Weltanschauung και Weltbild

[Themis†]

Δεν ζητάω μετάφραση, απλώς θα ήθελα να μάθω αν υπάρχει κάποια διαφορά, έστω και χροιάς, ανάμεσα στους δύο όρους.

Το πρόβλημά μου είναι ότι συνάντησα το "κοσμοείδωλο" σαν μετάφραση του Weltanschauung και ότι η απόδοση αυτή μου φαίνεται κάπως παραπλανητική. Η σχετική έρευνα έδειξε ότι το "κοσμοείδωλο" όντως χρησιμοποιείται έτσι, αν και πολύ λιγότερο συχνά από την παλαιόθεν καθιερωμένη απόδοση "κοσμοθεωρία" (που μου φαίνεται κι αυτή παραπλανητική), σαφώς λιγότερο συχνά από την "κοσμοαντίληψη" (που μου φαίνεται αποδεκτή) και ελαφρώς συχνότερα από την "κοσμοθεώρηση" (που μου φαίνεται κι αυτή αποδεκτή). Η έρευνα έδειξε επίσης ότι το "κοσμοείδωλο" χρησιμοποιείται από παλιά, αλλά για την αντίληψη του φυσικού κόσμου και όχι της κοινωνίας και των ανθρώπινων σχέσεων. Το ερώτημά μου προκύπτει επειδή το ΛΝΕΓ, το Χρηστικό και το Πάπυρος-Λαρούς θεωρούν το "κοσμοείδωλο" απόδοση του Weltbild και όχι του Weltanschauung, όσο κι αν το ΛΝΕΓ τα θεωρεί όλα συνώνυμα. Υπάρχει λοιπόν κάποια διαφορά ανάμεσα στους δύο γερμανικούς όρους, ή μήπως απλώς χρησιμοποιήθηκαν με διαφορετικές σημασίες;

 

[drsiebenmal]

Χμ... αυτό είναι θέμα για ζόρικη διδακτορική διατριβή :) οπότε λέω να αρχίσω με φυγόπονη και δειλή τακτική: με την πιο λακωνική απάντηση που μπορώ να σκεφτώ: *νόχι. Άντε, και ναι και όχι.

Εντάξει, στη Λεξιλογία είμαστε, δεν θα το αφήσουμε έτσι στεγνό το θέμα. Ας το δούμε πρώτα αυστηρά γλωσσικά. Πώς ορίζονται οι όροι; Είναι συνώνυμες οι λέξεις; Τι λέει σχετικά το Duden, το εγκυρότερο γερμανικό λεξικό;

Καταρχήν, οι ορισμοί. Weltanschauung (θηλυκού γένους στα γερμανικά) είναι το σύνολο των αντιλήψεων (αλλά και γνώσεων, και πείρας) (Anschauung[en]) που αφορούν τον κόσμο (Welt) και τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Weltbild (ουδέτερο) πάλι είναι η πλήρης εικόνα του κόσμου στη βάση επιστημονικών ή φιλοσοφικών γνώσεων ή διαπιστώσεων (και εδώ έκλεψα λίγο, επιλέγοντας την κατά τη γνώμη μου κεντρικότερη έννοια κάθε λέξης του ορισμού...).

Το Duden δίνει επίσης ως συνώνυμα του Weltbild αυτά: Anschauungsweise, Denkart, Denkweise, Einstellung, Gedankengang, Gedankenrichtung, Geisteshaltung, Gesinnung, Ideologie, Lebensauffassung, Meinung, Philosophie, Sinnesart, Weltauffassung, Weltschau, Weltsicht / (παιδαγωγική) Mentalität / (προφ.) Denke

Παρατηρούμε ότι δεν δίνει ως συνώνυμο το Weltanschauung μολονότι δίνει δυο τρεις όρους που είναι δύσκολο να καταλάβεις πού διαφέρουν (Anschauungsweise, Weltauffassung, Weltschau, Weltsicht). Ας δούμε όμως και τι δίνει το Duden ως συνώνυμα του Weltanschauung:

Καμία έκπληξη! Ανάμεσα σε πολλά άλλα, συναντάμε και το Weltbild (το χρωμάτισα κόκκινο). Αμέσως βλέπουμε επίσης και πολλά συνώνυμα του Weltbild, από το προηγούμενο λήμμα. Για την ακρίβεια :), όλα τα συνώνυμα:

Anschauungsweise, Denkart, Denkweise, Einstellung, Gedankengang, Gedankenrichtung, Geisteshaltung, Gesinnung, Ideologie, Lebensauffassung, Meinung, Philosophie, Sinnesart, Weltauffassung, Weltbild, Weltschau, Weltsicht; (bildungssprachlich) Mentalität; (salopp) Denke

Τι κάνουμε τώρα; Μια σύντομη βόλτα στο γερμανοελληνικό PONS (W-a, W-b) και στο γερμανοαγγλικό dict.cc (W-a, W-b) επιβεβαιώνει ότι δεν θα βγάλουμε εύκολα άκρη. Οι δύο βικιπαίδειες, γερμανική και αγγλική επιβεβαιώνουν το ζόρι. Τα αγγλικά λεξικά (μια και ο όρος Weltanschauung χρησιμοποιείται και αμετάφραστος και στα αγγλικά) δεν μας διευκολύνουν. Για τα ελληνικά λεξικά, έγραψε ήδη ο Θέμης.

