Σιγά το νέο, θα μου πείτε. Το έχει αναρτήσει πρώτος πρώτος ο δικός μας Ζάζουλας, σε άλλο φόρουμ. Μια χαρά απόδοση, ίσως η καλύτερη αντιστοίχιση που έχουμε. Σωστά;
Μάλλον ναι. Αλλά πρόκειται για ισότητα ή για αντιστοίχιση; Τι ξέρουμε για την αγγλική φράση και από πού προήλθε η ελληνική;
Αν σας ενδιαφέρει μια βόλτα σε αιώνες μεταφράσεων και παραφράσεων και φραστικών δανείων κλπ, δανείστε μου για λίγο τ’ αφτιά σας --και τα ξαναλέμε.
Ο υπαίτιος του σημειώματος είναι ο γνωστός: ο φίλος μου, ο κυρ-Στέλιος, με τις γλωσσικές του απορίες. Η αφορμή τού δόθηκε πριν από μερικές μέρες, στη διάρκεια μιας συνηθισμένης άσκησης καθημερινής πολιτικής κριτικής (βλ. κουτσομπολιό θαμώνων στο καφενείο). Η κουβέντα είχε ξεκινήσει από τα πρόσφατα 95α γενέθλια του Μητσοτάκη και είχε περάσει γρήγορα σε συνομήλικους μας που αρρώστησαν, σε μικρότερους που έφυγαν οριστικά (άσχημη χρονιά το 2013), στα μάταια εφήμερα και στα σκοτεινά όπου καταλήγουν πολύ συχνά πια οι συζητήσεις μας ξεκινώντας από την άραχλη επικαιρότητα.
«Τέλος πάντων, χρειάζεται επιτέλους ένα σχέδιο, μια οργάνωση» συμπέρανε ο κυρ-Στέλιος.
«Όταν οι άνθρωποι σχεδιάζουν, γελάνε οι θεοί» του απάντησα.
«Τι ρητό είναι πάλι αυτό;» με ρώτησε. «Καμιά αμερικανιά; Εμείς δεν έχουμε το δικό μας; Το “άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει;”»
«Ε, ναι, δίκιο έχεις —μάλλον» του απάντησα. «Ποιος ξέρει πού το άκουσα και το είχα ετοιμοπόλεμο αυτό με τα γέλια. Ίσως είναι κανένα από τα τσιτάτα του Γούντι Άλεν.»
«Ε, θα το βρεις και θα μου το πεις, έτσι δεν είναι; Και με την ευκαιρία, βρες και από πού προέρχεται το δικό μας...»
«Φυσικά, κυρ-Στέλιο» του απάντησα και σκέφτηκα: «Ευκολάκι. Ευκαιρία να ετοιμάσω κι ένα αρθράκι για τη Λεξιλογία.»
Η δική μας φράση
Το πρώτο που γίνεται ξεκάθαρο σε όποιον αρχίζει να ψάχνει την προέλευση αυτών των δύο φράσεων είναι η μεγάλη ποικιλία από παρόμοιες διατυπώσεις, που βρίσκονται παντού. Αυτό δεν πρέπει να εντυπωσιάζει, επειδή πρόκειται, επιτρέψτε μου τη διατύπωση, για αυτονόητες φιλοσοφίες της καθημερινότητας. Επομένως, σκέφτηκα ότι δεν πρέπει να αρκεστώ να εντοπίσω μια παρόμοια φράση ή μια παρεμφερή διατύπωση. Ο στόχος μου πρέπει να είναι να εντοπίσω τις φράσεις στη συγκεκριμένη τους μορφή (ή, τουλάχιστον, σε μορφή πολύ κοντά σε αυτές).
Το πρώτο που τσεκάρισα στα γρήγορα ήταν η προέλευση της δικής μας. Τη βρήκα ως φράση στο λήμμα βουλή του ΛΝΕΓ (προσοχή, όμως: χωρίς αναφορά προέλευσης), οπότε έριξα και μια γρήγορη ματιά στο διαδίκτυο. Εκεί εμφανίζονται αμέσως αναφορές που το αποδίδουν στον Βιργίλιο (και μερικές, λιγότερες, στον Όμηρο). Διαπίστωσα επίσης ότι δεν υπάρχουν παρουσίες σε γκουγκλοβιβλία πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα (πράγμα αρκετά περίεργο και ίσως ύποπτο για αρχαίο ρητό...). Αρχειοθέτησα νοερά για αργότερα αυτές τις πληροφορίες, μαζί με την απορία «Πώς στην ευχή έφτασε από τον Βιργίλιο στα νέα ελληνικά των μέσων του 19ου αιώνα; Από το Βυζάντιο; Μήπως το ρητό ήταν φτιαγμένο αρχικά για τον Δία;» και πέρασα στην αναζήτηση για το ξένο πρωτότυπο από όπου πίστευα πως αναμφίβολα θα είχε επηρεαστεί η φράση που χρησιμοποίησα.
Στα ξένα χέρια
Ξεκίνησα λοιπόν την αναζήτηση από ένα πιθανό men plan, gods laugh και ο γκούγκλης μού έφερε την απάντηση μέσα στα πρώτα κιόλας ευρήματά του —και μάλιστα, μια απάντηση με επιπλέον χρήσιμα στοιχεία: το πρώτο ότι πρόκειται για την αμερικάνικη μετάφραση μιας παροιμίας από τα γίντις (με την αμερικάνικη γραφή): Mentsch trakht und Gott lakht (ο άνθρωπος κοπιάζει και ο Θεός γελάει) και άρα, note to self, πρέπει να ψάξω μήπως υπάρχει κάτι παρόμοιο στα γερμανικά. Το δεύτερο ότι είναι φράση που έχει χρησιμοποιηθεί ως τίτλος σε τηλεοπτικές σειρές, με αποτέλεσμα να είναι γεμάτο το διαδίκτυο με σχετικές αναφορές και τρέχα γύρευε για λεπτομερέστερη έρευνα εκεί.
Το τρίτο στοιχείο που βρέθηκε εύκολα ήταν η σωστή αντιστοιχία (όχι ακριβής μετάφραση) της γίντις φράσης με την αγγλική. Πρόκειται, όπως θα υποθέσατε ήδη, για τη φράση Man proposes, God disposes, το αριστερό μέρος στην εξίσωση του τίτλου.
Άμεση επιτυχία. Και από πότε υπάρχει άραγε η αγγλική φράση και από πού προέρχεται; Μήπως βρούμε κάποια σύνδεση με την ελληνική; Πότε πρωτοεμφανίστηκε άραγε σε τυπωμένο βιβλίο;
Το παλιότερο εύρημα που μου έδωσε ο γκούγκλης ήταν αυτό:
στο βιβλίο A Collection of English Proverbs, του John Ray, από το 1678.
Όπως βλέπετε, το καλό βιβλίο λειτουργεί σαν μικρή στήλη της Ροζέτας για τη συγκεκριμένη αναζήτησή μου και μου δίνει τη συγκεκριμένη φράση όχι μόνο στα αγγλικά, αλλάκαι στα γερμανικά (Der Mensch denkt und Gott lenkt --πολύ κοντά στη γίντις που είδαμε ήδη αλλά με ελαφρώς διαφορετική σημασία: ο άνθρωπος σκέφτεται και ο Θεός οδηγεί), και στα γαλλικά (Homme propose, mais Dieu dispose). Επιπλέον, όμως, δίνει και μία στα λατινικά: Humana consilia divinitus gubernantur, πράγμα που θα μου επιτρέψει ίσως να ψάξω σε πιο παλιές πηγές.
