Ρητορικά ρωτάς; Αφού ιδρύθηκε στα 1907.
Man proposes, God disposes = Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε θεός κελεύει
- Thread starter drsiebenmal
- Start date
Όχι ρητορικά. Η ερώτηση περιείχε απορία για την εξέλιξή της.
Μάλλον εντελώς άσχετο, αλλά διαβάζω το "Ιμαρέτ". Κάπου προς το τέλος λέει: "Αντάμ τεντμπίρεντερ, Αλλάχ τεαλά τακτίρεντερ" που παρακάτω μεταφράζει ως "άλλα μεν ο άνθρωπος βουλεύεται, άλλα δε ο Αλλάχ κελεύει". Τώρα κατά πόσον αυτό ήταν/είναι πράγματι τουρκική έκφραση, ή ο ήρωας (που ζει στην Άρτα τα τέλη 19ου-αρχές 20ου) απλά μετέφρασε στα τουρκικά, ή έπλασε ο συγγραφέας ή αν, σε περίπτωση που είναι τουρκική έκφραση αυτοί την πήραν από εμάς κι όχι το ανάποδο, ένας Τουτάτης το ξέρει. Αν ήξερα τούρκικα τουλάχιστον θα μπορούσα να το γκουγκλίσω αλλά φευ.
Έδιτ: Ξέχασα ένα "ή": Κατά πόσο είναι κατά λέξη μετάφραση κι όχι απόδοση νοήματος.
Έδιτ: Ξέχασα ένα "ή": Κατά πόσο είναι κατά λέξη μετάφραση κι όχι απόδοση νοήματος.
Τελευταία πινελιά
Μετά από μια σύντομη χρονική απομάκρυνση από το πρόβλημα, επανέρχομαι εδώ σε μια τελευταία προσπάθεια ανακίνησής του, επειδή νομίζω πως αξίζει να φωτιστούν ορισμένες πλευρές του καλύτερα. Ο Δόκτορας συνόψισε ωραιότατα (στο #8) τα συμπεράσματα από τις έως τώρα αναζητήσεις όσον αφορά την ελληνική φράση Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει:
Όντως, η παλαιότερη εμφάνισή της σημειώνεται στο Τρίτομον Λεξικόν τρίγλωσσον της γαλλικής, ιταλικής και ρωμαϊκής διαλέκτου, τυπωμένο στη Βιέννη το 1790 από τον Γεώργιο Βεντότη, όπου --διόλου τυχαία-- ζευγαρώνεται με / αποτελεί το ισοδύναμο της γαλλικής L’homme propose et Dieu dispose, η οποία με τη σειρά της δεν είναι παρά μετάφραση του λατινικού Homo proponit et (ή, αντιθετικά, sed) Deus disponit.
Ωστόσο το γεγονός ότι πέντε μόνο χρόνια αργότερα τη συναντούμε σε κείμενο θρησκευτικό, στο έργο Θύρα της μετανοίας, του 1795, μας υποβάλλει τη σκέψη ότι η φράση πρέπει να έχει πίσω της ζωή επί ικανό χρονικό διάστημα, διάστημα όχι μεν μακρό, αλλά αρκετό ώστε να έχει διαδοθεί στον κόσμο των λογίων και να έχει υποστεί μικροπαραλλαγές. Επιπλέον, αν, όπως υπέδειξε ο Ζάζουλας (#17), η ζεύξη αυτή έχει γίνει με παρόμοιους όρους αρκετά νωρίτερα στη ρωσική γλώσσα, δεν φαίνεται άστοχη η υπόθεση ότι το ταίριασμα στα ελληνικά θα πρέπει να αναζητηθεί σε περιβάλλον εκκλησιαστικό, ίσως ακόμα και αθωνίτικο.
