Συχνά προκύπτει η ανάγκη να χρησιμοποιήσουμε στο κείμενό μας τίτλους ξένων εντύπων. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν εδώ να συνοψίσουμε τους κανόνες που διέπουν την ορθή χρήση τους.
1. Μετάφραση ή μεταγραφή (ή τίποτα από τα δύο);
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων το όνομα του ξένου εντύπου μεταγράφεται (σύμφωνα με τον ισχύοντα κανόνα που επιβάλλει την απλογράφηση, δηλ. «Ντέιλι Μίρορ» αντί «Ντέιλυ Μίρρορ» για την Daily Mirror). Ταυτόχρονα ισχύει και ο έτερος κανόνας της μεταγραφής, σύμφωνα με τον οποίο (επειδή μία λέξη στα ελληνικά είναι το πολύ προπαροξύτονη) το μοναδικό τονικό σημάδι μπαίνει σε όποια από τις τρεις τελευταίες συλλαβές τονίζεται (έστω και δευτερευόντως).
Ένας ακόμη κανόνας της μεταγραφής επιτρέπει τη διατήρηση παρεφθαρμένων ή και λανθασμένων προφορών ξενικών ονομάτων οι οποίες έχουν πλέον παγιωθεί, κι έτσι λέμε Γιβραλτάρ κι όχι Τζιμπράλτερ. Ωστόσο, στα ονόματα των εντύπων είναι προτιμότερο να μεταγράφεται η ορθή προφορά — κι επομένως θα πούμε «η Τζιμπράλτερ Κρόνικλ» αναφερόμενοι στην εφημερίδα Gibraltar Chronicle. Εκεί όπου η προφορά είναι μεν ορθή αλλά έχει παγιωθεί μη απλογραφημένη, τη διατηρούμε — κι έτσι γράφουμε «η Τόκυο Σπορτς» για την εφημερίδα Tokyo Sports.
Σε αρκετά λογοτεχνικά κείμενα ή εν γένει σε περιπτώσεις όπου αυτό επιβάλλεται για λόγους στυλ ή και συγκειμένου (π.χ. η ονομασία τού εντύπου συνδέεται με την πλοκή), είναι προτιμότερη η μετάφραση από τη μεταγραφή.
Τέλος, σε ακαδημαϊκά και τεχνικά κείμενα προτιμάται η διατήρηση του τίτλου σε λατινική γραφή. Εκεί ενδεχομένως να χρειαστεί, στην πρώτη εμφάνιση του εντύπου στο κείμενο, μεταγραφή ή μετάφραση εντός παρενθέσεως. Για την παράθεση βιβλιογραφίας η οποία περιέχει ξένα έντυπα, θα πρέπει να ακολουθείτε κατά περίπτωση τον οδηγό που (πρέπει να) σας έχει δοθεί: Citation.
2. Τρόπος επισήμανσης
Κατά κανόνα οι τίτλοι των εντύπων αναγράφονται με πλάγια γραφή. Σε περίπτωση που είτε δεν χρησιμοποιείται στο συγκεκριμένο κείμενο πλάγια γραφή για τεχνικούς λόγους (π.χ. γραφομηχανή, ASCII) ή η πλάγια γραφή δηλώνει κάτι διαφορετικό (π.χ. διάλογος εκτός κάδρου στον υποτιτλισμό), τότε ο τίτλος τού εντύπου μπαίνει σε εισαγωγικά.
Βέλτιστη πρακτική αποτελεί επίσης να προηγείται του τίτλου ο αντίστοιχος χαρακτηρισμός τού είδους τού εντύπου: «η εφημερίδα», «το περιοδικό», «η επιθεώρηση» κ.λπ. Έτσι λοιπόν θα πούμε: «η εφημερίδα Πράβντα», «το περιοδικό Νιούσγουικ» κ.ο.κ.