Το λογικό είναι να μην απέχει πια πολύ ο στόχος. Η φράση θα πρέπει να υπάρχει αναμφίβολα στο διαδίκτυο και, αν μάλιστα μπορεί να συνδεθεί με τον Βιργίλιο, θα έχει κλείσει ο κύκλος. Ωραία...
Μπα, μην κάνεις όρεξη, γιατρέ. Όπως δείχνει αυτός ο εξαιρετικός πορτογαλικός ιστότοπος με λατινικά τσιτάτα, η συγκεκριμένη φράση προέρχεται από τις Χιλιάδες του Έρασμου, ένα βιβλίο με τρεις χιλιάδες παροιμίες και αποφθέγματα.
Αμηχανία. Τώρα;
Ευτυχώς, ο ίδιος ιστότοπος δίνει και τη λύση, παραπέμποντας στη σωστή πηγή και στη σωστή αρχική λατινική φράση: Homo proponit, sed Deus disponit. Είναι μια φράση εμφανώς συγγενική με τις αποδόσεις στις τρεις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, που πιθανόν δεν είχε υπόψη του ο ερανιστής του αγγλικού βιβλίου του 1678.
Και από πού προέρχεται αυτή η φράση; Μα... από τον Βιργίλιο, σωστά;
Μπα, όχι. Ούτε αυτή. Αλλά ας δούμε πρώτα επιτέλους τι λέει η περίφημη αναφορά που συσχετίζει την προέλευση της ελληνικής φράσης με την Αινειάδα και τον Βιργίλιο.
Στο κατόπι της ελληνικής φράσης
Στο βιβλίο του Τ. Νατσούλη με τις παροιμιώδεις φράσεις υπάρχει το επόμενο λήμμα:
Άλλως έδοξε τoις θεoίς – Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων
Όπως λέμε και σήμερα: Αλλιώς αποφάσισε ο θεός. Η φράση προέρχεται από την Αινειάδα του Βιργιλίου (II, 428) και είναι σαν γνωμικό. Οι θεοί αποφάσισαν κατ' άλλον τρόπο (και όχι όπως θα περίμενε κανείς) για τον ενάρετο Ριφέα, τον πιο δίκαιο μεταξύ των Τρώων, που σκοτώθηκε στην άλωση της Τροίας. Το ανθρώπινο δίκαιο είναι πολύ διαφορετικό από το «θείο» (άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε θεός κελεύει).
Ο προσεκτικός παρατηρητής διαπιστώνει πρώτα πρώτα ότι η επίμαχη φράση αναφέρεται επεξηγηματικά και δεν αποτελεί τον τίτλο του λήμματος. Τι λέει όμως το συγκεκριμένο απόσπασμα (από τη μάχη η οποία καταλήγει στην αιχμαλώτιση της Κασσάνδρας); Η επίμαχη φράση είναι αυτή μέσα στην παρένθεση και, για διευκόλυνση των αλατίνιστων (όπως εγώ) δίνω μαζί και την αγγλική μετάφραση από τη γουικιπίντια:
ilicet obruimur numero, primusque Coroebus | In a moment we’re overwhelmed by weight of numbers:
Penelei dextra diuae armipotentis ad aram | first Coroebus falls, by the armed goddess’s altar, at the hands
procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus | of Peneleus: and Ripheus, who was the most just of all the Trojans,
qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi | and keenest for what was right (the gods’ vision was otherwise):
(dis aliter uisum); pereunt Hypanisque Dymasque | Hypanis and Dymas die at the hands of allies:
confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, | and your great piety, Panthus, and Apollo’s sacred headband
labentem pietas nec Apollinis infula texit. | can not defend you in your downfall.
Η φράση σημαίνει ότι άλλη ήταν η θέληση, το όραμα, η απόφαση των θεών. Αλλιώς το ήθελαν οι θεοί, άλλη ήταν η βουλή τους. Νοηματικά κοντά, αλλά στη συνολική απόδοση αρκετά μακριά από το Θεός κελεύει. Και φυσικά, καμία σχέση με το άλλο λατινικό, το Homo proponit, sed Deus disponit.
Άρα, όχι άμεση σχέση με Βιργίλιο —τουλάχιστον όχι με το συγκεκριμένο χωρίο που αναφέρει ο Νατσούλης.
Επιστροφή στα λατινικά
Από πού προήλθε λοιπόν αυτή η τόσο διαδεδομένη στις μεγάλες σύγχρονες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες φράση αν όχι από τον αρχαίο Λατίνο ποιητή;
Ευτυχώς, μας το λέει ο ίδιος ο πορτογαλικός ιστότοπος με τα λατινικά ρητά. (Α, δεν τον εξερευνήσατε καθόλου στο μεταξύ... Κρίμα. :)) Η πηγή είναι η ίδια από όπου προήλθε μια άλλη γνωστή φράση: sic transit gloria mundi. Πρόκειται για το έργο του Θωμά Κεμπήσιου (δηλαδή από το Κέμπις/Κέμπεν), ενός σημαντικού Γερμανού θεολόγου των δυτικών χριστιανικών εκκλησιών από τον 14ο αιώνα. Το βιβλίο έχει τον τίτλο De Imitatione Christi και στα αγγλικά: Imitation of Christ.
Η φράση βρίσκεται στο τέλος της δεύτερης παραγράφου του 19ου κεφαλαίου (Of the exercises of a religious man) του 1ου βιβλίου. Η μετάφραση στα αγγλικά είναι: [...] For man proposeth, but God disposeth; and the way of a man is not in himself. Το δεύτερο μισό της πρότασης είναι απόσπασμα από τον προφ. Ιερεμία και ο συγγραφέας δίνει τη σχετική παραπομπή. Άρα, το πρώτο μισό είναι πιθανότατα δικό του. Μήπως είχε μεταφραστεί το βιβλίο από παλιά στα ελληνικά;
Πραγματικά. Το βιβλίο (που θεωρείται από ειδικευμένους θεολόγους της εκκλησίας μας προβληματικό για τους πιστούς της ανατολικής εκκλησίας —εκτενής ανάπτυξη του σκεπτικού εδώ) έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά (η πιο πρόσφατη μετάφραση, με τίτλο Η Μίμησις του Χριστού εδώ).
Δεν έχω πρόσβαση στην έκδοση αυτή και δεν γνωρίζω τη σύγχρονη απόδοση της φράσης στα ελληνικά, σημασία έχει όμως προφανώς αν είχε αποδοθεί σε τυχόν παλιότερη μετάφραση με τρόπο παρεμφερή με τη ζητούμενη ελληνική φράση, με το «ο Θεός κελεύει».
Μπα, τζίφος. κι εδώ Σε αυτήν εδώ την έκδοση, που είχε τυπωθεί στο Παρίσι και κυκλοφορούσε από τις αρχές του 19ου αιώνα, με τίτλο Περί της του Χριστού μιμήσεως, σε μετάφραση Μάιρ, η πιο πάνω πρόταση έχει αποδοθεί: Ο γαρ άνθρωπος προτίθεται ο δε Θεός διατίθεται και ουχί του ανθρώπου η οδός αυτού. Σίγουρα καμία σχέση με την πολύ πιο σύνθετη ελληνική φράση με τα βουλεύματα και τα κελεύσματα. Αδιέξοδο και από εδώ, λοιπόν.
Ανάσες, ανακεφαλαίωση και συνεχίζουμε
Ως τώρα, νομίζω ότι ξεκαθάρισε απόλυτα η ιστορική πορεία της αγγλικής φράσης και των αντίστοιχών της στις άλλες γλώσσες που είδαμε (γαλλικά, γερμανικά, γίντις). Προήλθε από τα ύστερα μεσαιωνικά λατινικά, από όπου πέρασε στις διάφορες δυτικές ευρωπαϊκές γλώσσες. Υπάρχουν πολλές όμοιες λατινικές φράσεις, αλλά μητέρα των ευρωπαϊκών είναι η συγκεκριμένη (επιβεβαίωση βρήκα αργότερα και από άλλες πηγές).