Καιρός να στραφούμε στη λατινική φράση: Homo proponit, Deus disponit. Η πλειοψηφία των πηγών στο Διαδίκτυο την αποδίδει στον Θωμά a Kempis (περ. 1380-1471). Αλλά δυστυχώς και σε αυτή την περίπτωση συνέβη το γνωστό φαινόμενο να ακολουθούν όλοι ό,τι είπε ο πρώτος, χωρίς --από έλλειψη χρόνου-- να το διασταυρώνουν (και με τη σκέψη ότι αλίμονο αν στη ζωή μας υποβάλλαμε κάθε φορά το κάθε τι σε νέα επιβεβαίωση). Μια ματιά όμως στα Βικιφθέγματα, στο ψηφίο L, φέρνει αμέσως νέα στοιχεία: η φράση (που το σωστό είναι πλέον να την ονομάζουμε παροιμιακή) απαντάται στο αγγλικό ποίημα The Vision of Piers Plowman, του συγγραφέα John Langland (γι’ αυτό έχει αλφαβητιστεί στο L), γραμμένο μεταξύ 1360-1380, αλλά και ακόμη παλαιότερα, στο χρονικό του Αβαείου της Μάχης (The Chronicle of Battle Abbey, λατινικός τίτλος Chronicon Monasterii De Bello), γραμμένο από τους μοναχούς της μονής της Μάχης του Χέιστινγκς περί το 1180 μ.Χ. (Sed homo proponit, Deus autem disponit). Πρώτα πρώτα σημειώνω ότι το λήμμα στα Βικιφθέγματα δεν είναι τίποτε άλλο παρά αντιγραφή παλαιών έργων αναφοράς, συλλογών αποφθεγμάτων, όπως το Hoyt's New Cyclopedia of Practical Quotations (του 1922), του οποίου τυπωμένη εικόνα μπορείτε να δείτε εδώ (στην κάτω δεξιά γωνία). Αλλά και στον πορτογαλικό ιστότοπο, αν παρατηρούσαμε προσεκτικότερα, κι εκεί κάνουν πολλές διασταυρώσεις και δίνουν κι άλλες πηγές: στον αρ. 623 συγκεκριμένα δίνονται επτά φράσεις, όλες πάνω στο ίδιο μοτίβο, με λίγο πολύ το ίδιο νόημα: ότι άλλα μεν σχεδιάζει, προτείνει, σκέφτεται ο άνθρωπος και άλλα διατάσσει, επιτρέπει, συγχωρεί ο Θεός. Δεν τις βάζω όλες τις φράσεις, επιλέγω μία, Homo cogitat, Deus ordinat (Ο άνθρωπος [άλλα] βάζει στο μυαλό του, ο Θεός [άλλα] διατάσσει). Αυτή την εκδοχή, αν την αναζητήσουμε στον πορτογαλικό ιστότοπο, μας βγάζει σε άλλα μονοπάτια. Εδώ, στον αριθμό 545, δίνει ακόμη παλαιότερες παραπομπές: συναντάμε τη φράση σε άλλο χρονικό της νορμανδικής Αγγλίας, το χρονικό του Ορδέριχου Βιτάλη (Ordericus Vitalis, Ecclesiastica Historia, βιβλίο 3, σελ. 123), γραμμένο έναν αιώνα νωρίτερα, δηλαδή περί το 1075.
Το προσωρινό συμπέρασμα είναι ότι από την εξελιγμένη εκδοχή Homo proponit, Deus disponit, που τη βρίσκουμε παγιωμένη στα μέσα του 14ου αιώνα, έχουμε αναχθεί σε ανάλογη παλαιότερη, Homo cogitat, Deus ordinat, που μαρτυρείται από τα τέλη του 12ου αιώνα.
Μάλιστα η μαρτυρία του Ορδέριχου δεν είναι η πιο παλιά, γιατί με μια αναζήτηση που έκανα βρήκα μιαν ακόμα παλαιότερη, στο Χρονικόν του επισκόπου Ντιτμάρου του Μερσεβούργου (ο Thietmar ή Dietmar [975-1018], συνέθεσε το χρονικό του μεταξύ 1010 και 1018, Thietmarus Merseburgensis Chronicon (εκδ. Johann Augustin Wagner, Norimbergae, 1807) Anno 1015 (Βιβλ. vii, σ. 227).
Και τελικά, για όσους από εσάς δεν έχετε αποκάμει από την ανάγνωση μέχρι τώρα, στο ίδιο σημείο (545) ο πορτογαλικός ιστότοπος επιφυλάσσει ένα δώρο: την πολυτιμότερη απ’ όλες τις παραπομπές (και πολύ δυσκολότερη στον εντοπισμό με τη χρήση συνδέσμου, κάτι σαν το Άγιο Δισκοπότηρο του λεξιθήρα), μια ευθεία παράθεση της φράσης που περιέχεται σε επιστολή του πολυμαθούς Αλκουίνου, Αγγλοσάξονα επισκόπου της Υόρκης, επιστήθιου φίλου και έμπιστου συμβούλου του Καρλομάγνου, κύριου εμψυχωτή της αποκαλούμενης Καρολίγγειας πνευματικής Αναγέννησης. Η επιστολή χρονολογείται το 797 μ.Χ. και σας τη βάζω εδώ σε εικόνα, γιατί με «λίκνο» μπορώ να δώσω μόνο δευτερογενείς αναφορές.
Φαίνεται πως στην εποχή μας η φράση εντυπωσίασε κάποιους που έσπευσαν να την τυπώσουν σε φανελάκι, σε κούπα, και σε μάουσπαντ !
Είναι φανερό λοιπόν πως η φράση έχει επιφανή πατέρα, ασφαλώς κάποιον γνωστό συγγραφέα της Δυτικής Εκκλησίας, τον Αλκουίνο τον ίδιο ενδεχομένως, ή θα μπορούσαμε να εικάσουμε και κάποιον ακόμη παλαιότερο.
