Ας ολοκληρώσουμε λοιπόν την ιστορία με τα κομμάτια που λείπουν. :)
Το ακρωτήριο στο ΒΑ άκρο τής Σικελίας, στα στενά τής Μεσίνας (Μεσσήνης), ονομαζόταν από τους αρχαίους Έλληνες
Πελωριάς, πολύ πριν από την εποχή τού Αννίβα. Αντιγράφω από το βιβλίο A
Classical Dictionary: Containing the Principle Proper Names Mentioned in Ancient Authors τού Charles Anthon (1825, 2005):
PELŌRUS (v. is-idis, v. ias-iados), now Cape Faro, one of the three great promontories of Sicily. It lies near the coast of Italy, and is said to have received its name from Pelorus, the pilot of the ship which carried Hannibal away from Italy. This celebrated general, as it is reported, was carried by the tide into the straits between Italy and Sicily; and, as he was ignorant of the coast, and perceived no passage through (for, in consequence of the route which the vessel was pursuing, the promontories on either side seemed to join), he suspected the pilot of an intention to deliver him into the hands of the Romans, and killed him on the spot. He was soon, however, convinced of his error, and, to atone for his rashness and pay honour to his pilot's memory, he gave him a magnificent funeral, and called the promontory on the Sicilian shore after his name, having erected on it a tomb with a statue of Pelorus.
This whole story is fabulous; nor is that other one in any respect more worthy of belief, which makes the promontory in question to have derived its name from a colossal (πελώριος) statue of Orion placed upon it, and who was fabled to have broken through and formed the straits and promontory.
The name is, in fact, much older than the days of Hannibal. Polybius, a contemporary of the Carthaginian commander, gives the appellation of Pelorius to this cape without the least allusion to the story of the pilot: Thucydides, long before the time of Hannibal, speaks of Peloris as being included in the territory of Messana (4, 25): and, indeed, it may be safely asserted that Hannibal never was in these straits.
The promontory of Pelorus is sandy, but Silius Italicus errs when he speaks of its being a lofty one (14, 79). It is a low point of land, and the salt-flats around contain some salt-meadows. Solinus describes them with an intermixture of fable.
The passage directly across to Italy is the shortest; but as there is no harbour here, and the current runs to the south, the route from the Italian shore is a southwestern one to Messana. The Italian promontory facing Pelorus is that of Cænys.
Από το κατατοπιστικότατο αυτό κείμενο μαθαίνουμε ότι υπάρχουν δύο λαϊκές ετυμολογήσεις για την ονομασία τού ακρωτηρίου, και ότι αμφότερες είναι αβάσιμες (αυτή με τον Ωρίωνα είναι παλαιότερη από εκείνη με τον Αννίβα). Δύο αιώνες πριν από τον Αννίβα ο Θουκυδίδης γράφει: «
μετὰ δὲ τοῦτο οἱ μὲν Λοκροὶ ἀπῆλθον ἐκ τῆς Ῥηγίνων, ἐπὶ δὲ τὴν Πελωρίδα τῆς Μεσσήνης ξυλλεγεῖσαι αἱ τῶν Συρακοσίων καὶ ξυμμάχων νῆες ὥρμουν καὶ ὁ πεζὸς αὐτοῖς παρῆν» (Θουκ.
Ιστορ. 4.25.3). Το σχόλιο που κάνει ο συγγραφέας για τη διαμόρφωση του ακρωτηρίου (
sandy vs.
lofty) γίνεται με σκοπό να αναιρέσει περαιτέρω τον μύθο περί Αννίβα, καθότι διαβάζουμε π.χ. στο
Bibliotheca classica: or, A classical dictionary τού John Lemprière (1788), λήμμα Hannibal: «
When he quitted Italy, and embarked on board a vessel for Africa, he so strongly suspected the fidelity of his pilot, who told him that the lofty mountain which appeared at a distance was a promontory of Sicily, that he killed him on the spot; and when he was convinced of his fatal error, he gave a magnificent burial to the man whom he had so falsely murdered, and called the promontory by his name (Pelorus)». Εκείνο πάντως που διαπιστώνουμε, και δεν είναι πρωτόφαντο, είναι ότι οι άνθρωποι αρέσκονται να κατασκευάζουν ιστορίες και μύθους για να παρετυμολογήσουν τις τοπωνυμικές ονομασίες (και, γενικότερα, τα πάντα
).