Για την ελληνική, όμως, ουσιαστικά μόνο αδιέξοδα συνάντησα ως τώρα. Βεβαιώθηκα ότι δεν προήλθε από την Αινειάδα (τραβηγμένη αναφορά και απουσιάζουν έστω ενδείξεις για το ενδιάμεσο βήμα, της μεταφοράς στα ελληνικά) και ότι πιθανότατα δεν έχει σχέση με τη λατινική φράση που εξελίχτηκε στις σύγχρονες αγγλικές, γαλλικές, γερμανικές κ.λπ. και θα μπορούσε να έχει περάσει και στα ελληνικά από διάφορες κατευθύνσεις. Επίσης, βεβαιώθηκα από διάφορες αναζητήσεις ότι δεν υπάρχει ως ατόφια φράση σε αρχαία ελληνικά κείμενα. Θα έπρεπε να με είχε προϊδεάσει η απουσία πηγής στο ΛΝΕΓ, αλλά και πάλι...
Αποφάσισα λοιπόν να ψάξω αυτό το θέμα με λίγο περισσότερη φαντασία. Να το πάρω απόφαση ότι μάλλον δεν είναι κάποια φράση που ήρθε ατόφια από τα αρχαία ελληνικά (αφού όλες οι σχετικές αναζητήσεις δεν απέδωσαν κάτι ουσιαστικό) και ότι είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για νεότερη σύνθεση, που χρησιμοποιήθηκε σε εκκλησιαστικά ή εκπαιδευτικά κείμενα και πέρασε από εκεί σε γενικότερη χρήση ως παροιμιώδης φράση. Αλλά τι κείμενο θα έπρεπε να είναι αυτό;
Στα ψηφιοποιημένα γκουγκλοβιβλία μέχρι, περίπου, τα μέσα του 19ου αιώνα, η φράση εμφανίζεται καμιά δεκαριά φορές. Αυτό δεν σημαίνει και πάρα πολλά, επειδή τα πιο πολλά από τα παλαιότερα ελληνικά ψηφιοποιημένα βιβλία είναι σε μορφή εικόνας, που δεν επιτρέπει τον εντοπισμό λέξεων και φράσεων. Από τις λίγες φορές που εντοπίζεται η φράση, στις περισσότερες πρόκειται για λόγια κείμενα· ιστορήματα, περιγραφές, τέτοια πράγματα —και εκεί, η φράση εμφανίζεται ατόφια. Σε ένα από αυτά μάλιστα, υπάρχει μια ελπιδοφόρα αναφορά.
Πρόκειται για την έκδοση του 1853 με τίτλο Ελληνικά αρχαιολογήματα του Μεγάλου Λογοθέτου κυρίου Αθανασίου Χριστοπούλου. Στο εισαγωγικό βιογραφικό σημείωμα που έχει γράψει για τον λογοτέχνη ο εκδότης, Νικόλαος Κοριτζάς, αναφέρει (σελ. λ’): [...]Αλλ’ επειδή τύχη τα θνητών κατά Δημόκριτον και «άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων άλλα δε Θεός κελεύει» κατά τον Εκκλησιαστήν [...]
Αυτό ήταν, επομένως; Δυστυχώς, όχι. Στον ιστότοπο Μυριόβιβλος δεν κατάφερα να εντοπίσω τέτοια φράση στον Εκκλησιαστή. Επίσης δεν βρήκα κάτι σχετικό στην περιγραφή της ιστορίας της Βαβέλ (η αγγλική φράση χρησιμοποιείται πολλές φορές σε κηρύγματα στα οποία συμπρωταγωνιστεί ο πύργος της Βαβέλ), ούτε τη φράση Θεός κελεύει οπουδήποτε στον ιστότοπο Μυριόβιβλος.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με τα ευρήματα στα παλιά ψηφιοποιημένα βιβλία είναι ότι, τόσο στο βιβλίο Θύρα της μετανοίας, που έχει γραφτεί γύρω στα 1795 από άγνωστο συγγραφέα, ίσως κάποιον αγιορείτη (ο σύνδεσμος οδηγεί στο γκουγκλοβιβλίο του 1852, αλλά στην Ανέμη υπάρχει και η πρώτη έκδοση σε PDF και αποδίδεταιστον Εφραίμ τον Σύρο) όσο και στο ιστορικό βιβλίο Ιεροσολυμιάς που έχει γράψει ο αρχιμανδρίτης Γρ. Παλαμάς το 1862, η παροιμιακή μας φράση εμφανίζεται ποικιλμένη. Στο πρώτο έχουμε τη διατύπωση Αλλ’ όμως άλλαι μεν αι βουλαί των ανθρώπων άλλαι δε του Θεού οι αποφάσεις και στο δεύτερο τη φράση Άλλαι μεν τοι ανθρώπων βουλαί, άλλα δε Θεός ουρανόθεν κελεύει. Κάπως σαν να μην είναι παγιωμένη αυτή η φράση για τους θεολόγους συγγραφείς όπως είναι για τους άλλους λόγιους, ενώ θα έπρεπε να περιμένουμε το αντίθετο αν προέρχεται από εκκλησιαστικό ή θεολογικό κείμενο.
Οι τελευταίες εκπλήξεις
«Και κάπου εδώ σήκωσα ψηλά τα χέρια και τα παράτησα, κυρ-Στέλιο» του είπα. «Άκρη δεν μπορούσα να βγάλω, πολλές άλλες ενδείξεις που είχα βρει δεν μπορούσα να τις ακολουθήσω από το διαδίκτυο, θα έπρεπε να αρχίσω να ψάχνω σε βιβλιοθήκες και ποιος ξέρει πού θα με οδηγούσαν όσα έβρισκα εκεί, είπα να το σταματήσω εδώ.
»Η διαίσθησή μου λέει ότι η φράση είναι αρκετά παλιά, ίσως εκκλησιαστική. Όμως με προβληματίζουν οι ενδείξεις με την πιο χαλαρή χρήση από τα εκκλησιαστικά βιβλία, καθώς και κάποιες άλλες, που δεν μπόρεσα να εξετάσω όμως, αλλά θα τις δημοσιεύσω στη Λεξιλογία για όποιον θελήσει και μπορεί να το ψάξει πιο πέρα.»
«Μα δεν είναι η μοναδική εκκρεμότητα που άνοιξες με τη διήγησή σου και δεν μου είπες πού κατέληξες. Έψαξες στα γερμανικά; Κοίταξες εκείνη τη σπανιότερη αναφορά του διαδικτύου, που έδινε πηγή τον Όμηρο; Βρήκες τη φράση του Γούντι Άλεν;»
«Σωστά, έχεις δίκιο. Λοιπόν, παρόμοια φράση που αποδίδεται στον Γούντι Άλεν υπάρχει, χωρίς να είναι όμως "ασφαλής": If you want to make God laugh tell him about your plans (αν θέλεις να γελάσει ο Θεός, πες του τα σχέδιά σου). Όσο για το ψάξιμο από τα γερμανικά και την ομηρική προέλευση, εκείνη ήταν η πιο απίθανη περίπτωση, και συνέβη αφού είχα φάει πρώτα μπόλικες ώρες ψαξίματος.»