3. Έναρθροι τίτλοι εντύπων
Το άρθρο που αποτελεί μέρος τής ονομασίας ενός ξένου εντύπου κατά κανόνα παραλείπεται. Επομένως η εφημερίδα The Wall Street Journal μεταγράφεται ως εξής: «η εφημερίδα Γουόλ Στριτ Τζέρναλ». Ωστόσο, υπάρχουν έντυπα —προερχόμενα κυρίως από χώρες με τη γλώσσα των οποίων δεν υπάρχει μεγάλη εξοικείωση στην Ελλάδα— στα οποία είτε το άρθρο τού τίτλου τους έχει επικρατήσει να προφέρεται μαζί με την υπόλοιπη ονομασία τους (όπως λ.χ. στην αιγυπτιακή εφημερίδα Αλ Αχράμ, όπου το «αλ» είναι άρθρο) είτε ακόμα δεν είμαστε καν σε θέση να γνωρίζουμε ότι πρόκειται για άρθρο (όπως λ.χ. εάν σε αγγλικό κείμενο βρούμε να αναφέρεται η μαλτέζικη εφημερίδα It-Torċa, δύσκολα θα αντιληφθούμε ότι το «ιτ» είναι άρθρο αν δεν γνωρίζουμε και μαλτέζικα).
Δυστυχώς στη μέση υπάρχει και μια γκρίζα ζώνη που αφορά γλώσσες με ικανή —αλλά όχι τόσο καθολική όπως συμβαίνει με την αγγλική— εξοικείωση στο ελληνικό περιβάλλον· αναφέρομαι στη γαλλική, την ιταλική, τη γερμανική και την ισπανική. Εάν ακολουθήσουμε τον βασικό κανόνα που προανέφερα, τότε πρέπει να λέμε «οι εφημερίδες Μοντ, Στάμπα, Βελτ, Παΐς» — ωστόσο θα γνωρίζετε ήδη ότι συχνότατα αναφέρονται έναρθρα: «οι εφημερίδες Λε Μοντ, Λα Στάμπα, Ντι Βελτ, Ελ Παΐς».
4. Γένος
Το γένος τού μεταγραφόμενου εντύπου είναι αυτό τού προσδιοριστικού ουσιαστικού που προτάσσουμε (βλ. §2 ανωτέρω). Το ίδιο ισχύει και όταν δεν μεταγράφουμε τον τίτλο, αλλά απλώς τον αφήνουμε με λατινικά στοιχεία (βλ. §1 ανωτέρω). Όπως ήδη είπαμε, το καλό με το να αναφέρεται πριν από τον τίτλο τού εντύπου τι είναι αυτό (π.χ. «βραβεύτηκε από το περιοδικό Κομιουνικέισον Αρτς», «το άρθρο της εφημερίδας Τάιμς» κ.ο.κ.) μας βοηθά να αποφεύγουμε και περιπτώσεις αμηχανίας λόγω κλίσεως. Αν όμως η επανάληψη γίνεται κουραστική, τότε δεν ξαναγράφουμε ότι πρόκειται για εφημερίδα ή περιοδικό, αλλά κρατάμε το γένος (θηλυκό και ουδέτερο αντίστοιχα). Το να βάλουμε το άρθρο που αντιστοιχεί στο γένος του μεταφράσματος της μεταγραφόμενης ονομασίας ενός εντύπου είναι λάθος: Επομένως είναι Η Ιζβέστια (κι όχι τα Ιζβέστια, επειδή σημαίνει Τα Νέα), Η Τάιμς (κι όχι οι Τάιμς, επειδή σημαίνει Οι Καιροί), ΤΟ Βογκ (κι όχι η Βογκ, επειδή σημαίνει Η Μόδα), Η Ομπζέρβερ (κι όχι ο Ομπζέρβερ, επειδή σημαίνει Ο Παρατηρητής) κ.ο.κ.