Αλλά έπειτα από τόση αναζήτηση αποκτά κανείς την κακή συνήθεια να ρωτάει «και αυτή η εκδοχή από πού προήλθε;», και φαντάζομαι ότι μου συγχωρείτε την επιμονή που θέλησα να προχωρήσω και σε αυτό το βήμα. Στα παλιά βιβλία-συλλογές αποφθεγμάτων (οι άνθρωποι έκαναν δουλειά τότε, όχι αστεία) δίνουν ως πηγές αρκετούς συγγραφείς, Έλληνες και Λατίνους, αρχαίους και νεότερους: Όμηρο, Πίνδαρο, Σενέκα, κ.ά. Με αγανάκτηση σας διαβεβαιώνω ότι καμία παραπομπή σε Έλληνα ή Λατίνο συγγραφέα δεν ευσταθεί. Ό,τι μπορεί να βρει κανείς σε αυτούς είναι διατυπώσεις με χίλιους τρόπους της γνωστής θέσης ότι η ζωή, η μοίρα μας είναι στα χέρια των θεών, ότι ο θεός κυβερνά όπως θέλει τον κόσμο και τα παρόμοια. Ούτε ο Σενέκας, ούτε ο Πίνδαρος, ούτε ο Αμμιανός Μαρκελλίνος που εξέτασα λένε κάτι που από μακριά έστω να μοιάζει με αυτό που αναζητούμε, και πολύ περισσότερο δεν λέει κάτι τέτοιο ο Όμηρος.
Αδιέξοδο; Όπως φαίνεται ναι.
Στον καλό πορτογαλικό ιστότοπο δίνεται κι άλλη μια ισοδύναμη φράση, λίγο απομακρυσμένη είναι η αλήθεια από το σχήμα «ο μεν άνθρωπος Χ ο δε θεός Ψ», με την αυστηρή ακρίβεια που το επιθυμούμε, αλλά ας την παρακολουθήσουμε. Στη σελίδα αυτή, στον αριθμό 1472, διαβάζουμε Cor hominis disponit viam suam, sed Domini est dirigere gressus eius (Η καρδιά του ανθρώπου σχεδιάζει το δικό της δρόμο αλλά στου Θεού το θέλημα είναι να διευθύνει τα βήματά του, ή, κατά τον κοφτερό λόγο της Βίβλου του βασιλιά Ιάκωβου, A man’s heart diviseth his way but the LORD directeth his steps). Ως πηγή γι’ αυτό δίνεται ακριβώς εκείνο το χωρίο της Βίβλου (Παροιμίες 16.9) που βρήκε ο Δόκτορας στα γερμανικά και το αναζήτησε μάταια στο ελληνικό κείμενο. Δεν είναι ανεξήγητο όμως: προέρχεται από τη Βουλγκάτα, που σε αυτό το σημείο είναι γνωστό ότι αποκλίνει από το κείμενο των Εβδομήκοντα. Για την ακρίβεια, μεγάλο μέρος της αρχής του κεφαλαίου 16 είναι εντελώς διαφορετικό από τη μια μετάφραση στην άλλη, και το πράγμα εξηγείται από το γεγονός ότι ο μεταφραστής, ο άγιος Ιερώνυμος, μετέφραζε από το εβραϊκό μασοριτικό κείμενο και όχι από το ελληνικό των Εβδομήκοντα.
Ας κλείσουμε λοιπόν το ζήτημα εδώ, έχοντας κάνει ένα ανέλπιστο ταξίδι από τον Γεώργιο Βεντότη πίσω στον άγιο Ιερώνυμο. Δεν είναι τυχαίο, θα ήθελα εντελώς μεταφυσικά και μαγικά να πιστεύω, ότι ήταν και οι δυο μεταφραστές!
Μετά από μια σύντομη χρονική απομάκρυνση από το πρόβλημα, επανέρχομαι εδώ σε μια τελευταία προσπάθεια ανακίνησής του, επειδή νομίζω πως αξίζει να φωτιστούν ορισμένες πλευρές του καλύτερα. Ο Δόκτορας συνόψισε ωραιότατα (στο #8) τα συμπεράσματα από τις έως τώρα αναζητήσεις όσον αφορά την ελληνική φράση Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει:
Όντως, η παλαιότερη εμφάνισή της σημειώνεται στο Τρίτομον Λεξικόν τρίγλωσσον της γαλλικής, ιταλικής και ρωμαϊκής διαλέκτου, τυπωμένο στη Βιέννη το 1790 από τον Γεώργιο Βεντότη, όπου --διόλου τυχαία-- ζευγαρώνεται με / αποτελεί το ισοδύναμο της γαλλικής L’homme propose et Dieu dispose, η οποία με τη σειρά της δεν είναι παρά μετάφραση του λατινικού Homo proponit et (ή, αντιθετικά, sed) Deus disponit.
