλογα με την εκπαίδευση, τον κοινωνικό περίγυρο κ.ο.κ. Αναμφίβολα όμως υπάρχουν. Και αν θες να δημιουργήσεις μια κοινωνία όπου όλοι θα είναι ίσοι, πρέπει να γνωρίζεις ποιες είναι και να τις λάβεις υπόψιν σου. Δεν έχεις την πολυτέλεια να τις αγνοείς.
Μ' άλλα λόγια η βιολογική ανάγκη διαιώνισης των γονιδίων ορίζει τη μορφή των κοινωνιών του ανθρώπου. Είπες κάτι διαφορετικό από αυτό;
Η μορφή των κοινωνιών του ανθρώπου ορίζονται
και από τη βιολογική ανάγκη διαιώνισης των γονιδίων του. Αν ποτέ συγκροτηθεί μια ανθρώπινη κοινωνία η οποία αντιστρατεύεται τη βιολογική ανάγκη διαιώνισης των γονιδίων, θα αυτοεξαφανιστεί πολύ σύντομα. Μην πας μακριά. Πόσο χρόνο ζωής θα είχε μια κοινωνία η οποία θα επέβαλε στους πολίτες της την πλήρη αγαμία; Η απάντηση είναι πολύ απλή: θα είχε διάρκεια ζωής μίας ανθρώπινης γενιάς. Για ποιο λόγο; Επειδή η επιταγή της αγαμίας αντιστρατεύεται τη βιολογική ανάγκη διαιώνισης των γονιδίων.
Την ίδια άποψη έχω, για τους ίδιους ακριβώς λόγους, και για την αναρχική/μαρξιστική/λενινιστική/σταλινιστική/μαοϊκή/κιμγιονγκιλική ουτοπία, όπως και για τη χαξλεϊκή, την οργουελική, η οποιαδήποτε άλλη ουτοπία που αγνοεί, παραβλέπει ή αντιστρατεύεται τη βιολογική μας φύση. Δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει μια τέλεια κοινωνία, επειδή πολύ απλά είμαστε ατελή όντα.
Δεν είπα όμως ποτέ, ούτε και θα πω ποτέ, ότι η μορφή των ανθρώπινων κοινωνιών ορίζεται
αποκλειστικά από τη βιολογική ανάγκη διαιώνισης των γονιδίων. Ίσως γίνομαι κουραστικός που αναγκάζομαι να το επαναλάβω, αλλά απ’ ό,τι φαίνεται είναι απαραίτητο. Ούτε φυσικά θεωρώ πως είναι άσκοπο να προσπαθήσουμε να οικοδομήσουμε μια κοινωνία δικαίου, ισονομίας, αλληλεγγύης, μια κοινωνία που να σέβεται το περιβάλλον, τον πολιτισμό, τη διαφορετικότητα κ.ο.κ.
Τα «παρατηρησιακά δεδομένα», ιδίως όταν μιλάμε για κοινωνίες ανθρώπων, δεν είναι ουδέτερα.
Ασφαλώς και δεν είναι. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι εξορισμού εσφαλμένα, ιδίως όταν έρευνες διαφορετικών επιστημόνων με διαφορετικά υπόβαθρα συγκλίνουν σε κοινά συμπεράσματα. Και ίσως σου κάνει εντύπωση, αλλά οι περισσότερες κοινωνίες των ανθρώπων
δεν υπήρξαν πατριαρχικές. Ο κυρίαρχος τρόπος διαβίωσής μας, κατά το μεγαλύτερο μέρος της εξελικτικής μας ιστορίας (μέχρι την αγροτική επανάσταση, δέκα χιλιάδες χρόνια πριν), ήταν κυνηγετικός-τροφοσυλλεκτικός. Μελετώντας τις σύγχρονες κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες, οι ανθρωπολόγοι δεν έχουν επ’ ουδενί καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι πατριαρχικές. Και δεν έχουμε κανέναν λόγο να πιστέψουμε ότι το εξελικτικό μας παρελθόν των τελευταίων τριών εκατομμυρίων ετών υπήρξε πατριαρχικό. Κάθε άλλο.