Το γένος του μεταφραζόμενου εντύπου —κανόνας που ισχύει και για τα αμιγώς ελληνικά έντυπα— είναι αυτό τού προσδιοριστικού ουσιαστικού, μόνο στην περίπτωση που όντως το προτάσσουμε (το περιοδικό Ταχυδρόμος, η εφημερίδα Ελεύθερος, το περιοδικό Γυναίκα, η εφημερίδα Έθνος). Από τη στιγμή που δεν προτάσσεται κάποιο προσδιοριστικό ουσιαστικό, τότε το γένος τού τίτλου τού εντύπου είναι το γένος της λέξης που συνιστά αυτόν τον τίτλο —δηλαδή ο Ταχυδρόμος, ο Ελεύθερος, η Γυναίκα, το Έθνος— και ακολουθείται κανονικά η κλίση του όπου χρειάζεται («γράφει σχετικά ο Ταχυδρόμος», «φωτογραφήθηκε για τη Γυναίκα», «μαζικές απολύσεις στο Βήμα», «έδωσε συνέντευξη στα Νέα» κ.ο.κ.).
Η λογική πίσω από τον κανόνα για το ενιαίο γένος των μεταγραφόμενων τίτλων εντύπων είναι απλή: Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να γνωρίζουμε τη γλώσσα προέλευσης ώστε να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε το γένος σε μια ξενική λέξη — οπότε το μόνο που μας νοιάζει είναι το εάν πρόκειται για εφημερίδα ή περιοδικό. Αλλά στους μεταφρασμένους και στους ελληνικούς τίτλους εντύπων, έχουμε μπροστά μας μια λέξη της δικής μας γλώσσας· επομένως γνωρίζουμε άριστα την κλιτική της συμπεριφορά, και δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να της την στερούμε και να βαρβαρίζουμε: «γράφει σχετικά το Ταχυδρόμος», «αφιέρωμα του Γυναίκα», «μαζικές απολύσεις στη Βήμα», «αύξησε τις πωλήσεις της η Τα Νέα» κ.λπ. Εάν μας αρέσει υπερβολικά η συνέπεια στο είδος τού εντύπου, οφείλουμε να προτάσσουμε το αντίστοιχο προσδιοριστικό ουσιαστικό στα μεταφρασμένα και ελληνικά ονόματα· αν όμως δεν το κάνουμε, τότε ας εναρμονιζόμαστε με την κλιτική συμπεριφορά του καθενός κι ας μην προβαίνουμε σε αλλαγές φύλου που έχουν οδυνηρές συνέπειες στο γλωσσικό αισθητήριο του Έλληνα.
5. Επέκταση του κανόνα για το γένος και αλλού
Ο προαναφερθείς κανόνας της §4 μπορεί κατ' αναλογία να χρησιμοποιηθεί και σε άλλα είδη έργων, όπως λ.χ. σε τίτλους βιβλίων, πινάκων ζωγραφικής κ.λπ. Επίσης και σε επωνυμίες εταιρειών. Σε κάθε περίπτωση μπορεί να γίνεται χρήση προσδιοριστικού ουσιαστικού για να ορίζεται και το γένος, αλλά όταν έχουμε να κάνουμε με μεταφρασμένο τίτλο ή ελληνική επωνυμία και δεν βάλουμε προσδιοριστικό, τότε το γένος της λέξης παραμένει αδιαφοροποίητο, αυτό που μας λέει η γραμματική (κι όχι η ιδιότητα του φέροντος τη συγκεκριμένη ονομασία). Έτσι: «το βιβλίο Ακατανίκητοι» αλλά «οι Ακατανίκητοι», «ο πίνακας Γκερνίκα» αλλά «η Γκερνίκα», «η εταιρεία Άκτωρ» αλλά «ο Άκτωρ» (ομοίως ο Τιτάν κ.λπ.).