Ωστόσο το γεγονός ότι πέντε μόνο χρόνια αργότερα τη συναντούμε σε κείμενο θρησκευτικό, στο έργο Θύρα της μετανοίας, του 1795, μας υποβάλλει τη σκέψη ότι η φράση πρέπει να έχει πίσω της ζωή επί ικανό χρονικό διάστημα, διάστημα όχι μεν μακρό, αλλά αρκετό ώστε να έχει διαδοθεί στον κόσμο των λογίων και να έχει υποστεί μικροπαραλλαγές. Επιπλέον, αν, όπως υπέδειξε ο Ζάζουλας (#17), η ζεύξη αυτή έχει γίνει με παρόμοιους όρους αρκετά νωρίτερα στη ρωσική γλώσσα, δεν φαίνεται άστοχη η υπόθεση ότι το ταίριασμα στα ελληνικά θα πρέπει να αναζητηθεί σε περιβάλλον εκκλησιαστικό, ίσως ακόμα και αθωνίτικο.
Καιρός να στραφούμε στη λατινική φράση: Homo proponit, Deus disponit. Η πλειοψηφία των πηγών στο Διαδίκτυο την αποδίδει στον Θωμά a Kempis (περ. 1380-1471). Αλλά δυστυχώς και σε αυτή την περίπτωση συνέβη το γνωστό φαινόμενο να ακολουθούν όλοι ό,τι είπε ο πρώτος, χωρίς --από έλλειψη χρόνου-- να το διασταυρώνουν (και με τη σκέψη ότι αλίμονο αν στη ζωή μας υποβάλλαμε κάθε φορά το κάθε τι σε νέα επιβεβαίωση). Μια ματιά όμως στα Βικιφθέγματα, στο ψηφίο L, φέρνει αμέσως νέα στοιχεία: η φράση (που το σωστό είναι πλέον να την ονομάζουμε παροιμιακή) απαντάται στο αγγλικό ποίημα The Vision of Piers Plowman, του συγγραφέα John Langland (γι’ αυτό έχει αλφαβητιστεί στο L), γραμμένο μεταξύ 1360-1380, αλλά και ακόμη παλαιότερα, στο χρονικό του Αβαείου της Μάχης (The Chronicle of Battle Abbey, λατινικός τίτλος Chronicon Monasterii De Bello), γραμμένο από τους μοναχούς της μονής της Μάχης του Χέιστινγκς περί το 1180 μ.Χ. (Sed homo proponit, Deus autem disponit). Πρώτα πρώτα σημειώνω ότι το λήμμα στα Βικιφθέγματα δεν είναι τίποτε άλλο παρά αντιγραφή παλαιών έργων αναφοράς, συλλογών αποφθεγμάτων, όπως το Hoyt's New Cyclopedia of Practical Quotations (του 1922), του οποίου τυπωμένη εικόνα μπορείτε να δείτε εδώ (στην κάτω δεξιά γωνία). Αλλά και στον πορτογαλικό ιστότοπο, αν παρατηρούσαμε προσεκτικότερα, κι εκεί κάνουν πολλές διασταυρώσεις και δίνουν κι άλλες πηγές: στον αρ. 623 συγκεκριμένα δίνονται επτά φράσεις, όλες πάνω στο ίδιο μοτίβο, με λίγο πολύ το ίδιο νόημα: ότι άλλα μεν σχεδιάζει, προτείνει, σκέφτεται ο άνθρωπος και άλλα διατάσσει, επιτρέπει, συγχωρεί ο Θεός. Δεν τις βάζω όλες τις φράσεις, επιλέγω μία, Homo cogitat, Deus ordinat (Ο άνθρωπος [άλλα] βάζει στο μυαλό του, ο Θεός [άλλα] διατάσσει). Αυτή την εκδοχή, αν την αναζητήσουμε στον πορτογαλικό ιστότοπο, μας βγάζει σε άλλα μονοπάτια. Εδώ, στον αριθμό 545, δίνει ακόμη παλαιότερες παραπομπές: συναντάμε τη φράση σε άλλο χρονικό της νορμανδικής Αγγλίας, το χρονικό του Ορδέριχου Βιτάλη (Ordericus Vitalis, Ecclesiastica Historia, βιβλίο 3, σελ. 123), γραμμένο έναν αιώνα νωρίτερα, δηλαδή περί το 1075.
Το προσωρινό συμπέρασμα είναι ότι από την εξελιγμένη εκδοχή Homo proponit, Deus disponit, που τη βρίσκουμε παγιωμένη στα μέσα του 14ου αιώνα, έχουμε αναχθεί σε ανάλογη παλαιότερη, Homo cogitat, Deus ordinat, που μαρτυρείται από τα τέλη του 12ου αιώνα.
