Με αφορμή τη δημιουργία τού νήματος για τις εβραϊκές λέξεις στην ελληνική γλώσσα, και σε συνδυασμό με το παραπάνω σχόλιο του Δρα7χ (η επισήμανση σε αυτό είναι δική μου) στο νήμα για τις γερμανικές λέξεις στην ελληνική γλώσσα, θυμήθηκα ότι ίσως πρέπει να προσθέσουμε (ή, μάλλον, να καταστήσουμε ευρύτερα γνωστή — καθότι η λέξη υπάρχει ήδη) άλλη μία εβραϊκή λέξη στο ελληνικό λεξιλόγιο — μια λέξη που ήδη έχει βρει για τα καλά τον δρόμο της στις άλλες γλώσσες. Το Scheveningen λοιπόν, που αναφέρει ο Δρ7χ, αποτελεί γνωστότατο shibboleth (αγγλ. προφορά σίμπολεθ· με παχύ το /s/).
Το shibboleth προέρχεται από το εβραϊκό שִׁבֹּלֶת (σήμερα προφέρεται σιμπολέτ) και έγινε γνωστό από τη σχετική αναφορά στην Παλαιά Διαθήκη (Κριταί 12,6). Η ελληνική παραδοσιακή γραφή είναι σχιββωλέθ. Για την ιστορία τής λέξης αρμοδιότερος να μας κατατοπίσει είναι ο Dr Moshe, ο οποίος γράφει σχετικά στο εξαίρετο άρθρο (δικό του έργο σχεδόν καθ' ολοκληρίαν) της Βικιπαιδείας για την εβραϊκή γλώσσα:
Ο όρος σχιββωλέθ / σιμπολέτ (εβρ. šibboléth, שבלת) σημαίνει «ρεύμα ποταμού» ή «στάχυ» και η προφορά του είναι δύσκολο να αποδοθεί με ελληνικούς χαρακτήρες. Σε δύο κώδικες της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα (Septuaginta) η λέξη αυτή αποδίδεται αντιστοίχως «σύνθημα» και «στάχυς». Πρόκειται για μεταφορά τμήματος από την Εβραϊκή Βίβλο (Šophetím, Κριταί 12:6 ויאמרו לו אמר־נא שׁבלת ויאמר סבלת ולא יכין לדבר כן ויאחזו אותו וישׁחטוהו אל־מעברות הירדן ויפל בעת ההיא מאפרים ארבעים ושׁנים אלף׃ ), στο οποίο αναφέρεται ότι η προφορά τής λέξεως χρησιμοποιήθηκε ως διακριτικό γνώρισμα των μελών τής φυλής Εφραΐμ (Εφραϊμίτες ή Εφραθίτες), που αδυνατούσαν να προφέρουν ως οπίσθιο γλωσσοφατνιακό τον φθόγγο [š], με αποτέλεσμα να προκύπτει η λέξη sibboléth (סבלת), η οποία σημαίνει «φορτίο». Ως εκ τούτου, η λέξη έφθασε να σημαίνει ―κυρίως στην εβραϊκή κοινότητα― «διακριτικό γνώρισμα, χαρακτηριστικό».
Στην εκδοχή του βιβλίου των Κριτών που χρησιμοποιεί η Εκκλησία της Ελλάδος, διαβάζουμε:
12. 5 Καὶ προκατελάβετο Γαλαὰδ τὰς διαβάσεις τοῦ ᾿Ιορδάνου τοῦ ᾿Εφραίμ, καὶ εἶπαν αὐτοῖς οἱ διασωζόμενοι ᾿Εφραίμ· διαβῶμεν, καὶ εἶπαν αὐτοῖς οἱ ἄνδρες Γαλαάδ· μὴ ᾿Εφραθίτης εἶ; καὶ εἶπεν· οὔ. 6 καὶ εἶπαν αὐτῷ· εἶπον δὴ Στάχυς· καὶ οὐ κατεύθυνε τοῦ λαλῆσαι οὕτως. καὶ ἐπελάβοντο αὐτοῦ, καὶ ἔθυσαν αὐτὸν πρὸς τὰς διαβάσεις τοῦ ᾿Ιορδάνου, καὶ ἔπεσαν ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἀπὸ ᾿Εφραὶμ δύο καὶ τεσσαράκοντα χιλιάδες.