1. Μετάφραση ή μεταγραφή (ή τίποτα από τα δύο);
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων το όνομα του ξένου εντύπου μεταγράφεται (σύμφωνα με τον ισχύοντα κανόνα που επιβάλλει την απλογράφηση, δηλ. «Ντέιλι Μίρορ» αντί «Ντέιλυ Μίρρορ» για την Daily Mirror). Ταυτόχρονα ισχύει και ο έτερος κανόνας της μεταγραφής, σύμφωνα με τον οποίο (επειδή μία λέξη στα ελληνικά είναι το πολύ προπαροξύτονη) το μοναδικό τονικό σημάδι μπαίνει σε όποια από τις τρεις τελευταίες συλλαβές τονίζεται (έστω και δευτερευόντως).
Ένας ακόμη κανόνας της μεταγραφής επιτρέπει τη διατήρηση παρεφθαρμένων ή και λανθασμένων προφορών ξενικών ονομάτων οι οποίες έχουν πλέον παγιωθεί, κι έτσι λέμε Γιβραλτάρ κι όχι Τζιμπράλτερ. Ωστόσο, στα ονόματα των εντύπων είναι προτιμότερο να μεταγράφεται η ορθή προφορά — κι επομένως θα πούμε «η Τζιμπράλτερ Κρόνικλ» αναφερόμενοι στην εφημερίδα Gibraltar Chronicle. Εκεί όπου η προφορά είναι μεν ορθή αλλά έχει παγιωθεί μη απλογραφημένη, τη διατηρούμε — κι έτσι γράφουμε «η Τόκυο Σπορτς» για την εφημερίδα Tokyo Sports.
Σε αρκετά λογοτεχνικά κείμενα ή εν γένει σε περιπτώσεις όπου αυτό επιβάλλεται για λόγους στυλ ή και συγκειμένου (π.χ. η ονομασία τού εντύπου συνδέεται με την πλοκή), είναι προτιμότερη η μετάφραση από τη μεταγραφή.
Τέλος, σε ακαδημαϊκά και τεχνικά κείμενα προτιμάται η διατήρηση του τίτλου σε λατινική γραφή. Εκεί ενδεχομένως να χρειαστεί, στην πρώτη εμφάνιση του εντύπου στο κείμενο, μεταγραφή ή μετάφραση εντός παρενθέσεως. Για την παράθεση βιβλιογραφίας η οποία περιέχει ξένα έντυπα, θα πρέπει να ακολουθείτε κατά περίπτωση τον οδηγό που (πρέπει να) σας έχει δοθεί: Citation.
2. Τρόπος επισήμανσης
Κατά κανόνα οι τίτλοι των εντύπων αναγράφονται με πλάγια γραφή. Σε περίπτωση που είτε δεν χρησιμοποιείται στο συγκεκριμένο κείμενο πλάγια γραφή για τεχνικούς λόγους (π.χ. γραφομηχανή, ASCII) ή η πλάγια γραφή δηλώνει κάτι διαφορετικό (π.χ. διάλογος εκτός κάδρου στον υποτιτλισμό), τότε ο τίτλος τού εντύπου μπαίνει σε εισαγωγικά.
Βέλτιστη πρακτική αποτελεί επίσης να προηγείται του τίτλου ο αντίστοιχος χαρακτηρισμός τού είδους τού εντύπου: «η εφημερίδα», «το περιοδικό», «η επιθεώρηση» κ.λπ. Έτσι λοιπόν θα πούμε: «η εφημερίδα Πράβντα», «το περιοδικό Νιούσγουικ» κ.ο.κ.
