Αφού καταφέραμε επιτέλους να βρούμε μια συγκεκριμένη σελίδα από την πρώτη μετάφραση του Αστερίξ, έβαλα κάτω τέσσερις εκδοχές της ίδιας αυτής σελίδας για μερικές συγκρίσεις (δείτε το συνημμένο PDF). Είναι η πρώτη σελίδα του 11ου τεύχους (του 1967) με γαλλικό τίτλο Le Bouclier arverne, αγγλικό Asterix and the Chieftain's Shield και ελληνικό Η ασπίδα της Αρβέρνης. Ψάχναμε τη συγκεκριμένη σελίδα επειδή περιέχει τη θρυλική έκφραση «Κβο βάντις, παλικάρι, αγκαλιά με το σκουτάρι;». Επειδή δεν έχω το ίδιο το τεύχος στα χέρια μου, υποθέτω ότι η σελίδα προέρχεται από την έκδοση του Ψαρόπουλου και ότι η μετάφραση δεν είναι του Κώστα Ταχτσή, ο οποίος, όπως διαβάζω στο διαδίκτυο, μετέφρασε μόνο δύο τεύχη. Διορθώστε με αν κάνω λάθος.
Διάβαζα όλα τα τεύχη και στις τρεις γλώσσες καθώς κυκλοφορούσαν τότε· μου τα δάνειζε ο φίλος μου ο Αργύρης, μέγας συλλέκτης κόμικς και μουσικής. Απολάμβανα τα αγγλικά Αστερίξ περισσότερο από τα γαλλικά και τα ελληνικά, ίσως επειδή τα λογοπαίγνια ήταν πιο καλοδουλεμένα απ’ ό,τι στο ελληνικό και τα καταλάβαινα πιο εύκολα απ’ ό,τι στο γαλλικό.
Τελικά, η σελίδα με το σκουτάρι ήταν κατά τ’ άλλα μια μικρή απογοήτευση, δεν είχε καμιά άλλη μεταφραστική απογείωση και, αντιθέτως, με ξενέρωσε στο σημείο όπου το «en échange de son indulgence» γίνεται «δίνοντάς του σαν αντάλλαγμα την επιείκειά του». Διάνα στη μετάφραση του Μαμούθ: «για να κάνει τα στραβά μάτια».
Ας δούμε τι γίνεται με τα λογοπαίγνια. Στο γαλλικό: «Dis, tu le joues au XXX et XL?» Πρόκειται για το παιχνίδι με τράπουλα Trente et Quarante, το οποίο ονομάζεται και Rouge et Noir. Εδώ οι Βρετανοί μεταφραστές το παράκαναν: μεταφράζουν το εναλλακτικό όνομα του γαλλικού παιχνιδιού στα λατινικά: «Hey, how about a game of ruber et niger?». Στα ελληνικά ο μεταφραστής των Μαμούθ αφήνει αμετάφραστο το γαλλικό (!): «Δεν μου λες! Την παίζεις στο XXX και XL;» Αναρωτιέμαι ποιοι κατάλαβαν λιγότερα, οι Βρετανοί ή οι Έλληνες αναγνώστες; Ο μεταφραστής με το σκουτάρι το ισοπεδώνει απλώς: «Έι, την παίζεις στην τριανταμία;». Θα μπορούσε να αντιγράψει το γαλλικό αστείο: «Έι, την παίζεις στην XXXI;». Εκεί που οι Βρετανοί μεταφραστές δείχνουν υπερβολική εμπιστοσύνη στα λατινικά των αναγνωστών τους, ο Έλληνας διστάζει να σερβίρει ακόμα και τους ρωμαϊκούς αριθμούς.