Η λέξη σχιββωλέθ λοιπόν αποδόθηκε «στάχυς», δηλαδή μεταφράστηκε κυριολεκτικά από τους Εβδομήκοντα (εφεξής: Ο') και δεν αποδόθηκε ηχητικά ή προσεγγιστικά (όπως συνέβη σε άλλες περιπτώσεις, με άλλες εβραϊκές λέξεις). Ωστόσο η συγκεκριμένη σημασία τής λέξεως στάχυς δεν ξέφυγε ποτέ πέρα από το συγκεκριμένο εδάφιο της Π.Δ. για να δηλώσει και τη σημασία «κριτήριο διάκρισης για το εάν κάποιος ανήκει σε μια ομάδα». Απλώς ο Δημητράκος αναφέρει στο λήμμα στάχυς, και στη 12η (και τελευταία) σημασία τής λέξης, ότι είναι: «εν τη Βίβλω ως μετάφρ. τού εβρ. Shibboleth : ΠΔ Κριτ. 12,6 καὶ εἶπαν αὐτῷ· εἶπον δὴ στάχυς». Ωστόσο δεν παρέχεται καμία σημασιολογική επεξήγηση, και εξ όσων γνωρίζω δεν έχει χρησιμοποιηθεί (διορθώστε με αν κάνω λάθος· πάντως σίγουρα δεν έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως) η λέξη στάχυς με τη σημασία «κριτήριο διάκρισης για το εάν κάποιος ανήκει σε μια ομάδα» — οπότε, αν κάποιος θελήσει να το κάνει αυτό σήμερα, θα πρέπει να εξηγήσει πολύ καλά τι εννοεί, δεδομένου ότι η λέξη στάχυς (είτε στη λόγια μορφή της είτε στον συνήθη, σήμερα, τύπο στάχυ) έχει μία κοινή σημασία, κι άντε άλλη μία ειδικότερα στη βοτανολογία, και τίποτε άλλο. Δηλαδή ο στάχυς δεν ακολούθησε, επί τόσους αιώνες τώρα, την πορεία που παρατηρούμε π.χ. στη λυδία λίθο — η οποία πέρα από την πυριτική πέτρα που είναι στην πραγματικότητα, δηλώνει και «το καθετί με το οποίο δοκιμάζεται η αντοχή, η αξία ή/και η ιδιότητα κάποιου». Και, αφού η λέξη στάχυς δεν επεκτάθηκε σημασιακά (έπειτα από τόσους αιώνες) εκμεταλλευόμενη την επιλογή της από τους Ο', μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως τούτο δεν είναι κάτι το οποίο μπορούμε να αναμένουμε ότι θα συμβεί τώρα (αν και, ομολογουμένως, ποτέ δεν ξέρει κανείς) και στο οποίο να βασιστούμε ότι θα γίνει.
Όπως αναφέρει παραπάνω και ο Dr Moshe, υπάρχει και δεύτερος κώδικας των Ο', με διαφορετική απόδοση του shibboleth. Αντιγράφω από εδώ:
12. 5 Καὶ προκατελάβοντο ἄνδρες Γαλαὰδ τὰς διαβάσεις τοῦ Ιορδάνου τοῦ ᾿Εφραίμ, καὶ ἐγενήθη ὅτι εἶπαν οἱ διασεσῳσμένοι τοῦ ᾿Εφραίμ Διαβῶμεν, καὶ εἶπαν αὐτοῖς οἱ ἄνδρες Γαλαὰδ Μὴ ὑμεῖς ἐκ τοῦ ᾿Εφραίμ; καὶ εἶπαν Οὔκ ἐσμεν. 6 καὶ εἶπαν αὐτοῖς Εἴπατε δὴ Σύνθημα· καὶ οὐ κατηύθυναν τοῦ λαλῆσαι οὕτως. καὶ ἐπελάβοντο αὐτῶν καὶ ἔσφαξαν αὐτοὺς ἐπὶ τὰς διαβάσεις τοῦ Ιορδάνου, καὶ ἔπεσαν ἐξ ᾿Εφραίμ ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ δύο τεσσαράκοντα χιλιάδες.