3. Έναρθροι τίτλοι εντύπων
Το άρθρο που αποτελεί μέρος τής ονομασίας ενός ξένου εντύπου κατά κανόνα παραλείπεται. Επομένως η εφημερίδα The Wall Street Journal μεταγράφεται ως εξής: «η εφημερίδα Γουόλ Στριτ Τζέρναλ». Ωστόσο, υπάρχουν έντυπα —προερχόμενα κυρίως από χώρες με τη γλώσσα των οποίων δεν υπάρχει μεγάλη εξοικείωση στην Ελλάδα— στα οποία είτε το άρθρο τού τίτλου τους έχει επικρατήσει να προφέρεται μαζί με την υπόλοιπη ονομασία τους (όπως λ.χ. στην αιγυπτιακή εφημερίδα Αλ Αχράμ, όπου το «αλ» είναι άρθρο) είτε ακόμα δεν είμαστε καν σε θέση να γνωρίζουμε ότι πρόκειται για άρθρο (όπως λ.χ. εάν σε αγγλικό κείμενο βρούμε να αναφέρεται η μαλτέζικη εφημερίδα It-Torċa, δύσκολα θα αντιληφθούμε ότι το «ιτ» είναι άρθρο αν δεν γνωρίζουμε και μαλτέζικα).
Δυστυχώς στη μέση υπάρχει και μια γκρίζα ζώνη που αφορά γλώσσες με ικανή —αλλά όχι τόσο καθολική όπως συμβαίνει με την αγγλική— εξοικείωση στο ελληνικό περιβάλλον· αναφέρομαι στη γαλλική, την ιταλική, τη γερμανική και την ισπανική. Εάν ακολουθήσουμε τον βασικό κανόνα που προανέφερα, τότε πρέπει να λέμε «οι εφημερίδες Μοντ, Στάμπα, Βελτ, Παΐς» — ωστόσο θα γνωρίζετε ήδη ότι συχνότατα αναφέρονται έναρθρα: «οι εφημερίδες Λε Μοντ, Λα Στάμπα, Ντι Βελτ, Ελ Παΐς».
4. Γένος
Το γένος τού μεταγραφόμενου εντύπου είναι αυτό τού προσδιοριστικού ουσιαστικού που προτάσσουμε (βλ. §2 ανωτέρω). Το ίδιο ισχύει και όταν δεν μεταγράφουμε τον τίτλο, αλλά απλώς τον αφήνουμε με λατινικά στοιχεία (βλ. §1 ανωτέρω). Όπως ήδη είπαμε, το καλό με το να αναφέρεται πριν από τον τίτλο τού εντύπου τι είναι αυτό (π.χ. «βραβεύτηκε από το περιοδικό Κομιουνικέισον Αρτς», «το άρθρο της εφημερίδας Τάιμς» κ.ο.κ.) μας βοηθά να αποφεύγουμε και περιπτώσεις αμηχανίας λόγω κλίσεως. Αν όμως η επανάληψη γίνεται κουραστική, τότε δεν ξαναγράφουμε ότι πρόκειται για εφημερίδα ή περιοδικό, αλλά κρατάμε το γένος (θηλυκό και ουδέτερο αντίστοιχα). Το να βάλουμε το άρθρο που αντιστοιχεί στο γένος του μεταφράσματος της μεταγραφόμενης ονομασίας ενός εντύπου είναι λάθος: Επομένως είναι Η Ιζβέστια (κι όχι τα Ιζβέστια, επειδή σημαίνει Τα Νέα), Η Τάιμς (κι όχι οι Τάιμς, επειδή σημαίνει Οι Καιροί), ΤΟ Βογκ (κι όχι η Βογκ, επειδή σημαίνει Η Μόδα), Η Ομπζέρβερ (κι όχι ο Ομπζέρβερ, επειδή σημαίνει Ο Παρατηρητής) κ.ο.κ.
Το γένος του μεταφραζόμενου εντύπου —κανόνας που ισχύει και για τα αμιγώς ελληνικά έντυπα— είναι αυτό τού προσδιοριστικού ουσιαστικού, μόνο στην περίπτωση που όντως το προτάσσουμε (το περιοδικό Ταχυδρόμος, η εφημερίδα Ελεύθερος, το περιοδικό Γυναίκα, η εφημερίδα Έθνος). Από τη στιγμή που δεν προτάσσεται κάποιο προσδιοριστικό ουσιαστικό, τότε το γένος τού τίτλου τού εντύπου είναι το γένος της λέξης που συνιστά αυτόν τον τίτλο —δηλαδή ο Ταχυδρόμος, ο Ελεύθερος, η Γυναίκα, το Έθνος— και ακολουθείται κανονικά η κλίση του όπου χρειάζεται («γράφει σχετικά ο Ταχυδρόμος», «φωτογραφήθηκε για τη Γυναίκα», «μαζικές απολύσεις στο Βήμα», «έδωσε συνέντευξη στα Νέα» κ.ο.κ.).
