Όψεις του μεσοπαθητικού παρατατικού

[sarant]

Αυτός είναι ο τίτλος της νέας (να πω και πολυαναμενόμενης είναι κλισέ αλλά εγώ πράγματι περίμενα να το διαβάσω) δημοσίευσης του φίλτατου Θεόδωρου Μωυσιάδη στο ιστολόγιό του, το Linguarium:

http://linguarium.blogspot.com/2008/10/blog-post.html

Θα σχολιάσω εκεί, εν καιρώ. Προκαταβολικά, θα συμφωνησω μαζί του στην ανάγκη να ασχολείται η γραμματική με τους τύπους αυτούς, όμως αναρωτιέμαι γιατί ακόμα και η πρόσφατη γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη ασχολείται μαλλον ακροθιγώς με αυτό τον μεσοπαθητικό παρατατικό.

 

[anef]

Να εκφράσω κάποιες γενικές απορίες με αφορμή αυτό το άρθρο; (δεν έχουν απαραίτητα να κάνουν μόνο με τους παρατατικούς)

Γιατί όταν υπάρχουν κάποια κενά σε τύπους πρέπει οπωσδήποτε να συμπληρώνονται με κάτι; Θυμάμαι όταν μαθαίναμε αρχαία, μας λέγανε π.χ. αυτό το ρήμα δεν έχει υποτακτική ή δεν έχει τον τάδε χρόνο ή τα τάδε πρόσωπα. Η δημοτική γιατί δεν δικαιούται να μην έχει κάποιους τύπους; (οι οποίοι ούτως ή άλλως συμπληρώνονται στην πράξη με επιλογές είτε άλλων λέξεων είτε άλλων χρόνων κλπ.)

Επίσης, αν θέλουμε οπωσδήποτε να συμπληρώσουμε τα κενά, με ποιο κριτήριο τα συμπληρώνουμε με δανεισμό από την αρχαία; Θεωρούμε ότι είναι η πιο προσιτή γλωσσική ποικιλία στο νεοέλληνα; Γιατί δεν διαλέγουμε για παράδειγμα πιο πρόσφατους διαλεκτικούς τύπους;

Με αυτό τον τρόπο (επιλογή αρχαίων τύπων) δεν δημιουργούμε μια νέα διγλωσσία (λάιτ καθαρεύουσα / δημοτική της πλέμπας); Γιατί δεν μπορώ να φανταστώ τον νεοέλληνα ξαφνικά να λέει 'ηττώντο' και 'ανακτώντο'. Τα τριγενή και δικατάληκτα χρόνια διδάσκονται στα σχολεία και η πλειοψηφία των Ελλήνων (και πανεπιστημιακής μόρφωσης) τα λέει 'λάθος'.

Και μια απορία για (κάποιους από) αυτούς τους παρατατικούς: γιατί είναι πρόβλημα τα 'χρησιμοποιούνταν' και 'θεωρούνταν' για το γ' ενικό; Γιατί και σε άλλες γλώσσες διαφορετικά πρόσωπα εκφράζονται με ίδιους τύπους χωρίς πρόβλημα. Και στα ελληνικά, το πιο βασικό μας ρήμα, το 'είμαι', έχει ίδιο τύπο για γ' ενικό και γ' πληθυντικό. Γιατί δεν μπορούμε απλά να θεωρήσουμε ότι αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα (-ταν/-νταν); (τόσες και τόσες εξαιρέσεις δεν μαθαίναμε και για τα αρχαία; :))

 

[Dr Moshe]

Αγαπητή μου,

Σας ευχαριστώ που είχατε την καλοσύνη να διατυπώσετε αξιοπρόσεκτες σκέψεις με αφετηρία το άρθρο μου για τον παρατατικό. Είστε αξιέπαινη για τα εύστοχα ζητήματα που φέρατε στην επιφάνεια. Επιτρέψτε μου, παρακαλώ, λίγα σχόλια που θα σας βοηθήσουν να αποκτήσετε ευρύτερη εικόνα τού θέματος, περισσότερο γλωσσολογική.