Οφείλω να σημειώσω ότι η απόδοση «σύνθημα» χωλαίνει κάπως καθότι το σύνθημα, αν και είναι κι αυτό μια προσυμφωνημένη φράση με την οποία αναγνωρίζονται μεταξύ τους τα μέλη μιας ομάδας, είναι άγνωστο στους τρίτους και τηρείται κρυφό από αυτούς — ενώ εδώ οι Γαλααδίτες λένε στους Εφραϊμίτες (Εφραθίτες) τι να πουν· δεν τους ρωτούν ποιο είναι το «σύνθημα».
Κυκλοφορεί και μια πιο επεξηγηματική εκδοχή τού συγκεκριμένου εδαφίου τού βιβλίου των Κριτών· την εκδοχή αυτή θα τη βρείτε π.χ. στη μετάφραση του Νεόφυτου Βάμβα, σε εκείνη των εκδόσεων Πέργαμος και στην Αγία Γραφή τής Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των μεταφράσεων της Π.Δ. είναι ότι έγιναν απευθείας από το εβραϊκό πρωτότυπο και δεν βασίστηκαν στους Ο'. Αν κοιτάξετε εδώ (πρακτικότατη παράλληλη σύγκριση, μαζί με χρησιμότατο σχόλιο για ποιον λόγο οι Εφραϊμίτες έπεφταν ανύποπτοι στην παγίδα των Γαλααδιτών) θα διαπιστώσετε ότι η ίδια προσέγγιση, δηλαδή η μη αναφορά λέξεων όπως «στάχυς» ή «σύνθημα» αλλά η επεξήγηση του τι συνέβαινε, ακολουθείται και από τις περισσότερες αγγλόφωνες εκδόσεις της Βίβλου. Παραθέτω λοιπόν τα σχετικά χωρία:
Βάμβας:
12. 5 Και επίασαν αι Γαλααδίται διαβάσεις του Ιορδάνου προ των Εφραϊμιτών· και οπότε τις εκ των Εφραϊμιτών φυγάδων έλεγε, Θέλω να περάσω, τότε οι άνδρες της Γαλαάδ έλεγον προς αυτόν, Μήπως είσαι Εφραϊμίτης; Εάν εκείνος έλεγεν, Ουχί, 6 τότε έλεγον προς αυτόν, Ειπέ λοιπόν Σχίββωλεθ· και εκείνος έλεγε Σίββωλεθ· διότι δεν ηδύνατο να προφέρη ούτω. Τότε επίανον αυτόν και εφόνευον αυτόν εις τας διαβάσεις του Ιορδάνου. Και έπεσον κατ' εκείνον τον καιρόν τεσσαράκοντα δύο χιλιάδες Εφραϊμίται.
Πέργαμος:
12. 5 Kαι oι Γαλααδίτες έπιασαν διαβάσεις τoύ Ioρδάνη πριν από τoυς Eφραϊμίτες και όταν κάπoιoς από τoυς Eφραϊμίτες φυγάδες έλεγε: Θέλω να περάσω, τότε oι άνδρες τής Γαλαάδ τoύ έλεγαν: Mήπως είσαι Eφραϊμίτης; Aν εκείνoς έλεγε: 'Oχι, 6 τότε τoυ έλεγαν: Πες, λοιπόν, Σχίββωλεθ κι εκείνoς έλεγε Σίββωλεθ επειδή, δεν μπoρoύσε έτσι να το πρoφέρει. Tότε, τoν έπιαναν και τoν φόνευαν, στις διαβάσεις τoύ Ioρδάνη. Kαι έπεσαν εκείνo τoν καιρό 42.000 Eφραϊμίτες.