Γενικά, οι Βρετανοί μεταφραστές δεν διστάζουν να χώσουν και δικά τους λογοπαίγνια, συχνά με απαιτήσεις από τους αναγνώστες. Σ’ αυτή τη σελίδα (και όχι μόνο) οι μεταφραστές βγάζουν το άχτι τους, το άχτι που έχουν όλα τα Εγγλεζάκια, με την ορολογία της γραμματικής (που κι αυτή είναι κληροδότημα του ρωμαϊκού πολιτισμού). Το γαλλικό δεν λέει κάτι το περίεργο: Le gagnant, un légionnaire retournant vers son cantonnement qu’il avait quitté sans permission, est surpris par un centurion abusif / qui confisque le précieux bouclier en échange de son indulgence. Το αγγλικό: The winner, a legionary out without a pass, finds the present tense when, trying to sneak into camp, he is picked up by a centurion with an active voice / and in an imperative mood, who confiscates the shield in return for his silence. «Finds the present tense». «Ανακαλύπτει ότι το παρόν τού επιφυλάσσει εντάσεις», σαν να λέμε «τα βρήκε μπαστούνια». Μη μου πείτε ότι δεν κοντοσταθήκατε!
Στη φάσα αυτή (την τρίτη από τέσσερις) βρίσκουμε στις τρεις μεταφράσεις τρεις διαφορετικές μεταφραστικές προσεγγίσεις στα λατινικά των διαλόγων. (Ορίστε ενδιαφέρουσα συνέχεια στη συζήτηση αυτού του νήματος.) Το αγγλικό δεν μεταφράζει, ούτε εξηγεί. Diem perdidi. Quo vadis? O tempora, o mores! Έτσι μένουν· οι μεταφραστές έχουν τις ίδιες απαιτήσεις από τους αναγνώστες τους που έχει και ο Γκοσινί από τους γαλλόφωνους αναγνώστες. Έτσι και στην έκδοση του Μαμούθ, αλλά με μετάφραση σε υποσημείωση. Στη μετάφραση με το σκουτάρι, τα λατινικά χάνονται, γίνονται: Απώλεσα την ημέραν! Κβο βάντις; Ω καιροί, ω ήθη! Πάλι μασημένη τροφή.
Έχω και κάποια πραγματολογικά προβλήματα. Ο Vercingétorix είναι ιστορικό πρόσωπο, ο «ηγέτης των Αρβερνών» (του λαού που είναι γνωστός ως Αρβέρνοι από τον Πλούταρχο) ή «Αρβέρνος ηγέτης» (chef arverne), και όχι «αρχηγός της Αρβέρνης» που έχουν οι μεταφράσεις. Η «Αρβέρνη» μπήκε πρόσφατα στη γλώσσα μας, δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες, υπάρχει η μεταγενέστερη Auvergne, η Ωβέρνη (ή Οβέρν) που προέκυψε από τον γαλατικό λαό. Καιτο σκουτάρι η ασπίδα είναι κανονικά η «ασπίδα των Αρβερνών».
Ο ηγέτης τους είναι γνωστός στους αρχαίους με το όνομα Ουερκιγγετόριξ ή (στον Πλούταρχο) Ουεργεντόριξ και σήμερα τον μεταγράφουμε Βερκιγγετόριξ. Και κλίνεται: του Βερκιγγετόριγος / Βερκιγγετόριγα. Τα ελληνικά κόμικς διαλέγουν το γαλλικό Βερσινζετορίξ, αφού στο «ix» του ονόματος του Αρβέρνου ηγέτη στηρίχτηκαν τα ονόματα των Γαλατών ηρώων. Ακόμα και στα αρχαία ελληνικά του Φάνη Κακριδή ο Αστερίξ έγινε Αστερίκιος και όχι Αστέριξ, του Αστέριγος. (Και ο αρχηγός τους Μοναρχίκιος και όχι Μονάρχιξ.)
Πρόβλημα υπάρχει και με την πόλη όπου ηττήθηκε ο Βερκιγγετόριξ: Αλεζία στη μετάφραση του Μαμούθ. Αλεσία στον Πάπυρο ή Αλησία στους αρχαίους.