Όλα τα μέχρι στιγμής κοινωνικά συστήματα (π.χ. η δουλεία) ήταν συμβατά με την ανθρώπινη φύση και μόνο μια κοινωνία μεταξύ ίσων είναι ασύμβατη με τη «φύση του ανθρώπου»; Αν δεν είναι αυτό προσαρμογή «επιστημονικών» δεδομένων στην ιδεολογία μας, τι είναι;
Εδώ προτρέχεις και βγάζεις συμπεράσματα μόνη σου. Δεν είπα ποτέ ότι η δουλεία είναι συμβατή με την ανθρώπινη φύση, και δεν γνωρίζω κανέναν σοβαρό επιστήμονα που να το έχει κάνει. Αλλά για να μην μιλάω συνέχεια εγώ, παραθέτω ένα χαρακτηριστικό σχετικό απόσπασμα από ένα βιβλίο του οποίου ο συγγραφέας έχει διαβληθεί περισσότερο από τον οποιονδήποτε ως «γενετικός ντετερμινιστής»:
Αυτό με οδηγεί στο πρώτο θέμα που θέλω να ξεκαθαρίσω σχετικά με το τι δεν είναι αυτό το βιβλίο. Δεν συνηγορώ υπέρ μιας ηθικής βασισμένης στην εξέλιξη. Εξηγώ απλά με ποιον τρόπο εξελίχθηκαν τα πράγματα. Δεν προτείνω πώς εμείς οι άνθρωποι οφείλουμε ηθικά να συμπεριφερόμαστε. Το τονίζω αυτό, διότι γνωρίζω ότι διατρέχω τον κίνδυνο να με παρεξηγήσουν όσοι —και είναι πολλοί—δεν μπορούν να διακρίνουν μια πρόταση που εκφράζει αυτό που πιστεύουμε ότι ισχύει, από μια συνηγορία υπέρ του τι πιστεύουμε πως θα όφειλε να ισχύει. Πιστεύω πως μια ανθρώπινη κοινωνία βασισμένη μονάχα πάνω στον γονιδιακό νόμο του καθολικού άσπλαχνου εγωισμού θα ήταν μια πολύ απεχθής κοινωνία για να ζήσει κανείς σ’ αυτήν. Δυστυχώς όμως, όσο κι αν καταδικάζουμε κάτι που δεν μας αρέσει, δεν το κάνουμε να μην είναι αληθινό. Το βιβλίο αυτό στοχεύει κυρίως στο να κινήσει το ενδιαφέρον· άν όμως θέλετε να βγάλετε κάποιο ηθικό δίδαγμα, τότε δείτε το σαν μια προειδοποίηση. Σας προειδοποιώ ότι αν θέλετε, όπως εγώ, να χτίσετε μια ανθρώπινη κοινωνία στην οποία τα άτομα να συνεργάζονται με γενναιοδωρία και ανιδιοτέλεια για το κοινό καλό, να μην περιμένετε ιδιαίτερη βοήθεια από τη βιολογική μας φύση. Ας προσπαθήσουμε να διδάξουμε τη γενναιοδωρία και τον αλτρουισμό, διότι γεννιόμαστε εγωιστές. Ας κατανοήσουμε σε τι στοχεύουν τα εγωιστικά μας γονίδια, ώστε να έχουμε τουλάχιστον την ευκαιρία να διαταράξουμε τα σχέδιά τους, κάτι που κανένα άλλο είδος δεν διανοήθηκε ποτέ να κάνει.
Ρίτσαρντ Ντόκινς,
Το Εγωιστικό Γονίδιο
Το γεγονός, δηλαδή, ότι για να βγάλεις συμπεράσματα για τη μορφή των ανθρώπινων κοινωνιών ανατρέχεις στην ηθολογία. Υποτίθεται ότι δεν μιλάμε για βιολογικό ντετερμινισμό εδώ, πού είναι όμως ο κοινωνικός παράγοντας σε οποιαδήποτε ερμηνεία που έχεις δώσει, και μάλιστα για φαινόμενα κατεξοχήν κοινωνικά όπως η μορφή των ανθρώπινων κοινωνιών;
Ομολογουμένως δεν αναφέρθηκα στον κοινωνικό παράγοντα, διότι τον θεώρησα δεδομένο. Έγραψα πάντως στο #86, προτού αποφανθείς ότι δεν έχει νόημα η συζήτηση:
Οι κοινωνιοβιολόγοι […] δεν παραγνωρίζουν καθόλου την επίδραση της κοινωνίας και εν γένει του περιβάλλοντος. Ίσα ίσα. Αναγνωρίζουν πλήρως ότι είμαστε όντα που γεννιόμαστε σε ένα συγκεκριμένο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας.