Είναι βέβαιο ότι κάθε γλωσσική μορφή έχει ελλειπτικούς ρηματικούς τύπους. Επί παραδείγματι, θα δυσκολευτείτε να βρείτε τον αόριστο (συνοπτικό παρωχημένο) χρόνο ρημάτων όπως ρέπω και έρπω και θα καταφύγετε σε περίφραση. Θα προσέξετε, όμως, ότι η περίπτωση που συζητούμε είναι εξ ολοκλήρου διαφορετική. Η χρήση δείχνει ότι οι τύποι τού παρατατικού είναι υπαρκτοί (με τις τάσεις που μνημόνευσα στο άρθρο), όχι αναβιωμένοι ή εφευρημένοι ex vacuo, η δε απουσία τους από τη γραμματική συνιστά σαφώς παράλειψη. Τυχόν λάθη στη χρήση τους (όπως στην περίπτωση των τριγενών και δικαταλήκτων επιθέτων) δεν δικαιολογεί φυσικά την παρασιώπησή τους.

Η προσφυγή στις νεοελληνικές διαλέκτους είναι, αν θέλουμε να μιλούμε αντικειμενικά, μάταιη και δεν έχει καμμία ελπίδα να προσφέρει λύση. Η συμμετοχή των διαλέκτων στη Νεοελληνική Κοινή έχει πια κριθεί τελειωτικά ως προς το μορφολογικό επίπεδο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μόνο λεξιλόγιο μπορεί πλέον να αντληθεί σε έννοιες που δεν είναι γνωστές στην κοινή. Επ' αυτού υπάρχει άφθονη βιβλιογραφία, που μπορώ να σας συστήσω αν ενδιαφέρεστε περαιτέρω.

Τα παραδείγματα και οι συμφραστικές χρήσεις αντανακλούν τον πραγματικό λόγο, που μερικές φορές μπορεί να απέχει από την προσωπική μας ιδιόλεκτο. Σέβομαι απολύτως την επιλογή κάποιου να αποφύγει αρχαίους τύπους που τον φέρνουν σε αμηχανία ή που φαντάζουν αταίριαστοι στο κειμενικό ή προσωπικό του ύφος, η γλωσσολογική ανάλυση όμως έχει χρέος να λάβει υπ' όψιν ότι οι επιλογές αυτές συναντώνται με ολοένα αυξανόμενη συχνότητα στα σώματα κειμένων. Ειδικώς οι πιθανολογικές εγκλίσεις (να / θα + παρατατικός) και οι υποθετικοί λόγοι αποτελούν το συγκείμενο στο οποίο λειτουργούν περισσότερο οι τύποι που αναφέρονται στο άρθρο.

Η σύμπτωση γ΄ ενικού και γ΄ πληθυντικού προσώπου ενοχλεί τους φυσικούς ομιλητές, όπως είναι διαπιστωμένο στις γλωσσολογικές μελέτες. Η μεμονωμένη επέκταση του ήταν στο γ΄ πληθυντικό (απαντά ήδη σποραδικά από τον 15ο αι., όταν άρχισε να υποχωρεί το μεσν. ἦτον) δεν είναι ομόλογη περίπτωση και αντανακλά τάση των νοτίων / πελοποννησιακών ιδιωμάτων, στα οποία βασίστηκε ως επί το πλείστον η Νεοελληνική Κοινή.

Η χρήση μεμονωμένων αρχαίων τύπων στο γ΄ ενικό πρόσωπο αποτελεί μία ακόμη επιλογή των ομιλητών (εκτός από τους μεταπλασμένους τύπους), υπαγορευμένη από συστηματικούς λόγους. Απομένει να φανεί αν θα έχουν αντοχή ή αν θα επικρατήσουν εξομαλισμένοι τύποι (π.χ. σε -ούταν) για μερικές ρηματικές τάξεις.

Ελπίζω οι πληροφορίες αυτές να απαντούν στα ερωτήματά σας. Είμαι στη διάθεσή σας, αν χρειάζεστε επιστημονική βιβλιογραφία για τη ρηματική μορφολογία τής Νέας Ελληνικής, ώστε να εξετάσετε την εξέλιξη αυτών των συστημάτων κυρίως κατά τη μεσαιωνική περίοδο.

Ευχαριστώ. Ζητώ συγγνώμη που, λόγω ελλείψεως χρόνου, δεν είναι δυνατό να παρακολουθώ συχνά τα ερωτήματα σχετικά με το θέμα αυτό.

 

[anef]

Πολύ χρήσιμες οι παρατηρήσεις σας και ευχαριστώ που ασχοληθήκατε.