Η γερμανική κεραμίδα
Σε ένα βιεννέζικο γλωσσικό σημείωμα, με τίτλο τη γίντις παραλλαγή, εδώ γραμμένη στα γερμανικά: Der Mensch tracht und Gott lacht, και θέμα ένα λεξικό της γίντις που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα εβραϊκά βρήκα το επόμενο κείμενο:
[...]Ιm Inhaltsverzeichnis springt mir eine Redewendung ins Auge: "Der Mensch tracht und Gott lacht." Das klingt sympathischer als das bei uns geläufige "Der Mensch denkt und Gott lenkt". Es handelt sich wahrscheinlich um eine Ableitung des Bibelverses: "Des Menschen Herz erdenkt sich seinen Weg; aber der Herr allein lenkt seinen Schritt" (Sprüche Salomons 16,9). Ein ähnlicher Gedanke findet sich in fast allen europäischen Sprachen - auch in Homers "Ilias": "Aber der Mensch entwirft, und Zeus vollendet es anders.
Να σας το μεταφράσω, μια στιγμούλα, για να καταλάβετε γιατί έπαθα κυριολεκτικά σοκ:
Στον πίνακα περιεχομένων [σδρ7χ.: του λεξικού γίντις] πέφτει το μάτι μου στη φράση "Der Mensch tracht und Gott lacht" που μου φαίνεται πιο συμπαθητική από τη συνηθισμένη δική μας "Der Mensch denkt und Gott lenkt". Πρόκειται πιθανότατα για ένα παράγωγο του βιβλικού στίχου "Des Menschen Herz erdenkt sich seinen Weg; aber der Herr allein lenkt seinen Schritt" (Η καρδιά του ανθρώπου επινοεί τον δρόμο της αλλά ο Κύριος μόνο οδηγεί το βήμα του –Παροιμίες Σολομώντος 16,9). Παρόμοιες σκέψεις υπάρχουν σχεδόν σε κάθε ευρωπαϊκή γλώσσα –ακόμη και στην Ιλιάδα του Ομήρου: «Ο άνθρωπος σχεδιάζει αλλά ο Δίας το ολοκληρώνει αλλιώς».
Έμεινα κάγκελο. Και βιβλική αναφορά και ομηρική; Μετά από τόσο άσκοπο ψάξιμο στα αγγλικά και στα ελληνικά, ήταν τόσο εύκολο τελικά;
Αμ δε... Το γερμανικό απόσπασμα (είναι το 16.6 και όχι 16.9 όπως, προφανώς από λάθος, γράφει το αυστριακό άρθρο) προέρχεται μεν αυτολεξεί από τη μετάφραση του Λούθηρου (και υπάρχει αντίστοιχο στην King James Bible: A man's heart deviseth his way but the LORD directeth his steps) και όλα μαζί ανάγονται ασφαλώς στο λατινικό κείμενο στη Βουλγκάτα Cor hominis disponit viam suam, sed Domini est dirigere gressus ejus αλλά ομολογουμένως απέχει αρκετά από το συμπαγές απόφθεγμα του Κεμπήσιου, που είναι διατυπωμένο σχεδόν με την κομψότητα ενός σύγχρονου σλόγκαν.
Στα ελληνικά, όμως; Εδώ, υπάρχει μεν αντίστοιχη παροιμία 16:9, στο ελληνικό κείμενο των Εβδομήκοντα είναι εντελώς διαφορετική: πάντα τὰ ἔργα τοῦ Κυρίου μετὰ δικαιοσύνης· φυλάσσεται δὲ ὁ ἀσεβὴς εἰς ἡμέραν κακήν —επίσης, δεν υπάρχει καν παροιμία 16:6. Τόση διαφορά δεν δικαιολογείται ως μεταφραστικό θέμα. Μήπως υπάρχει θέμα με διαφορετική αρίθμηση, όπως το γνωστό με τη διαφορά αρίθμησης της KJB στους Ψαλμούς;
Πραγματικά. Το αντίστοιχο ελληνικό πρωτότυπο βρίσκεται στις Παροιμίες 19:21: πολλοὶ λογισμοὶ ἐν καρδίᾳ ἀνδρός, ἡ δὲ βουλὴ τοῦ Κυρίου εἰς τὸν αἰῶνα μένει. Κι αυτό, πάντως, είναι πολύ μακριά από το «άλλαι μεν βουλαί ανθρώπου, άλλα δε Θεός κελεύει».
«Το ομηρικό, όμως, γιατρέ; Μήπως από εκεί δικαιολογείται η σύνδεση που βρήκες αρχικά στο διαδίκτυο;»
«Το έψαξα και αυτό. Εντόπισα πρώτα το γερμανικό χωρίο στην κλασική μετάφραση της Ιλιάδας στα γερμανικά από τον Johann Heinrich Voß το 1793. Είναι ο στίχος 328 από τη ραψωδία Σ: ἀλλ' οὐ Ζεὺς ἄνδρεσσι νοήματα πάντα τελευτᾷ· Κι εδώ, πάλι, καμία σχέση με τη ζητούμενη σημερινή παροιμιακή μας φράση.
Μερικές σταγόνες φαντασίας
Στο σημείο αυτό είχα αρχίσει να δημιουργώ φανταστικά σενάρια· ίσως κάποιος από τους σπουδαγμένους σε γερμανόφωνα πανεπιστήμια σημαντικούς πατέρες του γένους του 18ου αιώνα μετέφερε τη γερμανική φράση (που διακόσια χρόνια μετά τον Λούθηρο είχε γίνει πια παροιμιακή στα γερμανικά) στα κείμενά του και από εκεί πέρασε σε λόγια πρώτα και γενικότερη, ύστερα, χρήση. Εδώ ήρθε όμως η παρατηρητικότητα του Εαρίονα, που εντόπισε την παλαιότερη ακριβή παρουσία της φράσης, να δημιουργήσει μια νέα γενιά σεναρίων:
Στο Λεξικόν δίγλωσσον της γαλλικής και ρωμαϊκής διαλέκτου (1804), του Γεωργίου Βενδότη στη σελ. 180 (στο λήμμα Disposer) βλέπουμε ατόφια τη γνωστή μας φράση, με δύο μεταφράσεις, μια πιστή και μια ελεύθερη:
Ποιος ήταν ο Γεώργιος Βενδότης (ή Βεντότης); Ήταν ένας Ζακυνθινός μεταφραστής, συγγραφέας, επιμελητής εκδόσεων και τυπογράφος (περισσότερα στην ελληνική βικιπαίδεια). Ανάμεσα στα βιβλία που είχε μεταφράσει ήταν και πολλά εκκλησιαστικά, όπως το Ορθόδοξος διδασκαλία, ήτοι χριστιανική θεολογία εν επιτομή (Βενετία, 1782) και άλλα.
Αναρωτιέμαι πια μήπως ήταν εκείνος, λοιπόν, ο δημιουργός της φράσης, του νεολογισμού; Στη Βιέννη πηγαινοερχόταν· μήπως είχε γνωριμία ή αλληλογραφία με τον Φος και του είχε προτείνει τη φράση «του» για τη μετάφραση της Ιλιάδας; Κρίνοντας εξ ιδίων τα αλλότρια, πάντως, :) αν είχα στο βιογραφικό μου μια τόσο δυναμική απόδοση όπως το «Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπου, άλλα δε θεός κελεύει» θα την προωθούσα με κάθε διαθέσιμο τρόπο και, προκειμένου να διαδοθεί ιότροπα, όπως θα λέγαμε σήμερα, αναμφίβολα θα την πρόσθετα στο λεξικό μου.