Τα παραδείγματα από την ηθολογία που σε ξένισαν, ίσως έπρεπε να τα αναπτύξω περισσότερο για να αποφευχθούν πιθανές παρανοήσεις που φοβόμουν ότι μπορεί να προέκυπταν, αλλά φοβόμουν παράλληλα ότι θα μακρηγορούσα αν έμπαινα στη διαδικασία να τα εξηγήσω αναλυτικά. Κατέφυγα σε αυτά τα παραδείγματα για να διευκρινίσω τι ακριβώς σημαίνει, από βιολογική σκοπιά, εγωισμός και αλτρουισμός, και εν συνεχεία να επεκτείνω τον ορισμό ώστε να συμπεριλάβει και την ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία δεν έχει κανέναν λόγο να εξαιρείται από βιολογικούς ορισμούς περί εγωισμού και αλτρουισμού.
Στο βιβλίο από το οποίο αντέγραψα το παραπάνω παράθεμα, υπάρχει ο εξής ορισμός για τον αλτρουισμό:
Μια οντότητα, όπως ένας μπαμπουίνος, θεωρείται αλτρουιστική αν συμπεριφέρεται κατά τέτοιον τρόπο ώστε να αυξάνει την ευημερία μιας άλλης τέτοιας οντότητας εις βάρος της δικής του. Η εγωιστική συμπεριφορά έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα.
Υπάρχει βέβαια πρόβλημα εδώ με τη λέξη ευημερία, και ο συγγραφέας στη συνέχεια αφιερώνει αρκετές σελίδες για να εξηγήσει καθαρά τι εννοεί, και κατόπιν δεκατρία ολόκληρα κεφάλαια για να το θεμελιώσει επαρκώς. Ένα πρόχειρο συμπέρασμα πάντως είναι ότι ο εγωισμός αποτελεί ένα θεμελιώδες και καθολικό γνώρισμα κάθε βιολογικού όντος (και ο άνθρωπος, ως βιολογικό ον, δεν εξαιρείται). Δεν είναι φυσικά το μοναδικό. Δεν είναι φυσικά το μοναδικό. Δεν είναι φυσικά το μοναδικό. Το γράφω τρεις φορές για να είμαι σίγουρος ότι το έγραψα.
Και μια τελευταία διευκρίνιση προς αποφυγήν μιας ακόμη παρανόησης: Δεν υπαινίσσομαι ότι οι συμπεριφορές των ανθρώπων που βλέπετε γύρω σας είναι όλες «φυσικές», πως απορρέουν από τη βιολογική μας φύση και την ανάγκη των γονιδίων να μεταβιβαστούν στην επόμενη γενιά. Ούτε υπαινίσσομαι πως αν χαρακτηρίσουμε μια συμπεριφορά «φυσική», αυτό σημαίνει κιόλας ότι είναι «καλή» ή «ηθική». Η επιθετικότητα των ανδρών είναι μια καθ’ όλα «φυσική» συμπεριφορά, αλλά τρέμω στην ιδέα να ζούσα σε μια κοινωνία που θα την βάπτιζε «ηθική».
Γενικά, μας χωρίζει χάσμα μεγάλο, γι' αυτό είπα στην αρχή ότι δεν πολυέχει νόημα η συζήτηση.
Δεν θα συμφωνήσω. Και μόνο ότι έκανες τον κόπο να διαβάσεις προσεκτικά κάποια σημεία και να ανταπαντήσεις με επιχειρήματα, όπως και το γεγονός ότι από τη μεριά μου έκανα κι εγώ τον κόπο να γράψω όλο αυτό το κατεβατό, αποδεικνύουν ότι η συζήτηση και ενδιαφέρον έχει, και νόημα έχει. Ίσως να μας χωρίζει μεγάλο χάσμα, ίσως όχι. Δεν σε ξέρω προσωπικά, οπότε δεν μπορώ να απαντήσω. (Στο κάτω κάτω, πέρασα τα νιάτα μου λέγοντας πράγματα πολύ παρόμοια με αυτά που λες κι εσύ, και πιστεύοντας βαθιά σε μια κοινωνία ισότητας, χωρίς καταπίεση και χωρίς διακρίσεις. Με τα χρόνια συμβιβάστηκα σε μια κοινωνία ισονομίας και δικαίου, όταν αφενός αντιλήφθηκα ποια υπήρξε η πραγματικότητα του υπαρκτού σοσιαλισμού, και αφετέρου συνειδητοποίησα τις εγγενείς αντιφάσεις του κομουνιστικού εγχειρήματος.)
Αυτό πάντως που σίγουρα ξέρω είναι ότι η τριβή με διαφορετικές απόψεις από τις δικές μας είναι πάντοτε χρήσιμη, διότι μας επιτρέπει να επανεξετάσουμε τις παραδοχές μας, να διευρύνουμε το πνεύμα μας και να αποκτήσουμε λίγο μεγαλύτερη αυτογνωσία, έστω και αν δεν μετακινηθούμε καθόλου από τις πεποιθήσεις μας.