Να κάνω κάποιες επιπλέον επισημάνσεις:
Το δεύτερο ερώτημά μου ήταν ρητορικό: Φυσικά και δεν μπορούμε αυθαίρετα να πάρουμε διαλεκτικούς τύπους για να συμπληρώσουμε τα κενά (αν υποθέσουμε βέβαια ότι υπάρχουν κενά και αναγνωρίζονται ως τέτοια από τους ίδιους τους χρήστες της γλώσσας). Αλλά ακριβώς για τον ίδιο λόγο, πιστεύω, δεν μπορούμε να παίρνουμε και τύπους της αρχαίας (αναφέρομαι στη γραμματική της Γ. Κατσούδα). Εδώ φυσικά απαντάτε ότι δεν τους παίρνουμε αυθαίρετα, αλλά τους βασίζουμε στην πραγματική (διαπιστωμένη με γλωσσολογικές έρευνες) χρήση.

Σ’ αυτό έχω μία ένσταση. Αν ξεφυλλίζοντας μια γραμματική έπεφτα τυχαία σε έναν τύπο όπως το ηττώντο για παράδειγμα, θα γύριζα στο εξώφυλλο να δω αν έχω στα χέρια μου γραμματική της νέας ελληνικής ή αν μπέρδεψα τα βιβλία και πήρα γραμματική της αρχαίας, της καθαρεύουσας ή της νεοκαθαρεύουσας.

Θα έλεγα λοιπόν ότι η διαπιστωμένη χρήση αφορά συγκεκριμένους τύπους κειμένων (και κυρίως γραπτό λόγο), συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες, συγκεκριμένες περιστάσεις επικοινωνίας και πολλές φορές συγκεκριμένα ιδεολογικο-πολιτικά χαρακτηριστικά των χρηστών. Δεν δείχνει γενικευμένη χρήση αυτών των τύπων.

Αλλά θα πει κανείς, έστω αυτή η μη γενικευμένη χρήση γιατί να μην περιλαμβάνεται σε μια περιγραφική γραμματική; (η οποία, βέβαια, ως γραμματική, δεν μπορεί παρά να είναι ταυτόχρονα και ρυθμιστική). Έστω ότι συμπεριλαμβάνεται. Είναι σωστό να γίνεται αυτό χωρίς επισήμανση όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών των χρηστών/περιστάσεων επικοινωνίας κλπ.; Και τότε δεν πρέπει να συμπεριληφθούν και άλλες –διαπιστωμένες κι αυτές– χρήσεις, που όμως ανήκουν σε «χαμηλές» γλωσσικές ποικιλίες;

Τέλος, για όλες τις ομάδες μεσοπαθητικού παρατατικού που αναφέρονται στο άρθρο, πιστεύω πως όσοι μιλούν δημοτική και όχι την αναδυόμενη μικτή δημοτική/καθαρεύουσα (εγώ τη λέω γλώσσα Μητσοτάκη ή Χατζηνικολάου) δεν έχουν καμιά δυσκολία σε κανέναν τύπο (είτε θα κάνουν άλλες λεξιλογικές επιλογές είτε θα χρησιμοποιήσουν άλλους χρόνους). Η προσωπική μου εμπειρία είναι ότι δεν έχω βρεθεί ποτέ στη θέση να αναρωτηθώ αν πρέπει να πω π.χ. εδικαιούτο ή δικαιούτο, γιατί θα πω αβίαστα δικαιούνταν ή είχε το δικαίωμα ή (με την άλλη έννοια) άξιζε. Και δεν έχω πρόβλημα με τον παρατατικό του καθίσταμαι γιατί θα πω γινόταν (όσο επίσημο κι αν είναι το κείμενο, έχω ακούσει και τον πρωθυπουργό να το χρησιμοποιεί! :)).

Φυσικά δικαίωμα του καθενός να μη βολεύεται με αυτές τις επιλογές. Μιλάει όμως τότε δημοτική; Και πόση καθαρεύουσα χωράει μέσα στη δημοτική και σε μια γραμματική της δημοτικής;

 

[sarant]

Πολύ σωστές παρατηρήσεις! Το θέμα είναι ότι σε ορισμένους κύκλους (επιμελητές-διορθωτές κτλ.) υπάρχει τρομοκρατία απέναντι στις λαϊκές αποκλίσεις και ανοχή απέναντι στις λόγιες. Θα δεχτούν το "ηγγυάτο" αλλά θα διορθώσουν το "εξαρτιόταν".