Μάλιστα η μαρτυρία του Ορδέριχου δεν είναι η πιο παλιά, γιατί με μια αναζήτηση που έκανα βρήκα μιαν ακόμα παλαιότερη, στο Χρονικόν του επισκόπου Ντιτμάρου του Μερσεβούργου (ο Thietmar ή Dietmar [975-1018], συνέθεσε το χρονικό του μεταξύ 1010 και 1018, Thietmarus Merseburgensis Chronicon (εκδ. Johann Augustin Wagner, Norimbergae, 1807) Anno 1015 (Βιβλ. vii, σ. 227).
Και τελικά, για όσους από εσάς δεν έχετε αποκάμει από την ανάγνωση μέχρι τώρα, στο ίδιο σημείο (545) ο πορτογαλικός ιστότοπος επιφυλάσσει ένα δώρο: την πολυτιμότερη απ’ όλες τις παραπομπές (και πολύ δυσκολότερη στον εντοπισμό με τη χρήση συνδέσμου, κάτι σαν το Άγιο Δισκοπότηρο του λεξιθήρα), μια ευθεία παράθεση της φράσης που περιέχεται σε επιστολή του πολυμαθούς Αλκουίνου, Αγγλοσάξονα επισκόπου της Υόρκης, επιστήθιου φίλου και έμπιστου συμβούλου του Καρλομάγνου, κύριου εμψυχωτή της αποκαλούμενης Καρολίγγειας πνευματικής Αναγέννησης. Η επιστολή χρονολογείται το 797 μ.Χ. και σας τη βάζω εδώ σε εικόνα, γιατί με «λίκνο» μπορώ να δώσω μόνο δευτερογενείς αναφορές.
Φαίνεται πως στην εποχή μας η φράση εντυπωσίασε κάποιους που έσπευσαν να την τυπώσουν σε φανελάκι, σε κούπα, και σε μάουσπαντ !
Είναι φανερό λοιπόν πως η φράση έχει επιφανή πατέρα, ασφαλώς κάποιον γνωστό συγγραφέα της Δυτικής Εκκλησίας, τον Αλκουίνο τον ίδιο ενδεχομένως, ή θα μπορούσαμε να εικάσουμε και κάποιον ακόμη παλαιότερο.
Αλλά έπειτα από τόση αναζήτηση αποκτά κανείς την κακή συνήθεια να ρωτάει «και αυτή η εκδοχή από πού προήλθε;», και φαντάζομαι ότι μου συγχωρείτε την επιμονή που θέλησα να προχωρήσω και σε αυτό το βήμα. Στα παλιά βιβλία-συλλογές αποφθεγμάτων (οι άνθρωποι έκαναν δουλειά τότε, όχι αστεία) δίνουν ως πηγές αρκετούς συγγραφείς, Έλληνες και Λατίνους, αρχαίους και νεότερους: Όμηρο, Πίνδαρο, Σενέκα, κ.ά. Με αγανάκτηση σας διαβεβαιώνω ότι καμία παραπομπή σε Έλληνα ή Λατίνο συγγραφέα δεν ευσταθεί. Ό,τι μπορεί να βρει κανείς σε αυτούς είναι διατυπώσεις με χίλιους τρόπους της γνωστής θέσης ότι η ζωή, η μοίρα μας είναι στα χέρια των θεών, ότι ο θεός κυβερνά όπως θέλει τον κόσμο και τα παρόμοια. Ούτε ο Σενέκας, ούτε ο Πίνδαρος, ούτε ο Αμμιανός Μαρκελλίνος που εξέτασα λένε κάτι που από μακριά έστω να μοιάζει με αυτό που αναζητούμε, και πολύ περισσότερο δεν λέει κάτι τέτοιο ο Όμηρος.
Αδιέξοδο; Όπως φαίνεται ναι.
Στον καλό πορτογαλικό ιστότοπο δίνεται κι άλλη μια ισοδύναμη φράση, λίγο απομακρυσμένη είναι η αλήθεια από το σχήμα «ο μεν άνθρωπος Χ ο δε θεός Ψ», με την αυστηρή ακρίβεια που το επιθυμούμε, αλλά ας την παρακολουθήσουμε. Στη σελίδα αυτή, στον αριθμό 1472, διαβάζουμε Cor hominis disponit viam suam, sed Domini est dirigere gressus eius (Η καρδιά του ανθρώπου σχεδιάζει το δικό της δρόμο αλλά στου Θεού το θέλημα είναι να διευθύνει τα βήματά του, ή, κατά τον κοφτερό λόγο της Βίβλου του βασιλιά Ιάκωβου, A man’s heart diviseth his way but the LORD directeth his steps). Ως πηγή γι’ αυτό δίνεται ακριβώς εκείνο το χωρίο της Βίβλου (Παροιμίες 16.9) που βρήκε ο Δόκτορας στα γερμανικά και το αναζήτησε μάταια στο ελληνικό κείμενο. Δεν είναι ανεξήγητο όμως: προέρχεται από τη Βουλγκάτα, που σε αυτό το σημείο είναι γνωστό ότι αποκλίνει από το κείμενο των Εβδομήκοντα. Για την ακρίβεια, μεγάλο μέρος της αρχής του κεφαλαίου 16 είναι εντελώς διαφορετικό από τη μια μετάφραση στην άλλη, και το πράγμα εξηγείται από το γεγονός ότι ο μεταφραστής, ο άγιος Ιερώνυμος, μετέφραζε από το εβραϊκό μασοριτικό κείμενο και όχι από το ελληνικό των Εβδομήκοντα.