Από πού προέρχεται λοιπόν η δική μας φράση; Αρχαία, δεν φαίνεται να είναι. Ως εκκλησιαστική αναφέρεται, αλλά δεν εντοπίζεται· τουλάχιστον προς το παρόν (χώρια που δεν ξέρω αν είναι δογματικά σωστή —άλλη συζήτηση, που δεν μπορώ καν να την ξεκινήσω). Θα ήταν εντυπωσιακό να μπορούσα να έχω αποδείξει σήμερα πως ήταν μεταφραστική απόδοση της φράσης του Κεμπήσιου από έναν κορυφαίο μεταφραστή και να την τοποθετήσω γύρω στα 1780-1790· δυστυχώς, δεν μπορώ να το ισχυριστώ με βεβαιότητα. Από τα πολλά βιβλία της εποχής που ξεφύλλισα, πάντως, πιθανολογώ σφόδρα πως η φράση γεννήθηκε από την πένα κάποιου λόγιου του ύστερου 18ου αιώνα.
Και κάπου εδώ πρέπει να τελειώσω αφού ευχαριστήσω τους Νίκελ, Εάριον και Σαραντ για τη βοήθειά τους στις έρευνές μου. Καλή επιτυχία στον επόμενο ερευνητή!
(Όσο για «αρθράκι» και «ευκολάκι»...) :)
Μάλλον ναι. Αλλά πρόκειται για ισότητα ή για αντιστοίχιση; Τι ξέρουμε για την αγγλική φράση και από πού προήλθε η ελληνική;
Αν σας ενδιαφέρει μια βόλτα σε αιώνες μεταφράσεων και παραφράσεων και φραστικών δανείων κλπ, δανείστε μου για λίγο τ’ αφτιά σας --και τα ξαναλέμε.
Ο υπαίτιος του σημειώματος είναι ο γνωστός: ο φίλος μου, ο κυρ-Στέλιος, με τις γλωσσικές του απορίες. Η αφορμή τού δόθηκε πριν από μερικές μέρες, στη διάρκεια μιας συνηθισμένης άσκησης καθημερινής πολιτικής κριτικής (βλ. κουτσομπολιό θαμώνων στο καφενείο). Η κουβέντα είχε ξεκινήσει από τα πρόσφατα 95α γενέθλια του Μητσοτάκη και είχε περάσει γρήγορα σε συνομήλικους μας που αρρώστησαν, σε μικρότερους που έφυγαν οριστικά (άσχημη χρονιά το 2013), στα μάταια εφήμερα και στα σκοτεινά όπου καταλήγουν πολύ συχνά πια οι συζητήσεις μας ξεκινώντας από την άραχλη επικαιρότητα.
«Τέλος πάντων, χρειάζεται επιτέλους ένα σχέδιο, μια οργάνωση» συμπέρανε ο κυρ-Στέλιος.
«Όταν οι άνθρωποι σχεδιάζουν, γελάνε οι θεοί» του απάντησα.
«Τι ρητό είναι πάλι αυτό;» με ρώτησε. «Καμιά αμερικανιά; Εμείς δεν έχουμε το δικό μας; Το “άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει;”»
«Ε, ναι, δίκιο έχεις —μάλλον» του απάντησα. «Ποιος ξέρει πού το άκουσα και το είχα ετοιμοπόλεμο αυτό με τα γέλια. Ίσως είναι κανένα από τα τσιτάτα του Γούντι Άλεν.»
«Ε, θα το βρεις και θα μου το πεις, έτσι δεν είναι; Και με την ευκαιρία, βρες και από πού προέρχεται το δικό μας...»
«Φυσικά, κυρ-Στέλιο» του απάντησα και σκέφτηκα: «Ευκολάκι. Ευκαιρία να ετοιμάσω κι ένα αρθράκι για τη Λεξιλογία.»
Η δική μας φράση
Το πρώτο που γίνεται ξεκάθαρο σε όποιον αρχίζει να ψάχνει την προέλευση αυτών των δύο φράσεων είναι η μεγάλη ποικιλία από παρόμοιες διατυπώσεις, που βρίσκονται παντού. Αυτό δεν πρέπει να εντυπωσιάζει, επειδή πρόκειται, επιτρέψτε μου τη διατύπωση, για αυτονόητες φιλοσοφίες της καθημερινότητας. Επομένως, σκέφτηκα ότι δεν πρέπει να αρκεστώ να εντοπίσω μια παρόμοια φράση ή μια παρεμφερή διατύπωση. Ο στόχος μου πρέπει να είναι να εντοπίσω τις φράσεις στη συγκεκριμένη τους μορφή (ή, τουλάχιστον, σε μορφή πολύ κοντά σε αυτές).
Το πρώτο που τσεκάρισα στα γρήγορα ήταν η προέλευση της δικής μας. Τη βρήκα ως φράση στο λήμμα βουλή του ΛΝΕΓ (προσοχή, όμως: χωρίς αναφορά προέλευσης), οπότε έριξα και μια γρήγορη ματιά στο διαδίκτυο. Εκεί εμφανίζονται αμέσως αναφορές που το αποδίδουν στον Βιργίλιο (και μερικές, λιγότερες, στον Όμηρο). Διαπίστωσα επίσης ότι δεν υπάρχουν παρουσίες σε γκουγκλοβιβλία πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα (πράγμα αρκετά περίεργο και ίσως ύποπτο για αρχαίο ρητό...). Αρχειοθέτησα νοερά για αργότερα αυτές τις πληροφορίες, μαζί με την απορία «Πώς στην ευχή έφτασε από τον Βιργίλιο στα νέα ελληνικά των μέσων του 19ου αιώνα; Από το Βυζάντιο; Μήπως το ρητό ήταν φτιαγμένο αρχικά για τον Δία;» και πέρασα στην αναζήτηση για το ξένο πρωτότυπο από όπου πίστευα πως αναμφίβολα θα είχε επηρεαστεί η φράση που χρησιμοποίησα.
Στα ξένα χέρια
Ξεκίνησα λοιπόν την αναζήτηση από ένα πιθανό men plan, gods laugh και ο γκούγκλης μού έφερε την απάντηση μέσα στα πρώτα κιόλας ευρήματά του —και μάλιστα, μια απάντηση με επιπλέον χρήσιμα στοιχεία: το πρώτο ότι πρόκειται για την αμερικάνικη μετάφραση μιας παροιμίας από τα γίντις (με την αμερικάνικη γραφή): Mentsch trakht und Gott lakht (ο άνθρωπος κοπιάζει και ο Θεός γελάει) και άρα, note to self, πρέπει να ψάξω μήπως υπάρχει κάτι παρόμοιο στα γερμανικά. Το δεύτερο ότι είναι φράση που έχει χρησιμοποιηθεί ως τίτλος σε τηλεοπτικές σειρές, με αποτέλεσμα να είναι γεμάτο το διαδίκτυο με σχετικές αναφορές και τρέχα γύρευε για λεπτομερέστερη έρευνα εκεί.
Το τρίτο στοιχείο που βρέθηκε εύκολα ήταν η σωστή αντιστοιχία (όχι ακριβής μετάφραση) της γίντις φράσης με την αγγλική. Πρόκειται, όπως θα υποθέσατε ήδη, για τη φράση Man proposes, God disposes, το αριστερό μέρος στην εξίσωση του τίτλου.
Άμεση επιτυχία. Και από πότε υπάρχει άραγε η αγγλική φράση και από πού προέρχεται; Μήπως βρούμε κάποια σύνδεση με την ελληνική; Πότε πρωτοεμφανίστηκε άραγε σε τυπωμένο βιβλίο;
Το παλιότερο εύρημα που μου έδωσε ο γκούγκλης ήταν αυτό:
στο βιβλίο A Collection of English Proverbs, του John Ray, από το 1678.
Όπως βλέπετε, το καλό βιβλίο λειτουργεί σαν μικρή στήλη της Ροζέτας για τη συγκεκριμένη αναζήτησή μου και μου δίνει τη συγκεκριμένη φράση όχι μόνο στα αγγλικά, αλλά
Το λογικό είναι να μην απέχει πια πολύ ο στόχος. Η φράση θα πρέπει να υπάρχει αναμφίβολα στο διαδίκτυο και, αν μάλιστα μπορεί να συνδεθεί με τον Βιργίλιο, θα έχει κλείσει ο κύκλος. Ωραία...