 

[Costas]

Βασικά συμφωνώ με τους sarant και anef, αλλά και η άλλη πλευρά έχει κάποια δίκια. Εγώ, τουλάχιστον, έχω αναγκαστεί/καταλήξει να γράψω "έγκειτο", γιατί είχα κουραστεί να ψάχνω τη σούπερ έξυπνη περίφραση που θα με έκανε να αποφύγω το σκόπελο, όταν με το απλό αυτό τρισύλλαβο έλεγα αυτό που ήθελα να πω και πάει και τελείωσε. Το ίδιο πιστεύω και για το "συνίστατο". Από την άλλη, για να πιάσω κι εγώ το παράδειγμα με τις λακούβες, όπως έκανε ο sarant στο σχόλιό του στο ιστολόγιο του dr. moshe, το θέμα είναι ότι στο παράδειγμα του δημάρχου που προσάγει ο dr. moshe οι λακούβες θεωρούνται ένα κακό που πρέπει να διορθωθεί, ενώ στο προκείμενο άρθρο διαπιστώνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ο γράφων επιζητεί ο ίδιος να περάσει πάνω από τις λακούβες, δηλ. όχι μόνο δεν τις θεωρεί όχληση αλλά τις απολαμβάνει κιόλας. Αυτό τουλάχιστον σκέφτηκα όταν είδα τον dr. moshe να γράφει στην ανάρτησή του "ανθίστατο", τη στιγμή που υπάρχει το απολύτως ισοδύναμο "αντιστεκόταν". Το ρήμα δε αυτό, το "ανθίσταται", το περιλαμβάνει και η Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη στα μορφολογικώς αντιστεκόμενα, τη στιγμή που υπάρχει το ρήμα "αντιστέκεται". Αν είναι δηλαδή να αντιπαραθέτουμε σε υπαρκτά ρήματα της δημοτικής άλλα, της καθαρεύουσας, είναι προφανές ότι αυτά τα άλλα θα επιζητούν στη συνέχεια τους κλιτικούς τους τύπους, οπότε έχουμε πια παραγωγή λακουβών! Επαναλαμβάνω όμως, ότι ρήματα όπως το "έγκειται" ή το "συνίσταται" ή το "παρίσταται" δεν έχουν ακριβές ισοδύναμο στη δημοτική, οπότε εκεί βλέπω μέλλον [αλλά και παρόν, ήδη!] στα "έγκειτο, συνίστατο, παρίστατο". Γενικότερα, ο τρόπος με τον οποίον η Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη "διαλαμβάνει" αυτά τα ρήματα δεν με ικανοποιεί, αλλά γι' αυτό ίσως μιαν άλλη φορά. Μία μόνο αναφορά: μνημονεύει [εκτός λάθους μου] μόνο τους "ορθούς" τύπους, π.χ. "εθεωρείτο", και όχι τους πολύ συχνότερους στη σημερινή χρήση, τους χωρίς συλλαβική αύξηση τύπους όπως "θεωρείτο", ενώ ο dr. moshe, αντιθέτως, τους μνημονεύει.
Το γεγονός ακριβώς ότι οι τύποι αυτοί "εσφαλμένα" δεν έχουν αύξηση δείχνει για μένα ότι έχουμε πραγματική, "αμόρφωτη" παραγωγή, που πηγάζει από τη μάζα [ή έστω από κάποια μάζα] των ομιλητών και όχι απλά από κάποιους νεοκαθαρευουσιάνους. Αν το καλοσκεφτεί κανείς, είναι μια έξυπνη, οικονομική λύση. Θεωρείται-θεωρείτο. Γιατί όχι; Ο χρόνος θα δείξει. Τώρα, το ότι κάποιοι ανατριχιάζουν με αυτή τη λύση ενώ άλλοι αναγαλλιάζουν, αυτό έχει να κάνει με τις γενικότερες γλωσσικές τάσεις του καθενός, αλλά και τι έγινε;

 

[Costas]

Να επισημάνω ότι για το ρήμα π.χ. εκτιμώμαι, το μεν ΛΚΝ δίνει γ' πρόσ. ενικού του παρατατικού μόνο τον τύπο "εκτιμόταν" (και κλίνει όλα τα πρόσωπα και στους δύο αριθμούς: εκτιμόμουν, εκτιμόσουν... εκτιμόμασταν...), το δε Lexiscope δίνει μόνο "εκτιμάτο (λόγ.)" (και δίνει μόνο τα γ' πρόσωπα των δύο αριθμών: εκτιμώντο [λόγ.]).