Η λογική πίσω από τον κανόνα για το ενιαίο γένος των μεταγραφόμενων τίτλων εντύπων είναι απλή: Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να γνωρίζουμε τη γλώσσα προέλευσης ώστε να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε το γένος σε μια ξενική λέξη — οπότε το μόνο που μας νοιάζει είναι το εάν πρόκειται για εφημερίδα ή περιοδικό. Αλλά στους μεταφρασμένους και στους ελληνικούς τίτλους εντύπων, έχουμε μπροστά μας μια λέξη της δικής μας γλώσσας· επομένως γνωρίζουμε άριστα την κλιτική της συμπεριφορά, και δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να της την στερούμε και να βαρβαρίζουμε: «γράφει σχετικά το Ταχυδρόμος», «αφιέρωμα του Γυναίκα», «μαζικές απολύσεις στη Βήμα», «αύξησε τις πωλήσεις της η Τα Νέα» κ.λπ. Εάν μας αρέσει υπερβολικά η συνέπεια στο είδος τού εντύπου, οφείλουμε να προτάσσουμε το αντίστοιχο προσδιοριστικό ουσιαστικό στα μεταφρασμένα και ελληνικά ονόματα· αν όμως δεν το κάνουμε, τότε ας εναρμονιζόμαστε με την κλιτική συμπεριφορά του καθενός κι ας μην προβαίνουμε σε αλλαγές φύλου που έχουν οδυνηρές συνέπειες στο γλωσσικό αισθητήριο του Έλληνα.
5. Επέκταση του κανόνα για το γένος και αλλού
Ο προαναφερθείς κανόνας της §4 μπορεί κατ' αναλογία να χρησιμοποιηθεί και σε άλλα είδη έργων, όπως λ.χ. σε τίτλους βιβλίων, πινάκων ζωγραφικής κ.λπ. Επίσης και σε επωνυμίες εταιρειών. Σε κάθε περίπτωση μπορεί να γίνεται χρήση προσδιοριστικού ουσιαστικού για να ορίζεται και το γένος, αλλά όταν έχουμε να κάνουμε με μεταφρασμένο τίτλο ή ελληνική επωνυμία και δεν βάλουμε προσδιοριστικό, τότε το γένος της λέξης παραμένει αδιαφοροποίητο, αυτό που μας λέει η γραμματική (κι όχι η ιδιότητα του φέροντος τη συγκεκριμένη ονομασία). Έτσι: «το βιβλίο Ακατανίκητοι» αλλά «οι Ακατανίκητοι», «ο πίνακας Γκερνίκα» αλλά «η Γκερνίκα», «η εταιρεία Άκτωρ» αλλά «ο Άκτωρ» (ομοίως ο Τιτάν κ.λπ.).
). Η δε Τάιμς ακούγεται το ίδιο και με το «η» και με το «οι», οπότε η απομάκρνση από το «λανθασμένο γένος» είναι εύκολη — ακουστικά τουλάχιστον. Το περιοδικό Εκόνομιστ ποτέ δεν μου πήγε να το πω αρσενικό. Αποδέχθηκα όμως την παρεφθαρμένη μεταγραφή του (αντί του ορθού Ικόνομιστ) διότι αφενός μεν είναι σχεδόν καθολικά παγιωμένη, κι αφετέρου με «παρασύρει» το economic(s) που προφέρεται και με αρχικό /e/.