Μπα, μην κάνεις όρεξη, γιατρέ. Όπως δείχνει αυτός ο εξαιρετικός πορτογαλικός ιστότοπος με λατινικά τσιτάτα, η συγκεκριμένη φράση προέρχεται από τις Χιλιάδες του Έρασμου, ένα βιβλίο με τρεις χιλιάδες παροιμίες και αποφθέγματα.
Αμηχανία. Τώρα;
Ευτυχώς, ο ίδιος ιστότοπος δίνει και τη λύση, παραπέμποντας στη σωστή πηγή και στη σωστή αρχική λατινική φράση: Homo proponit, sed Deus disponit. Είναι μια φράση εμφανώς συγγενική με τις αποδόσεις στις τρεις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, που πιθανόν δεν είχε υπόψη του ο ερανιστής του αγγλικού βιβλίου του 1678.
Και από πού προέρχεται αυτή η φράση; Μα... από τον Βιργίλιο, σωστά;
Μπα, όχι. Ούτε αυτή. Αλλά ας δούμε πρώτα επιτέλους τι λέει η περίφημη αναφορά που συσχετίζει την προέλευση της ελληνικής φράσης με την Αινειάδα και τον Βιργίλιο.
Στο κατόπι της ελληνικής φράσης
Στο βιβλίο του Τ. Νατσούλη με τις παροιμιώδεις φράσεις υπάρχει το επόμενο λήμμα:
Άλλως έδοξε τoις θεoίς – Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων
Όπως λέμε και σήμερα: Αλλιώς αποφάσισε ο θεός. Η φράση προέρχεται από την Αινειάδα του Βιργιλίου (II, 428) και είναι σαν γνωμικό. Οι θεοί αποφάσισαν κατ' άλλον τρόπο (και όχι όπως θα περίμενε κανείς) για τον ενάρετο Ριφέα, τον πιο δίκαιο μεταξύ των Τρώων, που σκοτώθηκε στην άλωση της Τροίας. Το ανθρώπινο δίκαιο είναι πολύ διαφορετικό από το «θείο» (άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε θεός κελεύει).
Ο προσεκτικός παρατηρητής διαπιστώνει πρώτα πρώτα ότι η επίμαχη φράση αναφέρεται επεξηγηματικά και δεν αποτελεί τον τίτλο του λήμματος. Τι λέει όμως το συγκεκριμένο απόσπασμα (από τη μάχη η οποία καταλήγει στην αιχμαλώτιση της Κασσάνδρας); Η επίμαχη φράση είναι αυτή μέσα στην παρένθεση και, για διευκόλυνση των αλατίνιστων (όπως εγώ) δίνω μαζί και την αγγλική μετάφραση από τη γουικιπίντια:
Penelei dextra diuae armipotentis ad aram | first Coroebus falls, by the armed goddess’s altar, at the hands
procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus | of Peneleus: and Ripheus, who was the most just of all the Trojans,
qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi | and keenest for what was right (the gods’ vision was otherwise):
(dis aliter uisum); pereunt Hypanisque Dymasque | Hypanis and Dymas die at the hands of allies:
confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, | and your great piety, Panthus, and Apollo’s sacred headband
labentem pietas nec Apollinis infula texit. | can not defend you in your downfall.
Η φράση σημαίνει ότι άλλη ήταν η θέληση, το όραμα, η απόφαση των θεών. Αλλιώς το ήθελαν οι θεοί, άλλη ήταν η βουλή τους. Νοηματικά κοντά, αλλά στη συνολική απόδοση αρκετά μακριά από το Θεός κελεύει. Και φυσικά, καμία σχέση με το άλλο λατινικό, το Homo proponit, sed Deus disponit.
Άρα, όχι άμεση σχέση με Βιργίλιο —τουλάχιστον όχι με το συγκεκριμένο χωρίο που αναφέρει ο Νατσούλης.
Επιστροφή στα λατινικά
Από πού προήλθε λοιπόν αυτή η τόσο διαδεδομένη στις μεγάλες σύγχρονες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες φράση αν όχι από τον αρχαίο Λατίνο ποιητή;
Ευτυχώς, μας το λέει ο ίδιος ο πορτογαλικός ιστότοπος με τα λατινικά ρητά. (Α, δεν τον εξερευνήσατε καθόλου στο μεταξύ... Κρίμα. :)) Η πηγή είναι η ίδια από όπου προήλθε μια άλλη γνωστή φράση: sic transit gloria mundi. Πρόκειται για το έργο του Θωμά Κεμπήσιου (δηλαδή από το Κέμπις/Κέμπεν), ενός σημαντικού Γερμανού θεολόγου των δυτικών χριστιανικών εκκλησιών από τον 14ο αιώνα. Το βιβλίο έχει τον τίτλο De Imitatione Christi και στα αγγλικά: Imitation of Christ.
Η φράση βρίσκεται στο τέλος της δεύτερης παραγράφου του 19ου κεφαλαίου (Of the exercises of a religious man) του 1ου βιβλίου. Η μετάφραση στα αγγλικά είναι: [...] For man proposeth, but God disposeth; and the way of a man is not in himself. Το δεύτερο μισό της πρότασης είναι απόσπασμα από τον προφ. Ιερεμία και ο συγγραφέας δίνει τη σχετική παραπομπή. Άρα, το πρώτο μισό είναι πιθανότατα δικό του. Μήπως είχε μεταφραστεί το βιβλίο από παλιά στα ελληνικά;
Πραγματικά. Το βιβλίο (που θεωρείται από ειδικευμένους θεολόγους της εκκλησίας μας προβληματικό για τους πιστούς της ανατολικής εκκλησίας —εκτενής ανάπτυξη του σκεπτικού εδώ) έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά (η πιο πρόσφατη μετάφραση, με τίτλο Η Μίμησις του Χριστού εδώ).
Δεν έχω πρόσβαση στην έκδοση αυτή και δεν γνωρίζω τη σύγχρονη απόδοση της φράσης στα ελληνικά, σημασία έχει όμως προφανώς αν είχε αποδοθεί σε τυχόν παλιότερη μετάφραση με τρόπο παρεμφερή με τη ζητούμενη ελληνική φράση, με το «ο Θεός κελεύει».
Μπα, τζίφος. κι εδώ Σε αυτήν εδώ την έκδοση, που είχε τυπωθεί στο Παρίσι και κυκλοφορούσε από τις αρχές του 19ου αιώνα, με τίτλο Περί της του Χριστού μιμήσεως, σε μετάφραση Μάιρ, η πιο πάνω πρόταση έχει αποδοθεί: Ο γαρ άνθρωπος προτίθεται ο δε Θεός διατίθεται και ουχί του ανθρώπου η οδός αυτού. Σίγουρα καμία σχέση με την πολύ πιο σύνθετη ελληνική φράση με τα βουλεύματα και τα κελεύσματα. Αδιέξοδο και από εδώ, λοιπόν.
Ανάσες, ανακεφαλαίωση και συνεχίζουμε
Ως τώρα, νομίζω ότι ξεκαθάρισε απόλυτα η ιστορική πορεία της αγγλικής φράσης και των αντίστοιχών της στις άλλες γλώσσες που είδαμε (γαλλικά, γερμανικά, γίντις). Προήλθε από τα ύστερα μεσαιωνικά λατινικά, από όπου πέρασε στις διάφορες δυτικές ευρωπαϊκές γλώσσες. Υπάρχουν πολλές όμοιες λατινικές φράσεις, αλλά μητέρα των ευρωπαϊκών είναι η συγκεκριμένη (επιβεβαίωση βρήκα αργότερα και από άλλες πηγές).