Να παρατηρήσω επίσης ότι το ΛΚΝ δεν έχει online τα κλιτικά του παραδείγματα, δηλαδή οι ιντερναυτιλλόμενοι δεν έχουν πρόσβαση σε αυτά. Τόσα χρόνια, είναι άραγε τόσο δύσκολο να ολοκληρώσουν την ψηφιακή μορφή του ΛΚΝ, βάζοντας και τα κλιτικά του παραδείγματα;

Να σημειώσω επίσης ότι το μεν "εκτιμόταν" το Word μού το υπογραμμίζει με κόκκινο, το δε "εκτιμάτο" όχι.

 

[nickel]

Να παρατηρήσω επίσης ότι το ΛΚΝ δεν έχει online τα κλιτικά του παραδείγματα, δηλαδή οι ιντερναυτιλλόμενοι δεν έχουν πρόσβαση σε αυτά. Τόσα χρόνια, είναι άραγε τόσο δύσκολο να ολοκληρώσουν την ψηφιακή μορφή του ΛΚΝ, βάζοντας και τα κλιτικά του παραδείγματα;

Τα έχει. Πρόσβαση από την πρώτη σελίδα του λεξικού (Πίνακας κλιτικών παραδειγμάτων, που βρίσκεται εδώ). Οπότε πηγαίνεις στο λεξικό στο εκτιμώ, βρίσκεις Ρ11 για την παθητική, το δίνεις στα κλιτικά παραδείγματα (που έχεις ανοίξει σε άλλο παράθυρο για να μην πηγαινοέρχεσαι) και παίρνεις για τον παρατατικό:
εγγυόμουν / εγγυόσουν / εγγυόταν / εγγυόμασταν / εγγυόσασταν / εγγυόνταν

Θα ήταν βέβαια απλό να έχουν συνδέσει την πληροφορία Ρ11 με τη βάση των παραδειγμάτων και να πατάς το κουμπί και να βγαίνει η ... χοντρή κλίση.

 

[sarant]

Καλά κάνατε και ανακινήσατε το θέμα, διότι μου είχε ξεφύγει η τελευταία παρέμβαση του Κώστα στις 3/11 που έχει πολύ ψωμί.

Η οικογένεια του "αποτελούμαι" λοιπόν, έχει πέντε τρόπους να φτιάξει το τρίτο πρόσωπο του μεσοπαθητικού παρατατικού της:

αποτελιόταν
αποτελούνταν
αποτελούταν
αποτελείτο
απετελείτο

Θέλει πολλή μελέτη ακόμα το θέμα.

 

[Costas]

Ναι, nickel, έχεις δίκιο. Πάντως, μιλάμε για πρότυπο ευχρηστίας...

Κάτι που έχει εξοβελιστεί από τα κλιτικά παραδείγματα (ΛΚΝ και Lexiscope) είναι η κατάληξη -σαντε του γ' πληθυντικού, παρά το ότι τη χρησιμοποιούσε και ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης. Ούτε η Γραμματική των Holton/Mackridge/Φιλιππάκη-Warburton την έχει (έχει τα δένονταν/δενόντανε/δενόντουσαν και αγαπιόνταν(ε)/αγαπιούνταν(ε)/αγαπιόντουσαν, αλλά τα δενόσαντε-αγαπιόσαντε όχι).

 

[nickel]

Άλλου είδους ευχρηστία βρίσκεις στην Πύλη. Εκεί πηγαίνεις στην Αναζήτηση στα Λεξικά, επιλέγεις Λεξικό Τριανταφυλλίδη, πληκτρολογείς αποτελώ, σου δίνει Ρ10.10 δίπλα στο –ούμαι, πατάς πάνω στο Ρ10.10 και εμφανίζονται όλα τα ρήματα της οικογένειας του αποτελώ (αναιρώ, ανακαλώ, αποκαλώ, αποτελώ, αρκώ, αφαιρώ, διαιρώ, εγκαλώ, εξαιρώ, επαινώ, επικαλούμαι, επιτελώ, καθαιρώ, καλώ, μετακαλώ, προκαλώ, προσθαφαιρώ, προσκαλώ, συγκαλώ, συναποτελώ, συντελώ, τελώ, υπεξαιρώ). (Ίδια δυνατότητα στη Σύνθετη Αναζήτηση του Κόμβου.)