Βλέπει κανείς πόση δουλειά υπάρχει, ακόμα και λίγα συννεφάκια του Αστερίξ να θέλεις να μεταφράσεις. Απαιτείται ευελιξία, απαιτούνται λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, και, πάνω απ’ όλα, πολύ κέφι.
Ο Βερκιγγετόριξ παραδίδεται στον Ιούλιο Καίσαρα
----------------------------------------------------------------------------------
Στο PDF:
Σελ.1: το γαλλικό πρωτότυπο.
Σελ. 2: η ελληνική μετάφραση με το σκουτάρι
Σελ. 3: η μετάφραση των εκδόσεων Μαμούθ
Σελ. 4: η αγγλική μετάφραση, από τον Derek Hockridge και την Anthea Bell.
Διάβαζα όλα τα τεύχη και στις τρεις γλώσσες καθώς κυκλοφορούσαν τότε· μου τα δάνειζε ο φίλος μου ο Αργύρης, μέγας συλλέκτης κόμικς και μουσικής. Απολάμβανα τα αγγλικά Αστερίξ περισσότερο από τα γαλλικά και τα ελληνικά, ίσως επειδή τα λογοπαίγνια ήταν πιο καλοδουλεμένα απ’ ό,τι στο ελληνικό και τα καταλάβαινα πιο εύκολα απ’ ό,τι στο γαλλικό.
Τελικά, η σελίδα με το σκουτάρι ήταν κατά τ’ άλλα μια μικρή απογοήτευση, δεν είχε καμιά άλλη μεταφραστική απογείωση και, αντιθέτως, με ξενέρωσε στο σημείο όπου το «en échange de son indulgence» γίνεται «δίνοντάς του σαν αντάλλαγμα την επιείκειά του». Διάνα στη μετάφραση του Μαμούθ: «για να κάνει τα στραβά μάτια».
Ας δούμε τι γίνεται με τα λογοπαίγνια. Στο γαλλικό: «Dis, tu le joues au XXX et XL?» Πρόκειται για το παιχνίδι με τράπουλα Trente et Quarante, το οποίο ονομάζεται και Rouge et Noir. Εδώ οι Βρετανοί μεταφραστές το παράκαναν: μεταφράζουν το εναλλακτικό όνομα του γαλλικού παιχνιδιού στα λατινικά: «Hey, how about a game of ruber et niger?». Στα ελληνικά ο μεταφραστής των Μαμούθ αφήνει αμετάφραστο το γαλλικό (!): «Δεν μου λες! Την παίζεις στο XXX και XL;» Αναρωτιέμαι ποιοι κατάλαβαν λιγότερα, οι Βρετανοί ή οι Έλληνες αναγνώστες; Ο μεταφραστής με το σκουτάρι το ισοπεδώνει απλώς: «Έι, την παίζεις στην τριανταμία;». Θα μπορούσε να αντιγράψει το γαλλικό αστείο: «Έι, την παίζεις στην XXXI;». Εκεί που οι Βρετανοί μεταφραστές δείχνουν υπερβολική εμπιστοσύνη στα λατινικά των αναγνωστών τους, ο Έλληνας διστάζει να σερβίρει ακόμα και τους ρωμαϊκούς αριθμούς.
Γενικά, οι Βρετανοί μεταφραστές δεν διστάζουν να χώσουν και δικά τους λογοπαίγνια, συχνά με απαιτήσεις από τους αναγνώστες. Σ’ αυτή τη σελίδα (και όχι μόνο) οι μεταφραστές βγάζουν το άχτι τους, το άχτι που έχουν όλα τα Εγγλεζάκια, με την ορολογία της γραμματικής (που κι αυτή είναι κληροδότημα του ρωμαϊκού πολιτισμού). Το γαλλικό δεν λέει κάτι το περίεργο: Le gagnant, un légionnaire retournant vers son cantonnement qu’il avait quitté sans permission, est surpris par un centurion abusif / qui confisque le précieux bouclier en échange de son indulgence. Το αγγλικό: The winner, a legionary out without a pass, finds the present tense when, trying to sneak into camp, he is picked up by a centurion with an active voice / and in an imperative mood, who confiscates the shield in return for his silence. «Finds the present tense». «Ανακαλύπτει ότι το παρόν τού επιφυλάσσει εντάσεις», σαν να λέμε «τα βρήκε μπαστούνια». Μη μου πείτε ότι δεν κοντοσταθήκατε!