Για την ελληνική, όμως, ουσιαστικά μόνο αδιέξοδα συνάντησα ως τώρα. Βεβαιώθηκα ότι δεν προήλθε από την Αινειάδα (τραβηγμένη αναφορά και απουσιάζουν έστω ενδείξεις για το ενδιάμεσο βήμα, της μεταφοράς στα ελληνικά) και ότι πιθανότατα δεν έχει σχέση με τη λατινική φράση που εξελίχτηκε στις σύγχρονες αγγλικές, γαλλικές, γερμανικές κ.λπ. και θα μπορούσε να έχει περάσει και στα ελληνικά από διάφορες κατευθύνσεις. Επίσης, βεβαιώθηκα από διάφορες αναζητήσεις ότι δεν υπάρχει ως ατόφια φράση σε αρχαία ελληνικά κείμενα. Θα έπρεπε να με είχε προϊδεάσει η απουσία πηγής στο ΛΝΕΓ, αλλά και πάλι...
Αποφάσισα λοιπόν να ψάξω αυτό το θέμα με λίγο περισσότερη φαντασία. Να το πάρω απόφαση ότι μάλλον δεν είναι κάποια φράση που ήρθε ατόφια από τα αρχαία ελληνικά (αφού όλες οι σχετικές αναζητήσεις δεν απέδωσαν κάτι ουσιαστικό) και ότι είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για νεότερη σύνθεση, που χρησιμοποιήθηκε σε εκκλησιαστικά ή εκπαιδευτικά κείμενα και πέρασε από εκεί σε γενικότερη χρήση ως παροιμιώδης φράση. Αλλά τι κείμενο θα έπρεπε να είναι αυτό;
Στα ψηφιοποιημένα γκουγκλοβιβλία μέχρι, περίπου, τα μέσα του 19ου αιώνα, η φράση εμφανίζεται καμιά δεκαριά φορές. Αυτό δεν σημαίνει και πάρα πολλά, επειδή τα πιο πολλά από τα παλαιότερα ελληνικά ψηφιοποιημένα βιβλία είναι σε μορφή εικόνας, που δεν επιτρέπει τον εντοπισμό λέξεων και φράσεων. Από τις λίγες φορές που εντοπίζεται η φράση, στις περισσότερες πρόκειται για λόγια κείμενα· ιστορήματα, περιγραφές, τέτοια πράγματα —και εκεί, η φράση εμφανίζεται ατόφια. Σε ένα από αυτά μάλιστα, υπάρχει μια ελπιδοφόρα αναφορά.
Πρόκειται για την έκδοση του 1853 με τίτλο Ελληνικά αρχαιολογήματα του Μεγάλου Λογοθέτου κυρίου Αθανασίου Χριστοπούλου. Στο εισαγωγικό βιογραφικό σημείωμα που έχει γράψει για τον λογοτέχνη ο εκδότης, Νικόλαος Κοριτζάς, αναφέρει (σελ. λ’): [...]Αλλ’ επειδή τύχη τα θνητών κατά Δημόκριτον και «άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων άλλα δε Θεός κελεύει» κατά τον Εκκλησιαστήν [...]
Αυτό ήταν, επομένως; Δυστυχώς, όχι. Στον ιστότοπο Μυριόβιβλος δεν κατάφερα να εντοπίσω τέτοια φράση στον Εκκλησιαστή. Επίσης δεν βρήκα κάτι σχετικό στην περιγραφή της ιστορίας της Βαβέλ (η αγγλική φράση χρησιμοποιείται πολλές φορές σε κηρύγματα στα οποία συμπρωταγωνιστεί ο πύργος της Βαβέλ), ούτε τη φράση Θεός κελεύει οπουδήποτε στον ιστότοπο Μυριόβιβλος.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με τα ευρήματα στα παλιά ψηφιοποιημένα βιβλία είναι ότι, τόσο στο βιβλίο Θύρα της μετανοίας, που έχει γραφτεί γύρω στα 1795 από άγνωστο συγγραφέα, ίσως κάποιον αγιορείτη (ο σύνδεσμος οδηγεί στο γκουγκλοβιβλίο του 1852, αλλά στην Ανέμη υπάρχει και η πρώτη έκδοση σε PDF και αποδίδεται
Οι τελευταίες εκπλήξεις
«Και κάπου εδώ σήκωσα ψηλά τα χέρια και τα παράτησα, κυρ-Στέλιο» του είπα. «Άκρη δεν μπορούσα να βγάλω, πολλές άλλες ενδείξεις που είχα βρει δεν μπορούσα να τις ακολουθήσω από το διαδίκτυο, θα έπρεπε να αρχίσω να ψάχνω σε βιβλιοθήκες και ποιος ξέρει πού θα με οδηγούσαν όσα έβρισκα εκεί, είπα να το σταματήσω εδώ.
»Η διαίσθησή μου λέει ότι η φράση είναι αρκετά παλιά, ίσως εκκλησιαστική. Όμως με προβληματίζουν οι ενδείξεις με την πιο χαλαρή χρήση από τα εκκλησιαστικά βιβλία, καθώς και κάποιες άλλες, που δεν μπόρεσα να εξετάσω όμως, αλλά θα τις δημοσιεύσω στη Λεξιλογία για όποιον θελήσει και μπορεί να το ψάξει πιο πέρα.»
«Μα δεν είναι η μοναδική εκκρεμότητα που άνοιξες με τη διήγησή σου και δεν μου είπες πού κατέληξες. Έψαξες στα γερμανικά; Κοίταξες εκείνη τη σπανιότερη αναφορά του διαδικτύου, που έδινε πηγή τον Όμηρο; Βρήκες τη φράση του Γούντι Άλεν;»
«Σωστά, έχεις δίκιο. Λοιπόν, παρόμοια φράση που αποδίδεται στον Γούντι Άλεν υπάρχει, χωρίς να είναι όμως "ασφαλής": If you want to make God laugh tell him about your plans (αν θέλεις να γελάσει ο Θεός, πες του τα σχέδιά σου). Όσο για το ψάξιμο από τα γερμανικά και την ομηρική προέλευση, εκείνη ήταν η πιο απίθανη περίπτωση, και συνέβη αφού είχα φάει πρώτα μπόλικες ώρες ψαξίματος.»
Η γερμανική κεραμίδα
Σε ένα βιεννέζικο γλωσσικό σημείωμα, με τίτλο τη γίντις παραλλαγή, εδώ γραμμένη στα γερμανικά: Der Mensch tracht und Gott lacht, και θέμα ένα λεξικό της γίντις που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα εβραϊκά βρήκα το επόμενο κείμενο:
[...]Ιm Inhaltsverzeichnis springt mir eine Redewendung ins Auge: "Der Mensch tracht und Gott lacht." Das klingt sympathischer als das bei uns geläufige "Der Mensch denkt und Gott lenkt". Es handelt sich wahrscheinlich um eine Ableitung des Bibelverses: "Des Menschen Herz erdenkt sich seinen Weg; aber der Herr allein lenkt seinen Schritt" (Sprüche Salomons 16,9). Ein ähnlicher Gedanke findet sich in fast allen europäischen Sprachen - auch in Homers "Ilias": "Aber der Mensch entwirft, und Zeus vollendet es anders.