Για να μην μπερδευτεί ο κόσμος με το εγγυώμαι, για το αποτελούμαι και τα άλλα του προτύπου Ρ10.10 έχουμε στο ΛΚΝ:
αποτελούμουν / αποτελούσουν / αποτελούνταν / αποτελούμασταν / αποτελούσασταν / αποτελούνταν
Στο Lexiscope:
αποτελούμουν προφ. / --- / αποτελείτο λόγ. & αποτελούνταν προφ. / αποτελούμασταν προφ. & αποτελούμαστε προφ. / -- / αποτελούντο λόγ. & αποτελούνταν προφ.

 

[Costas]

Πράγματι, αλλά σου δίνει όλα τα ρήματα με το ίδιο κλιτικό παράδειγμα, χωρίς όμως τον πίνακα με τους τύπους, τον οποίον τον έχει μόνο χωριστά, εκεί που είπες στο προηγούμενο σχόλιό σου.

 

[Costas]

Σήμερα στην τηλεόραση ήταν ένας υπεύθυνος του ΗΣΑΠ και μιλούσε για τις διακοπές λειτουργίας της γραμμής Κηφισιάς - Πειραιά, και είπε: "θα διέρχετο [η αμαξοστοιχία]".

 

[Dr Moshe]

Το Σάββατο 2 Μαΐου 2009 στην 30ή συνάντηση εργασίας που οργανώνει ο Τομέας Γλωσσολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης παρουσιάζουμε μαζί με τη συνάδελφο Γεωργία Κατσούδα την ανακοίνωση Όψεις τού μεσοπαθητικού παρατατικού βασισμένη στη μελέτη τού φαινομένου και υπό το νέο φως των σωμάτων κειμένων.

Ευχαριστώ θερμά τους αγαπητούς φίλους για αυθόρμητα σχόλια ή επί μέρους παρατηρήσεις στο κείμενο που στάθηκε αφορμή τής ανακοίνωσης και μας βοήθησαν να εξετάσουμε το θέμα συστηματικότερα και πληρέστερα, προκειμένου να παρουσιαστεί στην επιστημονική κοινότητα.

Ας σημειωθεί ότι το εν λόγω συνέδριο είναι αφιερωμένο στο έργο τού Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

Ευχαριστώ.

 

[nickel]

Καλημέρα σας. Φρέσκο, σημερινό σημείωμα του Dr Moshe για το συνέδριο μπορείτε να διαβάσετε στο ιστολόγιό του — σημείωμα όπου σχολιάζονται και δύο θέματα της επικαιρότητας.

Από το σημειωματάριο ενός συνεδρίου

 

[Alexandra]

Η οικογένεια του "αποτελούμαι" λοιπόν, έχει πέντε τρόπους να φτιάξει το τρίτο πρόσωπο του μεσοπαθητικού παρατατικού της:

αποτελιόταν
αποτελούνταν
αποτελούταν
αποτελείτο
απετελείτο​

Θέλει πολλή μελέτη ακόμα το θέμα.

Μου έχει δημιουργηθεί η εξής απορία: όντως υπάρχει περίπτωση να σχηματιστεί ο παρατατικός με κατάληξη -ούταν; Γιατί εμένα μού φαίνεται ανύπαρκτος τύπος.
Διαβάζω σ' ένα διαδικτυακό έντυπο κοινωνικής ενημέρωσης υψηλού επιπέδου:
Στη σειρά "Ονειροπαρμένος" ήταν η γυναίκα που αρνούταν να παντρευτεί ο Κώστας Βουτσάς.
Είναι ή δεν είναι ανύπαρκτο το "αρνούταν";

Από το Λεξισκόπιο αντιγράφω:

|Ενικός
Α |αρνιόμουν & αρνιόμουνα προφ. & αρνούμουν προφ.
Β |αρνιόσουν & αρνιόσουνα προφ.
Γ | αρνιόταν & αρνείτο λόγ. & αρνιότανε προφ. & αρνούνταν προφ. |
|Πληθυντικός
Α |αρνιόμασταν & αρνιόμαστε & αρνούμασταν προφ. & αρνούμαστε προφ.
Β |αρνιόσασταν & αρνιόσαστε προφ.
Γ |αρνιούνταν & αρνιόνταν & αρνούντο λόγ. & αρνιόντανε προφ. & αρνιόντουσαν προφ. & αρνούνταν προφ.