Αναφορικά με την παρετυμολόγηση από τον Ωρίωνα, διαβάζουμε στο βιβλίο
A mythological, etymological, and historical dictionary τού Jacob Bryant (1793), λήμμα Orion, τον θαυμασμό που εκφράζει ο συγγραφέας για την ευρηματικότητα των Ελλήνων σχετικά με το θέμα:
Orion was Nimrod. Homer (Οδ. Λ. v. 571) describes him as a great hunter; and of an enormous stature;
___τὸν δὲ μετ᾽ Ὠρίωνα πελώριον εἰσενόησα
___θῆρας ὁμοῦ εἰλεῦντα κατ᾽ ἀσφοδελὸν λειμῶνα
Τhe Poet stiles him Pelorian; which betokens something vast, and is applicable to any towering personage, but particularly to Orion. For the term Pelorus is the name, by which the towers of Orion were called. There was a famous tower near Zancle, called Pelorus, because it was sacred to Alorus (the first king of Babylon) the same person as Orion, and Nimrod. Diodorus informs us that, according to the tradition of the place, Orion there resided: and that, among other works, he raised this very mound and promontory, together with the temple upon it.
The description in Homer is of a mixed nature: wherein he retains the ancient tradition of a gigantic person; but borrows his ideas from the towers sacred to him. All temples were of old supposed to be oracular; and were by the Amonians called Pator and Patora (q. v.) this temple was undoubtedly a Pator; to which mariners resorted to know the event of their voyage, and to make their offerings to the god; it was therefore stiled Tor Pator; which being by the Greeks expressed Τριπάτωρ, gave rise to the notion, that this earthborn giant had three fathers. These towers near the sea were made use of to form a judgement of the weather, and to observe the heavens; and those, which belonged to cities, were generally in the acropolis, or higher part of the place. This by the Amonians was named Bosrah; and the citadel of Carthage, as well as of other cities, is known to have been so denominated. But the Greeks by an unavoidable fatality rendered it Βύρσα, a skin: and when some of them succeeded to Zancle in Sicily, finding that Orion had some reference to Ouran or Ouranus, and from the name of the temple (τριπάτωρ) judging that he must have had three fathers, they immediately went to work, in order to reconcile these different ideas. They accordingly changed Ouran to Ουρείν; and thinking the misconstrued hide βύρσα no improper utensil for their purpose, they made these three fathers co-operate in the most wonderful manner for the production of this imaginary person; inventing the most slovenly legend, that ever was devised: οἱ τρεῖς (θεοὶ) τῇ τοῦ σφαγέντος βοὸς βύρσῃ ἐνούρησαν καὶ ἐξ αὐτῆς Ὠρίων ἐγένετο.
Το Zancle είναι η Ζάγκλη, το όνομα που είχαν δώσει οι αρχαίοι Έλληνες στη Μεσίνα / Μεσσήνη.
Ζάγκλον, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, ονόμαζαν οι Σικελοί το δρεπάνι: «
ὄνοµα δὲ τὸ µὲν πρῶτον Ζάγκλη ἦν ὑπὸ τῶν Σικελῶν κληθεῖσα, ὅτι δρεπανοειδὲς τὴν ἰδέαν τὸ χωρίον ἐστί (τὸ δὲ δρέπανον οἱ Σικελοὶ ζάγκλον καλοῦσιν)» (Θουκ.
Ιστορ. 6.4.5)· και το λιμάνι τής Μεσσήνης προστατεύεται από γλώσσα ξηράς δρεπανοειδούς σχήματος. Ο Alorus, που αναφέρεται στο κείμενο, είναι κατά τον Βηρωσσό ο πρώτος βασιλιάς τής Βαβυλώνας· ο William Ricketts Cooper στο
An archaic dictionary: biographical, historical, and mythological: from the Egyptian, Assyrian, and Etruscan monuments and papyri (1876) αναφέρει ότι το όνομά του σημαίνει "κριός φωτός". Είναι πολύ δύσκολο να βγάλουμε μια άκρη, αλλά ο Βηρωσσός αναφέρει ότι ο Άλωρος ήταν ο πρώτος (επομένως μυθικός) από τους δέκα προκατακλυσμικούς (πριν από τον κατακλυσμό τού Ξίσουθρου) βασιλείς τής Βαβυλώνας, ότι ορίστηκε από τον Θεό ως «ποιμένας των ανθρώπων» και ότι βασίλεψε για 36.000 χρόνια. Σύμφωνα με τον κατάλογο των Σουμέριων βασιλέων ο πρώτος βασιλιάς ήταν ο
Alulim και βασίλεψε για 28.800 χρόνια. Από αρκετούς έχει επιχειρηθεί η σύνδεση του Αλώρου με τον Αδάμ κ.ά. (βλ. π.χ. George Smith,
The Chaldean Account of Genesis, 1876). Πάντως η σύνδεση του Άλωρου με το Πέλωρος είναι κττμά πολύ τραβηγμένη διότι αφενός μεν το Πέλωρος είναι σε χρήση πριν από τον Βηρωσσό, που είναι ο πρώτος που καταγράφει το Άλωρος, κι αφετέρου θα πρέπει να δεχτούμε ότι υπήρχε στη Σικελία ιερό αφιερωμένο στον (Σουμέριο) Άλωρο.