Ας κλείσουμε λοιπόν το ζήτημα εδώ, έχοντας κάνει ένα ανέλπιστο ταξίδι από τον Γεώργιο Βεντότη πίσω στον άγιο Ιερώνυμο. Δεν είναι τυχαίο, θα ήθελα εντελώς μεταφυσικά και μαγικά να πιστεύω, ότι ήταν και οι δυο μεταφραστές!
Σπουδαία δουλειά, Εαρίον!
Και για να κλείσουμε και αυτόν τον κύκλο, επιστρέφοντας σε ακόμη πιο παλιούς μεταφραστές:
ορίστε το απόσπασμα και από τους Εβδομήκοντα:
Και για να κλείσουμε και αυτόν τον κύκλο, επιστρέφοντας σε ακόμη πιο παλιούς μεταφραστές:
ορίστε το απόσπασμα και από τους Εβδομήκοντα:
Ευχαριστώ Δόκτορα, ευχαριστώ όλους. Με ικανοποιεί που σας άρεσε το τελευταίο γύρισμα· ας το δούμε σαν ένα είδος φόρου τιμής στους πνευματικούς πατέρες του επαγγέλματός μας, και περισσότερο στον προστάτη άγιο των μεταφραστών, τον άγιο Ιερώνυμο!
Και μια που το έφερε η κουβέντα για τον άγιο, έχω να σας φιλοδωρήσω ένα εξαιρετικό απόσπασμα από το λήμμα «Βουλγάτα» της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαίδειας, που είμαι βέβαιος ότι θα σας συγκινήσει. Μιλά για τον τρόπο εργασίας του αγίου:
Ο Ιερώνυμος δεν ησχολήθη με τα βιβλία αυτά [= Βαρούχ, Εκκλησιαστής, Σοφία Σειράχ, Μακκαβαίων Α΄ και Β΄, δευτεροκανονικά μέρη της Εσθήρ] διότι δεν περιελεμβάνοντο εις τον εβραϊκόν Κανόνα. Την μετάφρασιν των υπολοίπων βιβλίων ... επραγματοποίησεν από το εβραϊκόν κείμενον μεταξύ των ετών 391 και 406, ενώ διά την Ιουδίθ και τον Τωβίτ εβασίσθη εις αραμαϊκόν κείμενον, όπερ πιθανώτατα ήτο μετάφρασις εκ του εβραϊκού. Εις την απόδοσίν του ο Ιερώνυμος δεν απέφυγε τα σφάλματα, παρ’ όλον ότι ειργάσθη με πολλήν επιμέλειαν ... Τα σφάλματα αυτά είναι συχνά κατά την τελευταίαν φάσιν της εργασίας του, ότε δεν είχε αρκετήν χρονικήν άνεσιν (το Άσμα Ασμάτων, αι Παροιμίαι και ο Εκκλησιαστής μετεφράσθησαν εντός τριών μόνον ημερών, η Ιουδίθ εντός μιάς νυκτός, ο Τωβίτ εντός μιάς ημέρας).
Και μια που το έφερε η κουβέντα για τον άγιο, έχω να σας φιλοδωρήσω ένα εξαιρετικό απόσπασμα από το λήμμα «Βουλγάτα» της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαίδειας, που είμαι βέβαιος ότι θα σας συγκινήσει. Μιλά για τον τρόπο εργασίας του αγίου:
Ο Ιερώνυμος δεν ησχολήθη με τα βιβλία αυτά [= Βαρούχ, Εκκλησιαστής, Σοφία Σειράχ, Μακκαβαίων Α΄ και Β΄, δευτεροκανονικά μέρη της Εσθήρ] διότι δεν περιελεμβάνοντο εις τον εβραϊκόν Κανόνα. Την μετάφρασιν των υπολοίπων βιβλίων ... επραγματοποίησεν από το εβραϊκόν κείμενον μεταξύ των ετών 391 και 406, ενώ διά την Ιουδίθ και τον Τωβίτ εβασίσθη εις αραμαϊκόν κείμενον, όπερ πιθανώτατα ήτο μετάφρασις εκ του εβραϊκού. Εις την απόδοσίν του ο Ιερώνυμος δεν απέφυγε τα σφάλματα, παρ’ όλον ότι ειργάσθη με πολλήν επιμέλειαν ... Τα σφάλματα αυτά είναι συχνά κατά την τελευταίαν φάσιν της εργασίας του, ότε δεν είχε αρκετήν χρονικήν άνεσιν (το Άσμα Ασμάτων, αι Παροιμίαι και ο Εκκλησιαστής μετεφράσθησαν εντός τριών μόνον ημερών, η Ιουδίθ εντός μιάς νυκτός, ο Τωβίτ εντός μιάς ημέρας).