Ας ξαναγυρίσω στα λήμματα του Duden, να δω τα (λιγοστά) παραδείγματα μπας και βγάλω άκρη. Για το Weltanschauung δίνει:

• eine idealistische, marxistische Weltanschauung (...)
• seine Weltanschauung verbietet es ihm, Gewalt anzuwenden (η W-a του του απαγορεύει να χρησιμοποιήσει βία )
• Gewaltanwendung ist gegen seine Weltanschauung (η χρήση βίας είναι αντίθετη με την W-a του)

(γενικό συμπέρασμα από τα παραδείγματα αυτά: στρίβειν δια του αρραβώνος)

Ας δούμε όμως και του Weltbild:

• das moderne, das marxistische Weltbild
• ein christliches, romantisches, geschlossenes Weltbild (χριστιανικό, ρομαντικό, κλειστό W-b)
• das Weltbild der Antike

Δεν βοηθούν ομολογουμένως ιδιαίτερα τα παραδείγματα.

Πριν φύγω όμως από το Duden, αξίζει να αναφέρω επίσης και άλλο ένα στοιχείο του λήμματος: στην προέλευση αναφέρει ότι είναι λέξη του 18ου αιώνα και αρχικά σήμαινε την υποκειμενική αντίληψη του κόσμου (subjektive Vorstellung von der Welt).

Επισήμανα τα κρίσιμα σημεία για εμένα. Το πρώτο είναι η εποχή της δημιουργίας· το W-b ήρθε αναμφισβήτητα μετά την W-a (αυτό μας δείχνει ενδεχομένως και η αναφορά των συνωνύμων). Το δεύτερο είναι ότι ο όρος μεταβλήθηκε στο πέρασμα του χρόνου· τα πολλά συνώνυμα στα γερμανικά (με αναδόμηση των ίδιων ή παρεμφερών συστατικών) δείχνουν ότι για να καταλάβει κανείς τις ελάχιστες διαφορές (αν υπάρχουν) θα πρέπει να ανατρέχει ίσως στην αρχική και στην επικρατούσα χρήση του κάθε συνώνυμου όρου. Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι το W-b είναι απότοκο νοηματικό συνώνυμο αλλά και νοηματικό υποσύνολο της W-a.

Τελειώσαμε; Όχι, βέβαια. Ούτε αρχίσαμε, καν. Η ερώτηση του Θέμη αφορά τη διαφορά της κοσμοθεωρίας από το κοσμοείδωλο. Ο πειρασμός για την προφανή απάντηση «ποιος χρησιμοποιεί τον όρο, πού, πότε, πώς και γιατί» είναι μεγάλος, αλλά πριν καταλήξω σε αυτή τη χλιαρότατη απάντηση σκέφτηκα μια τελευταία ιδέα. Να συμβουλευτώ το καινούργιο κοσκινάκι μου, το Φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge. Τι λέει άραγε στο λήμμα κοσμοείδωλο; Πώς; Δεν έχει τέτοιο λήμμα; Εντάξει, κοσμοθεωρία; Ούτε; Μα δεν υπάρχει καθόλου κάτι σχετικό; Υπάρχει, στο λήμμα για τον φιλόσοφο Βίλχελμ Ντίλταϋ, που προσπάθησε να μορφοποιήσει τις τρεις διαφορετικές Weltanschauungen, μόνο που εδώ η Weltanschauung αποδίδεται πια ως κοσμοαντίληψη.

Αυτό ήταν; Σηκώσαμε τα χέρια ψηλά;

Όχι ακόμη. Σας έχω, με την ευκαιρία, και τα λήμματα κοσμοείδωλο και κοσμοθεωρία από το (εκτός Βιβλιονέτ, νομίζω, και άρα ίσως και εκτός εμπορίου) Φιλοσοφικό Κοινωνιολογικό Λεξικό των εκδόσεων Κ. Καπόπουλος, Αθήνα 1995, μόνο που θα σας τα παραθέσω σε εικόνες. Και μη με ρωτήσετε γιατί δεν ξεκίνησα με αυτά, η απάντηση είναι εύκολη. Επειδή είναι γνωστό ότι είμαι φλύαρος και επειδή τώρα θυμήθηκα το λεξικό αυτό —και δεν θα ήταν κρίμα να πάει χαμένη όλη η προηγούμενη δουλειά; :)

 

[nickel]

Καλημέρα. Αν είναι χρήσιμα τα λήμματα, θα τα περάσω κάποια στιγμή σε OCR, να τα ανεβάσουμε κι εδώ.

 

[Themis†]

Ευχαριστώ θερμά, Δόκτορα, έκανες το weltιστο. Πέρα από τη νεφελώδη διάκριση των δύο όρων, νομίζω ότι αναδεικνύονται δύο στοιχεία με πρακτική χρησιμότητα.

Πρώτον, το λεξικό Καπόπουλου επιμένει κι αυτό, ως προς το Weltbild, στην κατανόηση του φυσικού κόσμου και στον πρωτεύοντα ρόλο των πορισμάτων των φυσικών και θετικών επιστημών. Όπως το ΛΝΕΓ (στον ορισμό, όχι στα συνώνυμα), το Χρηστικό ("συνήθως επιστημονική ιδεολογία") και ο Πάπυρος-Λαρούς: "Όρος της φιλοσοφίας της επιστήμης [...] επικράτησε να λέγεται φυσικόν κοσμοείδωλον (γερμ. Weltbild)". Άρα ναι, "το W-b είναι απότοκο νοηματικό συνώνυμο αλλά και νοηματικό υποσύνολο της W-a".

Δεύτερον, πέρα από τις οποιεσδήποτε σημασιολογικές διακρίσεις ή ταυτίσεις, φαίνεται να υπάρχει ένα θέμα τετριμμένης μεταφραστικής αντιστοίχισης. Από το Bild πάμε εύκολα στην εικόνα κι από εκεί στο είδωλο, ενώ το Anschauung μας οδηγεί αβίαστα στην αντίληψη και στη θεώρηση/ θεωρία. Οπότε μένω στο Weltbild = κοσμοείδωλο, Weltanschauung = κοσμοαντίληψη, κοσμοθεώρηση. Ως προς το Weltanschauung, σημειώνω και πάλι ότι η εξαιρετικά διαδεδομένη "κοσμοθεωρία" μου φαίνεται παραπλανητική, επειδή υποδηλώνει κάτι συμπαγές και επεξεργασμένο, αλλά η ευρύτατη χρήση της σίγουρα αβαντάρει την "κοσμοθεώρηση". Από την άλλη πλευρά, έχω την εντύπωση ότι στους πανεπιστημιακούς κύκλους τείνει να επικρατήσει η "κοσμοαντίληψη".

 

[drsiebenmal]

Να προσθέσω, Θέμη, ότι από όσα λίγα κατάλαβα ψάχνοντας, πρέπει επίσης να εξετάζουμε όχι μόνο την εξέλιξη των ελληνικών όρων αλλά και την εξέλιξη των όρων στις τρεις τουλάχιστον κύριες ξένες γλώσσες που μας επηρεάζουν σχετικά: εννοώ τα γερμανικά, βέβαια, αλλά και τις ανάλογες εξελίξεις στα αγγλικά (απότοκο των οποίων υποθέτω ότι θα είναι και τα πολλά γερμανικά συνώνυμα — δεν θα υπήρχαν τόσο πολλά ίσως αν η εξέλιξη του όρου γινόταν μόνο μέσα στη γερμανική γλώσσα) και στα γαλλικά (όπου δυστυχώς δεν μπορώ να συνεισφέρω ουσιαστικά, αλλά υποθέτω ότι επίσης παίζουν ρόλο καθώς αποτελούν την πρώτη ξένη γλώσσα πολλών σύγχρονων Ελλήνων που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία).

Τέλος, αξίζει να σημειώσω ότι η έρευνα των όρων Kondylis+Weltanschauung μου έδωσε (εύλογα, υποθέτω) πολλά ευρήματα, στα γερμανικά και στα αγγλικά, οπότε ένα πεδίο έρευνας ίσως πρέπει (για την εξέλιξη και χρήση της ελληνικής ορολογίας) να πάρει υπόψη του και τα κείμενα του Κονδύλη.

 

[drsiebenmal]

Αφού ανέφερα τον Κονδύλη, το opus magnum του στα γερμανικά είναι το Macht und Entscheidung: Die Herausbildung der Weltbilder und die Wertfrage, που απέδωσε στα ελληνικά ως Ισχύς και απόφαση : Η διαμόρφωση των κοσμοεικόνων και το πρόβλημα των αξιών.

 

[vaskar]

Καλησπέρα, είμαι καινούριο μέλος και διάβασα με ενδιαφέρον την ερώτηση. Δεν είμαι φιλόλογος ούτε κοινωνικός επιστήμονας και μου είναι προφανές οτι οι χρήστες εδώ μέσα έχουν πολύ περισσότερες και ειδικές γνώσεις επί του θέματος. Ωστόσο θα τολμήσω να δώσω μια προσέγγιση με βάση το ένστικτό μου, που νομίζω οτι δεν την είδα. Χωρίς να μπορώ να μπω σε βάθος στην συζήτηση και στην διαδικασία της μετάφρασης θα έλεγα ότι το Weltanschauung δηλώνει μία πιο προσωπική, "εσωτερική" σχέση με τον κόσμο, ενώ το Weltbild μαρτυράει μια ομαδικά διαμορφωμένη ή κατασκευασμένη εικόνα, δλδ. ένα προιόν βασιζόμενο σε συλλογικές εμπειρίες ή γνώσεις ή στην διαστάυρωσή τους.