Μια ακόμη ιστορία που συνδέει την περιοχή με το γιγάντιο στοιχείο είναι ο μύθος τού
Άλπου· επρόκειτο, σύμφωνα με τον Νόννο τον Πανοπολίτη, για έναν από τους Γίγαντες και κατοικούσε στο Πέλωρο όρος τής Σικελίας. Ωστόσο ο Νόννος είναι πολύ μεταγενέστερος και το πιθανότερο είναι να έχει αναμείξει παλαιότερα στοιχεία και μύθους, κι ίσως, γι' άλλη μια φορά, να έχει επηρεαστεί και παρετυμολογικά — αν ένας Γίγαντας δεν έχει σχέση με τον Πέλωρο, τότε τι θα έχει!
Και βέβαια, το ερώτημα παραμένει: Γιατί Πελωρίδα, τότε; Ίσως οι Έλληνες να απέδωσαν έτσι το τοπωνύμιο επειδή η ονομασία που είχε απ' τους ντόπιους έφερνε στο άκουσμα (στα δικά τους αφτιά, τουλάχιστον) σε κάτι με το θέμα
πελωρ-. Με την εξελληνισμένη ονομασία κατόπιν έμαθαν το εν λόγω ακρωτήριο όλοι οι άλλοι (καθόσον οι Ευβοείς και οι αποικίες τους ήταν οι κυρίαρχοι στην περιοχή ήδη από τον 8ο π.Χ. αι.), αλλά στο μεταξύ το όνομά του γεννούσε ευφάνταστες παρετυμολογήσεις. Θα μπορούσαν κάλλιστα λοιπόν όλα αυτά να είναι μια πελώρια παρεξήγηση...
Όπως είδαμε στην αρχή, το κείμενο του Charles Anthon μάς εξηγεί, στην κατακλείδα του, τους λόγους για τους οποίους η διάπλευση των συγκεκριμένων στενών είναι τόσο δύσκολη (κι επομένως απαιτεί περισσή τέχνη κι ικανότητα). Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνούμε ότι ο πορθμός τής Μεσσήνης (Fretum Siculum), με τα πολύ ισχυρά ρεύματά του που καθιστούν τον διάπλου του επικίνδυνο κατ' αμφότερες τις διευθύνσεις, ήταν εκείνος που έδωσε τροφή στη δημιουργία τού μύθου τής Σκύλλας και της Χάρυβδης. Επομένως είναι απόλυτα φυσιολογικό κι αναμενόμενο το να χρησιμοποιείται η ονομασία τής περιοχής για να δηλώσει το πιο απαιτητικό μέρος από άποψη ναυσιπλοϊκών δεξιοτήτων, και γι' αυτό άλλωστε το ενδεχόμενο αυτό δίνεται ως η πιθανότερη ετυμολόγηση για την ονομασία τού ναυσιπλοϊκού οργάνου
pelorus στο RHWUD: «
1850–55; perh. < L Pelōrus, now Faro in Sicily, a cape which requires skill in navigation».
Πάντως, ό,τι και να είχαν στο μυαλό τους εκείνοι που μηχανεύτηκαν το συγκεκριμένο όργανο για τη μέτρηση των διοπτεύσεων, το βέβαιο είναι ότι το ελλ.
πέλωρ βρίσκεται από πίσω. Επομένως, κι εφόσον έχει πλέον επικρατήσει η παραφθορά /e/ -> /i/, η γραφή που συνδέει τη λέξη με την ιστορία της θα ήταν
πιλωρός. Από την άλλη πάλι, το
πέλωρος δεν θα ήταν ούτε κι αυτό άσχημο — η ναυτική ορολογία έχει αρκετούτσικα προπαροξύτονα σε -
πλωρος, τα οποία θα κάνανε καλή παρέα με κάποιον
πέλωρο.
Για λόγους πληρότητας να προσθέσω ότι δεν το αναφέρει
ταξίμετρο μόνο το nautilia.gr (όπως προείπε ο Cadmian στο #5), αλλά έτσι δίνεται και στο Lexicon.
Τέλος να αναφέρουμε ότι υπάρχει και η
πελωρίς (-
ίδος) ή
πελωριάς (-
άδος) που είναι ένα είδος μυδιού το οποίο πήρε το όνομά του από την περιοχή, όπως
μας πληροφορεί η Priscilla Throop στο
Isidore of Seville's Etymologies: Complete English Translation, όπου επίσης παρατίθεται και η παραίνεση του Βιργιλίου να προσέχουμε πολύ τον βοριά στο στενό πέρασμα της Πελώρου Άκρας. Ε, εντάξει τότε, θα προσέχουμε — έτσι κι αλλιώς, εξοπλισμένοι μ' έναν pelorus θα 'χουμε ολοκληρώσει με ασφάλεια τον διάπλου μας, πολύ προτού καταλήξουμε να συμφωνήσουμε μεταξύ μας για το πώς να γράφουμε τη λέξη στα ελληνικά. Καλό ταξίδι, λοιπόν, στις διαδρομές των λέξεων! :)