Last edited:
Κακιά συνήθεια να περνάω (λόγω άγνοιας) τα λατινικά με πιο μεγάλη ταχύτητα...
Μη γνωρίζοντας λατινικά, έπρεπε να δω αυτή τη μετάφραση δύο φορές για να συνειδητοποιήσω τι λέει ακριβώς και να την αναπαλαιώσω λιγουλάκι:
Ο άνθρωπος [άλλα] βάζει στο μυαλό του, ο Θεός [άλλα] διατάσσει, δηλαδή, μια σταλιά πιο λόγϊα, Άλλες μεν βουλές ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει...
Και αν πάμε ίσως ακόμη πιο πίσω, σε παλιότερες μορφές της γλώσσας μας: άνθρωπος μεν πολύβουλος, θεός δε βουληκόπος.
Μη γνωρίζοντας λατινικά, έπρεπε να δω αυτή τη μετάφραση δύο φορές για να συνειδητοποιήσω τι λέει ακριβώς και να την αναπαλαιώσω λιγουλάκι:
Ο άνθρωπος [άλλα] βάζει στο μυαλό του, ο Θεός [άλλα] διατάσσει, δηλαδή, μια σταλιά πιο λόγϊα, Άλλες μεν βουλές ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει...
Και αν πάμε ίσως ακόμη πιο πίσω, σε παλιότερες μορφές της γλώσσας μας: άνθρωπος μεν πολύβουλος, θεός δε βουληκόπος.
Ας προσθέσω και άλλη μία αναφορά, με άμεση συσχέτιση των δύο βασικών μορφών της φράσης που μας απασχόλησε εδώ, από τις αρχές του 19ου αιώνα (A Dictionary of Modern Greek Proverbs, Alexander Negris, Edinburgh 1831):
Επανέρχομαι γιατί η ευγενική παρατήρηση ενός φίλου μού το επισημαίνει: Το κείμενο στην εικόνα (# 26) δεν λέει Homo cogitat, Deus ordinat αλλά Homo cogitat, Deus judicat. Μήπως πρόκειται για άλλη παραλλαγή;
Πολύ σωστή η επισήμανση, και είναι προφανής η παράλειψη εκ μέρους μου. Βεβαίως και έχουμε εδώ άλλη μία παραλλαγή.
Υπάρχει και κάτι άλλο ενδιαφέρον. Το κείμενο του Αλκουίνου είναι σαφές: Deus judicat (ο Θεός κρίνει, ο Θεός δικάζει). Αλλά στα φανελάκια και στις κούπες γράφουν Deus indicat (ο Θεός δηλώνει, ο Θεός μηνύει). Να είναι άραγε παλιά η εκδοχή αυτή ή να οφείλεται σε παρανάγνωση αυτών που παρήγγειλαν τα φανελάκια;
Μπορώ να προσφέρω μια εξήγηση με μπόλικη φαντασία! Η παρανάγνωση μπορεί να έχει γίνει από τα μεσαιωνικά χρόνια. Στη γοτθική γραφή είναι περιβόητη η σύγχυση ανάμεσα στα γράμματα i, u, n και m. Σας βάζω να δείτε πώς θα έδειχναν τα δύο ρήματα γραμμένα σε ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο:
Μερικοί θα πουν ότι δεν βλέπουν διαφορές. Τι λέτε;
Πολύ σωστή η επισήμανση, και είναι προφανής η παράλειψη εκ μέρους μου. Βεβαίως και έχουμε εδώ άλλη μία παραλλαγή.
Υπάρχει και κάτι άλλο ενδιαφέρον. Το κείμενο του Αλκουίνου είναι σαφές: Deus judicat (ο Θεός κρίνει, ο Θεός δικάζει). Αλλά στα φανελάκια και στις κούπες γράφουν Deus indicat (ο Θεός δηλώνει, ο Θεός μηνύει). Να είναι άραγε παλιά η εκδοχή αυτή ή να οφείλεται σε παρανάγνωση αυτών που παρήγγειλαν τα φανελάκια;
Μπορώ να προσφέρω μια εξήγηση με μπόλικη φαντασία! Η παρανάγνωση μπορεί να έχει γίνει από τα μεσαιωνικά χρόνια. Στη γοτθική γραφή είναι περιβόητη η σύγχυση ανάμεσα στα γράμματα i, u, n και m. Σας βάζω να δείτε πώς θα έδειχναν τα δύο ρήματα γραμμένα σε ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο:
Μερικοί θα πουν ότι δεν βλέπουν διαφορές. Τι λέτε;
...