Βλέπουμε στο Διαδίκτυο μερικές χιλιάδες τέτοιους τύπους:
*αδικούταν
*φορολογούταν
*συντηρούταν
*συντελούταν
*ωφελούταν
και πάει λέγοντας. Τι ισχύει, λοιπόν, γι' αυτή την κατάληξη;

 

[Themis†]

(#16) Για μένα ή κατάληξη -ούταν στο γ' ενικό είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη, και το λέω εντελώς "περιγραφικά" και καθόλου "ρυθμιστικά". Αν δεν με απατά η μνήμη μου, δεν την έχω ακούσει ποτέ στη ζωή μου και την έχω συναντήσει ελάχιστες φορές στον γραπτό λόγο. Η καταγραφή που μεταφέρει η Αλεξάνδρα από το Λεξισκόπιο είναι πληρέστατη. Δεν νομίζω να χρειάζεται να προστεθεί οτιδήποτε άλλο.

 

[Zazula]

Δική μου αίσθηση είναι πως αποτελεί φυσιολογικό κι αναμενόμενο το να καταφεύγουν ορισμένοι ομιλητές (διόλου ευκαταφρόνητος ο αριθμός τους) σε διάκριση του γ' ενικ. από το γ' πληθ. κατ' αναλογία με το ζεύγος τ/ντ που υπάρχει σε άλλα ρήματα (π.χ. θυμόταν / θυμόνταν), αλλά και κατ' αναλογία με την ύπαρξη τ ή ντ αντίστοιχα στους λόγιους τύπους (δηλ. το να γίνονται στερούνταν και το στερείτο και το στερούντο, προσκρούει στο γλωσσικό αισθητήριο του φυσικού ομιλητή). Δεν είναι άλλωστε καθόλου περίεργο που από ορισμένους η § 909 τής ΝΓΔ (1941), που ταύτιζε το γ' ενικ. με το γ' πληθ. (αμφότερα σε -ούνταν), αντιμετωπίστηκε ως περιέχουσα τυπογραφικό λάθος· βλ. π.χ. Εθνική Γλώσσα (1972), με την ορθογραφία και τις διατυπώσεις τού πρωτοτύπου:

Υπάρχουν επίσης και τα «αρχαιόκλιτα» της «δεύτερης» συζυγίας. Η γραμματική λέγει ότι μερικά ρήματα σε -ούμαι εις τον ενεστώτα και τον παρατατικόν ακολουθούν αρχαϊκήν κλίσιν και ως παράδειγμα αναφέρει το «στερούμαι».

Ιδού πώς, κατά την Τριανταφυλλίδειον γραμματικήν, κλίνεται ο παρατατικός τού στερούμαι:
«στερούμουν, στερούσουν, στερούταν*
στερούμαστε, στερούσαστε, στερούνταν»

* Η γραμματική γράφει «στερούνταν». Υποθέτομεν ότι είναι τυπογραφικόν λάθος επειδή ομοιάζει με το τρίτον πληθυντικόν, μολονότι, διά την γραμματικήν αυτήν τούτο δεν είναι αποχρών λόγος. Εις την παθητικήν φωνήν, π.χ. ο ενεστώς και ο παρατατικός εις το πρώτον πληθυντικόν πρόσωπον έχουν τους αυτούς τύπους: δενόμαστε, κρυβόμαστε, πλεκόμαστε, δροσιζόμαστε. Ο λαός χρησιμοποιεί διαφορετικούς τύπους: -όμαστε, διά τον ενεστώτα και -όμασταν, διά τον παρατατικόν.

Αυτή είναι η αρχαία κλίσις!!
Ως προς τα ρήματα τα οποία κλίνονται κατά την «αρχαϊκήν» αυτήν κλίσιν δίδεται η εξής ένδειξις:
«Όμοια σχηματίζονται τ' αποθετικά ρήματα: επικαλούμαι, μιμούμαι, προηγούμαι, συνεννοούμαι κλπ. και μερικά παθητικά από ρήματα που σχηματίζονται κατά το λαλώ, καθώς αποτελούμαι, αφαιρούμαι, εξαιρούμαι.»

Και διά μεν τα αποθετικά ο κανών φαίνεται ότι είναι μάλλον σαφής. Θα λέγωμεν: μιμούμουν, προηγούμουν, εισηγούμουν, απολογούμουν κλπ. Αλλά θα πρέπει να προσέχωμεν διότι μερικά ρήματα σύνθετα με ωρισμένας προθέσεις είναι αποθετικά, ενώ με άλλας προθέσεις δεν είναι, ως: επικαλούμαι - προσκαλούμαι, προσποιούμαι - παραποιούμαι, επιμελούμαι - παραμελούμαι κλπ.