Να σας το μεταφράσω, μια στιγμούλα, για να καταλάβετε γιατί έπαθα κυριολεκτικά σοκ:
Στον πίνακα περιεχομένων [σδρ7χ.: του λεξικού γίντις] πέφτει το μάτι μου στη φράση "Der Mensch tracht und Gott lacht" που μου φαίνεται πιο συμπαθητική από τη συνηθισμένη δική μας "Der Mensch denkt und Gott lenkt". Πρόκειται πιθανότατα για ένα παράγωγο του βιβλικού στίχου "Des Menschen Herz erdenkt sich seinen Weg; aber der Herr allein lenkt seinen Schritt" (Η καρδιά του ανθρώπου επινοεί τον δρόμο της αλλά ο Κύριος μόνο οδηγεί το βήμα του –Παροιμίες Σολομώντος 16,9). Παρόμοιες σκέψεις υπάρχουν σχεδόν σε κάθε ευρωπαϊκή γλώσσα –ακόμη και στην Ιλιάδα του Ομήρου: «Ο άνθρωπος σχεδιάζει αλλά ο Δίας το ολοκληρώνει αλλιώς».
Έμεινα κάγκελο. Και βιβλική αναφορά και ομηρική; Μετά από τόσο άσκοπο ψάξιμο στα αγγλικά και στα ελληνικά, ήταν τόσο εύκολο τελικά;
Αμ δε... Το γερμανικό απόσπασμα (είναι το 16.6 και όχι 16.9 όπως, προφανώς από λάθος, γράφει το αυστριακό άρθρο) προέρχεται μεν αυτολεξεί από τη μετάφραση του Λούθηρου (και υπάρχει αντίστοιχο στην King James Bible: A man's heart deviseth his way but the LORD directeth his steps) και όλα μαζί ανάγονται ασφαλώς στο λατινικό κείμενο στη Βουλγκάτα Cor hominis disponit viam suam, sed Domini est dirigere gressus ejus αλλά ομολογουμένως απέχει αρκετά από το συμπαγές απόφθεγμα του Κεμπήσιου, που είναι διατυπωμένο σχεδόν με την κομψότητα ενός σύγχρονου σλόγκαν.
Στα ελληνικά, όμως; Εδώ, υπάρχει μεν αντίστοιχη παροιμία 16:9, στο ελληνικό κείμενο των Εβδομήκοντα είναι εντελώς διαφορετική: πάντα τὰ ἔργα τοῦ Κυρίου μετὰ δικαιοσύνης· φυλάσσεται δὲ ὁ ἀσεβὴς εἰς ἡμέραν κακήν —επίσης, δεν υπάρχει καν παροιμία 16:6. Τόση διαφορά δεν δικαιολογείται ως μεταφραστικό θέμα. Μήπως υπάρχει θέμα με διαφορετική αρίθμηση, όπως το γνωστό με τη διαφορά αρίθμησης της KJB στους Ψαλμούς;
Πραγματικά. Το αντίστοιχο ελληνικό πρωτότυπο βρίσκεται στις Παροιμίες 19:21: πολλοὶ λογισμοὶ ἐν καρδίᾳ ἀνδρός, ἡ δὲ βουλὴ τοῦ Κυρίου εἰς τὸν αἰῶνα μένει. Κι αυτό, πάντως, είναι πολύ μακριά από το «άλλαι μεν βουλαί ανθρώπου, άλλα δε Θεός κελεύει».
«Το ομηρικό, όμως, γιατρέ; Μήπως από εκεί δικαιολογείται η σύνδεση που βρήκες αρχικά στο διαδίκτυο;»
«Το έψαξα και αυτό. Εντόπισα πρώτα το γερμανικό χωρίο στην κλασική μετάφραση της Ιλιάδας στα γερμανικά από τον Johann Heinrich Voß το 1793. Είναι ο στίχος 328 από τη ραψωδία Σ: ἀλλ' οὐ Ζεὺς ἄνδρεσσι νοήματα πάντα τελευτᾷ· Κι εδώ, πάλι, καμία σχέση με τη ζητούμενη σημερινή παροιμιακή μας φράση.
Μερικές σταγόνες φαντασίας
Στο σημείο αυτό είχα αρχίσει να δημιουργώ φανταστικά σενάρια· ίσως κάποιος από τους σπουδαγμένους σε γερμανόφωνα πανεπιστήμια σημαντικούς πατέρες του γένους του 18ου αιώνα μετέφερε τη γερμανική φράση (που διακόσια χρόνια μετά τον Λούθηρο είχε γίνει πια παροιμιακή στα γερμανικά) στα κείμενά του και από εκεί πέρασε σε λόγια πρώτα και γενικότερη, ύστερα, χρήση. Εδώ ήρθε όμως η παρατηρητικότητα του Εαρίονα, που εντόπισε την παλαιότερη ακριβή παρουσία της φράσης, να δημιουργήσει μια νέα γενιά σεναρίων:
Στο Λεξικόν δίγλωσσον της γαλλικής και ρωμαϊκής διαλέκτου (1804), του Γεωργίου Βενδότη στη σελ. 180 (στο λήμμα Disposer) βλέπουμε ατόφια τη γνωστή μας φράση, με δύο μεταφράσεις, μια πιστή και μια ελεύθερη:
Ποιος ήταν ο Γεώργιος Βενδότης (ή Βεντότης); Ήταν ένας Ζακυνθινός μεταφραστής, συγγραφέας, επιμελητής εκδόσεων και τυπογράφος (περισσότερα στην ελληνική βικιπαίδεια). Ανάμεσα στα βιβλία που είχε μεταφράσει ήταν και πολλά εκκλησιαστικά, όπως το Ορθόδοξος διδασκαλία, ήτοι χριστιανική θεολογία εν επιτομή (Βενετία, 1782) και άλλα.
Αναρωτιέμαι πια μήπως ήταν εκείνος, λοιπόν, ο δημιουργός της φράσης, του νεολογισμού; Στη Βιέννη πηγαινοερχόταν· μήπως είχε γνωριμία ή αλληλογραφία με τον Φος και του είχε προτείνει τη φράση «του» για τη μετάφραση της Ιλιάδας; Κρίνοντας εξ ιδίων τα αλλότρια, πάντως, :) αν είχα στο βιογραφικό μου μια τόσο δυναμική απόδοση όπως το «Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπου, άλλα δε θεός κελεύει» θα την προωθούσα με κάθε διαθέσιμο τρόπο και, προκειμένου να διαδοθεί ιότροπα, όπως θα λέγαμε σήμερα, αναμφίβολα θα την πρόσθετα στο λεξικό μου.
Από πού προέρχεται λοιπόν η δική μας φράση; Αρχαία, δεν φαίνεται να είναι. Ως εκκλησιαστική αναφέρεται, αλλά δεν εντοπίζεται· τουλάχιστον προς το παρόν (χώρια που δεν ξέρω αν είναι δογματικά σωστή —άλλη συζήτηση, που δεν μπορώ καν να την ξεκινήσω). Θα ήταν εντυπωσιακό να μπορούσα να έχω αποδείξει σήμερα πως ήταν μεταφραστική απόδοση της φράσης του Κεμπήσιου από έναν κορυφαίο μεταφραστή και να την τοποθετήσω γύρω στα 1780-1790· δυστυχώς, δεν μπορώ να το ισχυριστώ με βεβαιότητα. Από τα πολλά βιβλία της εποχής που ξεφύλλισα, πάντως, πιθανολογώ σφόδρα πως η φράση γεννήθηκε από την πένα κάποιου λόγιου του ύστερου 18ου αιώνα.
Και κάπου εδώ πρέπει να τελειώσω αφού ευχαριστήσω τους Νίκελ, Εάριον και Σαραντ για τη βοήθειά τους στις έρευνές μου. Καλή επιτυχία στον επόμενο ερευνητή!
(Όσο για «αρθράκι» και «ευκολάκι»...) :)
Attachments
-
disposer.JPG -
Eng Book.JPG
Last edited:
) και στους Earion και Ζαζ για την εξαίρετη συνεισφορά τους. :clap::clap::clap: :upz::upz::upz: