Αποδίδοντας και προδίδοντας: τα όρια του μεταφραστή

[kaydee]

Καλησπέρα,
θα ήθελα τη συμβουλή σας, μια και από μεταφραστικές σχολές δεν έχω περάσει δυστυχώς, ούτε και έχω καμιά τεράστια πείρα. Όταν αισθάνεστε πως το κείμενο που μεταφράζετε είναι ίσως πλαδαρό, ή ότι θα μπορούσε να είναι πιο άμεσο κατά κάποιον τρόπο, το "στρώνετε" μεταφράζοντας, ή είναι άραγε αυτός ένας πειρασμός που θα ήταν καλύτερο να καταπνίγουμε; Π.χ., σε μια πρόταση του τύπου The society on whose behalf statues and choral odes were commissioned was the educated and wealthy upper class of the aristocratic city states, η οποία, έστω και αν αποσκοπεί ίσως σε μια εμφαντική διατύπωση, δεν παύει να μου φαίνεται πλαδαρή, εάν σας φαινόταν κι εσάς πλαδαρή, θα επεμβαίνατε; Ή είναι το σύνδρομο των δασκάλων αυτό και πρέπει να μάθω να το ελέγχω καλύτερα, διατηρώντας πάντοτε την αρχή της μη προδοσίας του πρωτοτύπου; Φαντάζομαι πως έχουν διατυπωθεί αρκετές διαφορετικές προσεγγίσεις ανά τους αιώνες, τις οποίες μπορεί να διακρίνει κανείς, αν όχι διαβάζοντας τις τυχόν μεταφραστικές θεωρίες, σίγουρα βλέποντας πώς πραγματώνονται οι θεωρίες, παρ' όλ' αυτά, και παρά την όποια άποψη έχω διαμορφώσει έως τώρα, μια δεύτερη γνώμη πάντα βοηθάει.
Ευχαριστώ.

 

[Zazula]

Θα μιλήσω για τεχνικά κείμενα τα οποία μπορεί να είναι ασύνταχτα ή/και γεμάτα λάθη, συχνά ακόμη και πραγματολογικά, καθώς πολλές φορές είναι γραμμένα από ανθρώπους που δεν γνωρίζουν καλά την αγγλική, πολλώ δε μάλλον την ορθή τεχνική συγγραφή στην αγγλική.

Εκεί η επιλογή τού μεταφραστή και του επιμελητή είναι μονόδρομος: Το τελικό προϊόν πρέπει να μεταφέρει και να αποδίδει το σωστό μήνυμα, κι όχι να αναπαράγει τυχόν λάθη ή ανακολουθίες του πρωτοτύπου. Γι' αυτό άλλωστε και ο μεταφραστής οφείλει να γνωρίζει όσο καλύτερα γίνεται (για κάποιον μη εξειδικευμένο επιστήμονα) το συγκεκριμένο αντικείμενο και να αντιλαμβάνεται το αυθεντικό νοηματικό περιεχόμενο όσων μεταφράζει.

Για άλλα είδη μεταφράσεων επιφυλάσσομαι να τοποθετηθώ ενδεχομένως αργότερα. Πάντως οφείλω να επισημάνω ότι η αναφερόμενη «πλαδαρότητα» αποτελεί ένα ζήτημα αφενός μεν ύφους, αφετέρου δε καθαρά υποκειμενικό στο πώς γίνεται αντιληπτή από διαφορετικά άτομα. Επιπλέον, σε λογοτεχνικά κείμενα μπορεί η απόκλιση από τη νόρμα να είναι αυτό ακριβώς που επιδιώκει ο συγγραφέας, κι έτσι τυχόν παρέμβαση του μεταφραστή να είναι και αντιδεοντολογική αλλά ακόμη και ολότελα λανθασμένη — σαν να 'ναι ένας γεμάτος ζήλο διαιτολόγος που επαναφέρει έναν παλαιστή σούμο στο ιδανικό βάρος για το ύψος του, αγνοώντας τη μικρή αλλά ιδιαιτέρως καίρια ειδοποιό διαφορά σχετικά με την ιδιότητά του, κι ο κακομοίρης σουμοτόρι έκτοτε χάνει όλους τους αγώνες στους οποίους συμμετέχει.

 

[Ambrose]

Ανοίγεις τεράστιο ζήτημα. Εξαρτάται από τον τύπο του κειμένου. Το ζήτημα (μεταξύ πολλών άλλων) είναι ποια είναι η πρόθεση του συγγραφέα και ποιος ο τόνος του με μέτρο τη γλώσσα και το περιβάλλον μέσα στο οποίο γράφει. Η επικοινωνία σε γλώσσες όπως η Αγγλική είναι αρκετά "υποτονική" και πλάγια σε σύγκριση με τις μεσογειακές γλώσσες (Ελληνικά, Ιταλικά, Ισπανικά) που αυτό που θέλουν να πουν το φωνάζουν και το λένε ευθέως. Οπότε, μια περίπτωση που για τα ελληνικά αυτιά και μυαλό μου είναι υποτονική ή πλαδαρή, για τα αγγλοσαξωνικά δεδομένα ίσως να είναι αρκετά φωναχτή.

Από μια πρόταση μόνο δεν μπορώ να καταλάβω το ύφος και τον τόνο. Γενικά, σε λογοτεχνικά και γενικής φύσεως κείμενα, πιστεύω ότι οι ελεύθερες μεταφράσεις λειτουργούν καλύτερα, σε αντίθεση με τα τεχνικά κείμενα που απαιτούν πίστη στο μικροσκοπικό επίπεδο.

 

[kaydee]

Καλημέρα, κι ευχαριστώ για τις απαντήσεις.
Για τα λογοτεχνικά κείμενα, βέβαια, δεν γίνεται λόγος. Αναφέρομαι σε μελέτες. Και βέβαια, το ερώτημα προκύπτει όταν την αίσθηση της "πλαδαρότητας" τη δίνει το κείμενο αρκετά συχνά, δημιουργώντας την εντύπωση πως αυτό είναι το γενικότερο ύφος του συγγραφέα. Εκεί που ανησυχώ (και ανησυχώ για περισσότερους από έναν λόγους) είναι πως την "πλαδαρότητα" την αισθάνομαι πρωτίστως στο αγγλικό και έπειτα στη μετάφραση - η μετάφραση με βοηθάει απλώς να τη διακρίνω ευκολότερα. Με άλλα λόγια, είναι κάτι που δεν θα έγραφα εγώ (τώρα, ποια είμαι εγώ για να πω κάτι τέτοιο: ένας από τους λόγους ανησυχίας). Φαντάζομαι πως ίσως πρόκειται για ένα από τα (πολλά) ερωτήματα που δεν έχουν μία μόνο απάντηση - ίσως είναι περιττό και που το θέτω ακόμη.

 

[Zazula]

Κανένα ζήτημα που απασχολεί το μεταφραστή δεν είναι περιττό να τίθεται. :) Το ότι ένα ζήτημα είναι ζόρικο ή ένα δίλημμα είναι χοντρό παλούκι ή ένα πρόβλημα επιδέχεται περισσότερες από μία λύσεις ή υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις στο πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί ένα ερώτημα, είναι ένας λόγος παραπάνω για ν' ανοίγει πότε-πότε και «το κουτί με τα σκουλήκια», που λέει κι ο sarant.

 

[nickel]

Δύο πράγματα που θα έκαναν τον τέλειο (ή σχεδόν τέλειο) μεταφραστή:
(α) να ξέρει να γράφει καλά στη δική του γλώσσα, δικά του κείμενα: να μπορεί να επιλέγει τις σωστές λέξεις στην κάθε περίσταση, να τις βάζει στην πιο κατάλληλη σειρά, και να μπορεί να διαφοροποιεί το στιλ του ανάλογα με τις ανάγκες του κειμένου, να μην είναι κολλημένος σε ένα στιλ (οπότε ενδέχεται να θέλει να το επιβάλει και στις μεταφράσεις).
(β) να ξέρει τη γλώσσα του κειμένου-πηγής εξίσου καλά ή και καλύτερα από τον συγγραφέα του. Για να μπορεί να διακρίνει γιατί ακριβώς έχει γίνει η επιλογή της κάθε λέξης και διατύπωσης. Να μπορεί να καταλάβει αν είναι καλός συγγραφέας και αν μια επιλογή είναι αποτυχημένη ή εσκεμμένη.

Στη μετάφραση λογοτεχνίας θα έπρεπε η αποτυχημένη επιλογή να μεταφέρεται και να μην εξωραΐζεται. Η εσκεμμένα «κακή» επιλογή είναι αδιανόητο να εξωραϊστεί, να διορθωθεί. Αλλά πρέπει να μπορεί να τα καταλάβει αυτά ο μεταφραστής.

Στο δοκίμιο δεν είναι συνήθως απαραίτητο να διασωθεί κάποια λογοτεχνικότητα, αλλά κυρίως πρέπει να διαφυλάσσεται η ακρίβεια των διατυπώσεων. Σκεφτείτε νομικά ή οικονομικά κείμενα, οδηγίες χρήσης, θεωρήματα της Φυσικής κ.λπ. Αν πιστεύουμε ότι κάπου λέει «μαύρο» ενώ έπρεπε να λέει «άσπρο»: επικοινωνούμε με τον συγγραφέα και ζητάμε διόρθωση. Αν πρέπει να επικοινωνήσουμε με το υπερπέραν, πράγμα αδύνατο, αναλαμβάνουμε το ρίσκο μιας υποσημείωσης.

Τι γίνεται όμως σε περιπτώσεις όπως αυτή που αναφέρει η kaydee, μιας σύνταξης, μιας διατύπωσης, ενός τρόπου έμφασης εδώ, που θεωρούμε ότι δεν είναι απαραίτητο να διατηρηθεί. Αν σωστά θεωρούμε ότι δεν είναι απαραίτητο, αν πιστεύουμε ότι ένας καλός συγγραφέας θα το έγραφε διαφορετικά αν έγραφε στη γλώσσα μας, δικαιούμαστε ή δεν δικαιούμαστε να αλλάξουμε τη διατύπωση;

Εγώ την αλλάζω. Αλλά μπορεί να κάνω και λάθος (ως προς την αρχή). Ή να καταλήξω σε μια διατύπωση ακόμα χειρότερη. Αλλά εγώ δεν είμαι μεταφραστής.

 

[kaydee]

Συγγνώμη που δεν απάντησα νωρίτερα. Μόλις άδειασα.
Όχι πως έχω και τίποτε να γράψω. Τις ευχαριστίες μου μονάχα. Από δω και πέρα χρειάζεται σκέψη. Καλό βράδυ.

 

[Lexoplast]

Να πω κι εγώ εν τάχει; Αβλεψίες και καταφανή λάθη όπως το μαύρο αντί για άσπρο κατά γενικό κανόνα πρέπει να διορθώνονται, αλλά καλό είναι να επισημαίνονται οι διορθώσεις ώστε:
- να διορθωθεί και το πρωτότυπο, where applicable
- να μπορεί ο πελάτης να δει και το λάθος, γιατί μπορεί και το λάθος να ήταν χρήσιμο στον πελάτη (π.χ. αν αντιπαθεί το συγγραφέα :) )
- να μην κάνουμε ζημιά διορθώνοντας κάτι που ναι μεν ήταν λάθος, αλλά για τον οποιονδήποτε λόγο ήταν εσκεμμένο.

Όσον αφορά το ύφος, η δουλειά του μεταφραστή δεν είναι να ξεπεράσει το συγγραφέα. Είναι να τον μιμηθεί. Γι' αυτό και είμαι γενικά κατά τέτοιων επεμβάσεων, αφού:
- το ύφος και η ποιότητα είναι κάπως υποκειμενικά και κάποιος άλλος μπορεί να μη συμφωνεί ότι αυτό που κάναμε βελτίωσε το κείμενο
- όποιος διαβάζει τη μετάφραση θα υποθέτει ότι ο αρχικός συντάκτης έγραψε σε αυτό το ύφος, άρα παραπλανούμε τον αναγνώστη.

Φυσικά, ο πελάτης έχει πάντα δίκιο και αν ο πελάτης θέλει να επέμβουμε στο ύφος και η αμοιβή δικαιολογεί τον επιπλέον κόπο, τότε επεμβαίνουμε. Τότε όμως ξέρουμε ότι δεν κάνουμε μόνο μετάφραση. (Αλλά δεν το λέμε και πολύ παραέξω.)

 

[Costas]

Εγώ θέλω να πω ότι δε βλέπω τίποτα το πλαδαρό στη συγκεκριμένη φράση που ανέφερες. Πού εντοπίζεις εσύ την πλαδαρότητα; Πώς θα αναδιατύπωνες το νόημα στα αγγλικά; Στα δε ελληνικά, ποια είναι η πιστή-πλαδαρή απόδοσή σου και ποια η άπιστη-σφιχτή σου; Γιατί αλλιώς, αερολογούμε.

 

[nickel]

Για την ακρίβεια, γενικολογούμε, ίσως επειδή θεωρήσαμε το γενικό ερώτημα πιο ενδιαφέρον από την ειδική περίπτωση. Που είναι μια αγγλική έμφαση, συνηθισμένη και παραδοσιακά δυσκολοδιάβαστη άμα πέφτουν πολλά μαζί, αλλά κυρίως δύσκολη (ή απλώς παγίδα) στη μετάφραση όπως όλες οι αγγλικές εμφάσεις (ειδικό μάθημα τούς αφιερώνεται).

 

[Costas]

Μπορείς να το κάνεις πιο λιανό, nickel; Για ποια έμφαση μιλάτε, εσύ και η νηματανοίξασα; Εγώ δε βλέπω τίποτα, να με συγχωρείτε δηλαδή. Τα δε παραπάνω ερωτήματά μου παραμένουν μετέωρα.

 

[nickel]

Α, έχεις δίκιο, θυμόμουν ότι είχε γράψει η k. για έμφαση και νόμιζα ότι η πρόταση έλεγε «It was the society» ή κάτι τέτοιο. Αλλά δεν μπορώ να απαντήσω για την kaydee. Εγώ τσίμπησα την ευκαιρία να γενικολογήσω.

 

[nickel]

The society on whose behalf statues and choral odes were commissioned was the educated and wealthy upper class of the aristocratic city states.

Ίσως εννοεί η kaydee ότι θα μπορούσε να πει:

Statues and choral odes were commissioned on behalf of the educated and wealthy upper class of the aristocratic city states.

Αυτό το είδος έμφασης υπάρχει. Εδώ είναι το κείμενο, κρίνετε. Αλλά ας μιλήσει καλύτερα η kaydee.

 

[kaydee]

The society on whose behalf statues and choral odes were commissioned was the educated and wealthy upper class of the aristocratic city states.

Ίσως εννοεί η kaydee ότι θα μπορούσε να πει:

Statues and choral odes were commissioned on behalf of the educated and wealthy upper class of the aristocratic city states.

Αυτό το είδος έμφασης υπάρχει. Εδώ είναι το κείμενο, κρίνετε. Αλλά ας μιλήσει καλύτερα η kaydee.

Καλησπέρα. Δεν περίμενα ότι θα υπάρξει τόση και τέτοια συνέχεια. Δυστυχώς, τώρα μόλις βρήκα λίγο χρόνο να απαντήσω.

Ναι, αυτό το είδος έμφασης εννοώ - αντιλαμβάνομαι πως ο συγγραφέας επιθυμεί να κάνει σαφές το θέμα της νέας παραγράφου τοποθετώντας τη συγκεκριμένη λέξη στην αρχή, μα αυτό δεν σημαίνει πως η πρόταση μου φαίνεται λιγότερο πλαδαρή (κι όταν μιλώ για πλαδαρότητα, βέβαια, εννοώ μια ελαφριά, νεανική πλαδαρότητα, μόλις που αρχίζει να χάνεται η σφριγηλότητα, όχι κανένα εξωφρενικό κρέμασμα). Και ναι, αυτός είναι ο λιγότερο πλαδαρός τρόπος που έχω στο νου μου. Γνωρίζω πως πρόκειται για καθαρά υποκειμενική εκτίμηση. Προσπάθησα να το κάνω σαφές από την πρώτη στιγμή υπογραμμίζοντας τα δοξαστικά/αισθητικά ρήματα. Νομίζω ακόμη πως θα πρέπει να έχει γίνει ήδη σαφές, από τον τρόπο που έθεσα την ερώτηση, ότι τείνω προς τη διόρθωση. Επιφυλάξεις, λοιπόν, τόσο για την ικανότητά μου να διαβάσω σωστά το κείμενο, όσο και για την ελευθερία μου να επέμβω, με οδήγησαν εδώ. Συμφωνώ πως δουλειά του μεταφραστή δεν είναι να αλλάξει το ύφος του συγγραφέα, κανείς λογικός μεταφραστής, φαντάζομαι, δεν ξεκινάει με τέτοιους σκοπούς. Φαντάζομαι, όμως, ακόμη πως κανείς λογικός μεταφραστής δεν πιστεύει ότι είναι δυνατή η εκατό τοις εκατό πιστή αναπαραγωγή του ύφους του συγγραφέα. Τέτοιο σβήσιμο της προσωπικότητας δεν ξέρω αν το πέτυχαν και οι σπουδαίοι ποιητές ακόμη.
Για να επιστρέψω, όμως, αφήνοντας κι εγώ τα γενικόλογα: έχουμε ένα κείμενο μη λογοτεχνικό, μια μελέτη, σκοπός της οποίας είναι να πληροφορήσει το αναγνωστικό κοινό για κάποιο χ αντικείμενο (την ποίηση του Βακχυλίδη, εν προκειμένω). Το ύφος, με άλλα λόγια, είναι σημαντικό, μα δεν είναι αυτοσκοπός. Σκοπός αυτού που αποφάσισε τη μετάφραση του κειμένου (έστω, ένας από τους σκοπούς) είναι η ανάλογη πληροφόρηση ενός αναγνωστικού κοινού που δεν έχει τη δυνατότητα ή την ικανότητα να διαβάσει το πρωτότυπο. Και πάλι, νομίζω, το ύφος του συγγραφέα έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Σίγουρα κάτι μπορούμε να πούμε για το βρετανικό φλέγμα του Martin West βάσει της μετάφρασης Παράσογλου (ένα παράδειγμα που έχω πρόχειρο), για τις περισσότερες μελέτες, όμως, ελάχιστα μπορούμε να σχολιάσουμε το ύφος του χ ή του ψ συγγραφέα. Αυτά τα γενικόλογα, για να θέσω ένα πλαίσιο. Στη μελέτη αυτή, λοιπόν, έχουμε μια πρόταση που φαίνεται λιγάκι πλαδαρή στο μεταφραστή, ειδικά στη γλώσσα στην οποία μεταφράζει - ό,τι και αν νομίζει για τη γλώσσα του πρωτοτύπου, δεν φέρει καμία ευθύνη ούτως ή άλλως. Το ερώτημα είναι (ουφ!): προδίδεις ελαφρώς το πρωτότυπο, προδίδεις αυτή τη μικρή έμφαση που βοηθάει στη μετάβαση στη νέα παράγραφο, για να δώσεις την ίδια πληροφορία με έναν τρόπο που δεν θα ενοχλεί, ενδεχομένως, κάποια αυτιά (αφού πρώτα το βασανίσεις λιγάκι, συμφωνώ); ή επιμένεις στο πρωτότυπο, προδίδοντας ελαφρώς (υποκειμενική πάντα η εκτίμηση) τη γλώσσα της μετάφρασης και τις πιθανές προσδοκίες του αναγνώστη; Και επειδή, όπως είπα, τείνω προς την πρώτη προδοσία, μάλλον πρέπει να θέσω το ερώτημα διαφορετικά: είναι πολύ βαρύ το αμάρτημα μιας τέτοιας προδοσίας;

Ο λίγος χρόνος μου, ευτυχώς ή δυστυχώς, τελείωσε. Κι εδώ αναρωτιέμαι και πάλι, αφού η ερώτηση μοιάζει τελικά να είναι προς εαυτήν, τι βασανίζεις και τους άλλους;