Έτσι πρέπει να λέγωμεν:
«Η κυρία αν και επικαλούταν την αριστοκρατική της καταγωγή δεν προσκαλόταν στις δεξιώσεις.»

Να επισημάνω ότι το γεγονός ότι η Εθνική Γλώσσα έχει αναμφίβολα τα βαρίδιά της (για τα οποία βλ. http://sarantakos.wordpress.com/2009/12/14/xountaglos/) δεν είναι κάτι στο οποίο πρέπει να εστιάσουμε. Εγώ δεν είμαι κάνας καθαρολόγος ούτε βρίσκομαι (ή βρέθηκα ποτέ) σε διατεταγμένη υπηρεσία για να ασκήσω πολεμική εναντίον της Γραμματικής τού Τριανταφυλλίδη και να την εμφανίσω ως παντελώς αναξιόπιστη κι άχρηστη (όπως έκαναν οι συντάκτες της Εθνικής Γλώσσας). Αλλά για μένα το ζήτημα στο συγκεκριμένο θέμα ήταν, είναι και θα είναι ότι δεν κατανοώ τη λογική με την οποία ειδικά εδώ δεν υφίσταται διάκριση γ' ενικ. - γ. πληθ. με το τ/ντ όπως σε άλλα κλιτικά υποδείγματα, ιδίως όταν αυτή η διάκριση υπάρχει στους λόγιους τύπους. Ακολουθώ τη σχολική γραμματική, όπως είμαι υποχρεωμένος, αλλά για μένα παραμένει εντελώς ακατανόητη και αφύσικη η κατάληξη -ούνταν στο γ' ενικ.

 

[sarant]

Εγώ συμφωνώ γενικά με τον Ζάζουλα. Δεν θα έλεγα βέβαια αρνούταν (αλλά αρνιόταν, όχι ηρνείτο). Ξέρω όμως ότι υπάρχουν πάρα πολλοί που δεν κρατάνε τη διάκριση τρίτου ενικού/πληθυντικού προσώπου και σε άλλα, μη προβληματικά, ρήματα. Λένε δηλ. "θυμόνταν" για το τρίτο ενικό. Ίσως είναι και σε ορισμένες διαλέκτους αυτό το χαρακτηριστικό, διότι θυμάμαι που ο Θεοτόκης το έχει, αλλά δεν ξέρω αν όλοι οι Επτανήσιοι. Άλλωστε στο "ήταν" η διάκριση κάηκε μαζί με το "ήσαν".

Τώρα, τα πιο κοινόχρηστα ρήματα δεν θα έπρεπε να έχουν πρόβλημα. Το 'περιποιούμαι' δεν βλέπω γιατί να μην το γράψω "περιποιόταν", και υπερτερεί και γκουγκλικώς, αλλά το "χρησιμοποιόταν" υστερεί απέναντι στο "χρησιμοποιούταν".

Όσο για το "αποτελούμαι" εξακολουθεί να έχει πρόβλημα. Δεν τολμώ να γράψω "αποτελιόταν" σε επίσημο κείμενο, αλλά καμιά από τις άλλες τέσσερις λύσεις (αποτελούνταν, αποτελούταν, αποτελείτο, απετελείτο) δεν είναι ικανοποιητική.

 

[Costas]

Παρότι συμφωνώ με το ότι το "-ούταν" δεν είναι ανύπαρκτο, αφού... υπάρχει σε ποσότητα (μολονότι κι εγώ προσωπικά ποτέ δεν το είχα ακούσει), συμφωνώ και με την παρατήρηση του sarant ότι η τάση διαχωρισμού ενικού-πληθυντικού δεν είναι καθολική. Και, εκτός από το "θυμόνταν" (για ενικό) και το "ήταν" που ανέφερε, να προσθέσω και τις καταλήξεις των παροξύτονων ρημάτων σε "-ονταν", που είναι επίσης κοινές: αυτός/-ή χάνονταν, κάθονταν κλπ. Άρα, φαίνεται ότι άλλοι ομιλητές επιζητούν τη διάκριση του αριθμού και άλλοι όχι, δεν υπάρχει δηλ. μία μόνο τάση μέσα στο σώμα της γλώσσας, ούτε καν στην πιο κοινή κατηγορία μέσων ρημάτων σε -ομαι.