Μερικοί θα πουν ότι δεν βλέπουν διαφορές. Τι λέτε;
E πώς; Ίδιο είναι το δεύτερο γράμμα της πρώτης λέξης με το αντίστοιχο της δεύτερης;
Σχεδόν ίδια είναι άμα περιστραφεί το n κατά 180 μοίρες, μόνο που έχει ένα κερατάκι παραπάνω και μια πατούρα λιγότερη στο δεξί του πόδι. Σε χειρόγραφο βέβαια, με το ημίφως του κεριού, αργά το βράδυ κι αποκαμωμένος, ολόιδια μπορεί να φανούν.
Ίδια μπορεί να ήταν σε κανένα παλιό χειρόγραφό μου, γιατί όπως τα έγραφα κάποτε, μερικοί μπέρδευαν το u μου με το n μου. Επειδή τα έχω και τα δυο στο επώνυμο, σύντομα αποφάσισα να προσέχω πώς τα γράφω, μη με περάσουν γι' άλλον.
Όπως τα βλέπω αυτά πάντως [ιδίως εάν το πρώτο γράφει «indicat»], το δεύτερο γράφει «iudicat», γιατί όλα i μου φαίνονται, χωρίς j. Το judicat μάς πρόδωσε, το γιούδικο. Το αποκάτω είναι to indicat - judicat γραμμένο στο Word με τη γραμματοσειρά Old English Text MT:
Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε τυποδαίμων κελεύει.
To j το γιούδικο είναι ύστερο, Δαεμάνε. Στην αρχή μάλιστα δεν είχανε καν τα i τελίτσα για σκουφάκι. Φαντάσου μια γραφή όπου όλα τα i, τα n, τα m και τα u φαίνονται ίδια.
Πώς; Δες αυτό:
Και διάβασε στη Βικιπαίδεια για το minim.
Για να κάνουμε κέφι:
mimi numinum niuium minimi munium nimium uini muniminum imminui uiui minimum uolunt
the smallest mimes of the gods of snow do not wish at all in their life that the great duty of the defences of the wine be diminished
Πώς; Δες αυτό:
Και διάβασε στη Βικιπαίδεια για το minim.
Για να κάνουμε κέφι:
mimi numinum niuium minimi munium nimium uini muniminum imminui uiui minimum uolunt
the smallest mimes of the gods of snow do not wish at all in their life that the great duty of the defences of the wine be diminished
Εφιαλτική.
Το δείγμα πάντως το διαβάζω, κι αν δεν κάνω λάθος, έχει κι ένα «mini» στην αρχή (το smallest;).
Χα χα! Τώρα καταλαβαίνεις γιατί στην επισεσυρμένη γραφή Kurrent οι Γερμανοί όχι μόνο έβαζαν τελίτσα πάνω από το i αλλά και μισοφέγγαρο πάνω από το u.
Όπως εδώ, για παράδειγμα:
όπου το zur (στο στίχο 1), το Förderung (στο στίχο 2) και το Dortmund (στο στίχο 4) έχουν μισοφέγγαρο.
Στην Kurrent δεν αρκούσε το μπλέξιμο με τα i, n, m, u. Υπήρχε και ένα στενό n, όπως π.χ. στην πρώτη λέξη, που είναι to e (Unter). Η οπτικά πιο ενδιαφέρουσα λέξη του δείγματος είναι σίγουρα η δεύτερη της 5ης αράδας: gemeinnützige = κοινωφελή, μη κερδοσκοπικά (για σωματεία, όπως εδώ). Ενδιαφέρουσα είναι και η προτελευταία: Computergenealogie.
rogne
¥
Μερικοί θα πουν ότι δεν βλέπουν διαφορές. Τι λέτε;
Σε ένα καθόλου μεσαιωνικό και καθόλου χειρόγραφο όπως αυτό, αν αναζητήσει κανείς indicium, θα βρει... iudicium. Περιττό να πω ότι σε παλιότερα ψηφιοποιημένα λατινικά βιβλία, γίνεται το σώσε.
Πιο
Δεν έχω κάτι νεότερο να προσθέσω, έχω όμως να υποδείξω τον πιθανότερο υποψήφιο για περαιτέρω έρευνα, τον Ευγένιο Βούλγαρη. Δεν είχα συνειδητοποιήσει πόσο καλά γνώριζε τη ρωσική γραμματεία και πόσα μετέφρασε προς και από τα ρωσικά στα ελληνικά. Με δεδομένο ότι ο Ευγένιος Βούλγαρις υπήρξε αν όχι ο κορυφαίος, σίγουρα ένας από τους κορυφαίους στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και ότι διετέλεσε διευθυντής της Αθωνιάδας στο διάστημα 1753-1759, νομίζω ότι σε κάποιο από τα (μεταφραστικά, κυρίως) έργα του της εποχής θα βρίσκεται η αρχική απόδοση της φράσης στα ελληνικά.