Στη φάσα αυτή (την τρίτη από τέσσερις) βρίσκουμε στις τρεις μεταφράσεις τρεις διαφορετικές μεταφραστικές προσεγγίσεις στα λατινικά των διαλόγων. (Ορίστε ενδιαφέρουσα συνέχεια στη συζήτηση αυτού του νήματος.) Το αγγλικό δεν μεταφράζει, ούτε εξηγεί. Diem perdidi. Quo vadis? O tempora, o mores! Έτσι μένουν· οι μεταφραστές έχουν τις ίδιες απαιτήσεις από τους αναγνώστες τους που έχει και ο Γκοσινί από τους γαλλόφωνους αναγνώστες. Έτσι και στην έκδοση του Μαμούθ, αλλά με μετάφραση σε υποσημείωση. Στη μετάφραση με το σκουτάρι, τα λατινικά χάνονται, γίνονται: Απώλεσα την ημέραν! Κβο βάντις; Ω καιροί, ω ήθη! Πάλι μασημένη τροφή.
Έχω και κάποια πραγματολογικά προβλήματα. Ο Vercingétorix είναι ιστορικό πρόσωπο, ο «ηγέτης των Αρβερνών» (του λαού που είναι γνωστός ως Αρβέρνοι από τον Πλούταρχο) ή «Αρβέρνος ηγέτης» (chef arverne), και όχι «αρχηγός της Αρβέρνης» που έχουν οι μεταφράσεις. Η «Αρβέρνη» μπήκε πρόσφατα στη γλώσσα μας, δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες, υπάρχει η μεταγενέστερη Auvergne, η Ωβέρνη (ή Οβέρν) που προέκυψε από τον γαλατικό λαό. Και
Ο ηγέτης τους είναι γνωστός στους αρχαίους με το όνομα Ουερκιγγετόριξ ή (στον Πλούταρχο) Ουεργεντόριξ και σήμερα τον μεταγράφουμε Βερκιγγετόριξ. Και κλίνεται: του Βερκιγγετόριγος / Βερκιγγετόριγα. Τα ελληνικά κόμικς διαλέγουν το γαλλικό Βερσινζετορίξ, αφού στο «ix» του ονόματος του Αρβέρνου ηγέτη στηρίχτηκαν τα ονόματα των Γαλατών ηρώων. Ακόμα και στα αρχαία ελληνικά του Φάνη Κακριδή ο Αστερίξ έγινε Αστερίκιος και όχι Αστέριξ, του Αστέριγος. (Και ο αρχηγός τους Μοναρχίκιος και όχι Μονάρχιξ.)
Πρόβλημα υπάρχει και με την πόλη όπου ηττήθηκε ο Βερκιγγετόριξ: Αλεζία στη μετάφραση του Μαμούθ. Αλεσία στον Πάπυρο ή Αλησία στους αρχαίους.
Βλέπει κανείς πόση δουλειά υπάρχει, ακόμα και λίγα συννεφάκια του Αστερίξ να θέλεις να μεταφράσεις. Απαιτείται ευελιξία, απαιτούνται λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, και, πάνω απ’ όλα, πολύ κέφι.
Ο Βερκιγγετόριξ παραδίδεται στον Ιούλιο Καίσαρα
----------------------------------------------------------------------------------
Στο PDF:
Σελ.1: το γαλλικό πρωτότυπο.
Σελ. 2: η ελληνική μετάφραση με το σκουτάρι
Σελ. 3: η μετάφραση των εκδόσεων Μαμούθ
Σελ. 4: η αγγλική μετάφραση, από τον Derek Hockridge και την Anthea Bell.