Ελληνική Βιβλική Εταιρία:
12. 5 Μετά οι Γαλααδίτες έπιασαν τα περάσματα του Ιορδάνη για να μην μπορούν να γυρίσουν πίσω οι Εφραϊμίτες. Κάθε φορά που ένας από τους καταδιωγμένους Εφραϊμίτες ζητούσε να περάσει, οι Γαλααδίτες τον ρωτούσαν: «Μήπως είσαι Εφραϊμίτης;» Και αν εκείνος απαντούσε «όχι», 6 τον έβαζαν να προφέρει τη λέξη «Σχιββώλεθ». Αυτός έλεγε «Σιββώλεθ», γιατί δεν μπορούσε να προφέρει σωστά τη λέξη. Τότε τον έπιαναν και τον σκότωναν. Έτσι, εκεί στα περάσματα του Ιορδάνη, σκοτώθηκαν τότε σαράντα δύο χιλιάδες Εφραϊμίτες.
Το πρώτο πράγμα που παρατηρούμε είναι ότι στις προαναφερθείσες μεταφράσεις παρατονίζεται η λέξη· όπως είδαμε η λέξη είναι κανονικά οξύτονη: σχιββωλέθ. Στην αγγλική βέβαια είναι όντως προπαροξύτονη, αλλά δεν μπορώ να εικοτολογήσω για το αν υπάρχει περίπτωση να επηρεάστηκε ο Νεόφ. Βάμβας από την αγγλική εκφορά. Η παροξύτονη εκδοχή τής Ε.Β.Ε. είναι επίσης ενδιαφέρουσα, διότι στο αγγλικό βικιάρθρο υπάρχει τονικό σημάδι πάνω στο ο τής μεταγραφής από τα εβραϊκά· και στο ρωσικό βικιάρθρο υπάρχουν δύο τύποι: οξύτονος και παροξύτονος. Στο λεξικό GWord ο ελληνικός τύπος δίνεται προπαροξύτονος, αλλά με το παρόραμα του ενός β: σχίβωλεθ.
Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο που σχετίζεται με τη λέξη σχιββωλέθ, και το οποίο όλως περιέργως δεν μνημονεύεται πουθενά στο αγγλικό βικιάρθρο, είναι το γεγονός ότι αποτελεί την «εισιτήριο λέξη» κατά τη μύηση στον Β' Συμβολικό Βαθμό στους Τέκτονες (βαθμός τού Εταίρου). Το γεγονός αυτό δεν είναι δα και κάνα μεγάλο μυστικό· μπορείτε εύκολα να το επιβεβαιώσετε με μια μικρή αναζήτηση στο διαδίκτυο, αλλά και προμηθευόμενοι το Τυπικό τού Εταίρου (το οποίο μπορεί να αγοράσει ελεύθερα ο καθένας από τα σχετικά βιβλιοπωλεία). Δεν είμαι βέβαια σε θέση να γνωρίζω το πώς εκφέρεται η συγκεκριμένη λέξη στις ελληνικές Στοές, αλλά ορισμένοι τη γράφουν σκυββολέθ. Το ζεύγος σχ <-> σκ είναι συχνό στην ελληνική (σχίζω κ. σκίζω, σχόλη κ. σκόλη κλπ), αλλά ομολογουμένως αυτή η γραφή ακολουθεί ασυνεπείς συμβάσεις (υ & ο αντί ι & ω).
Στο διαδίκτυο θα βρείτε επίσης και άλλες μεταγραφές τού shibboleth· ενδεικτικά αναφέρω: σιμπολέθ και σιβολέθ. Είναι λίγο ειρωνικό, πάντως, το γεγονός ότι η λέξη που χαρακτηριστικό της ήταν το ότι εκφέρεται με μοναδικό τρόπο, σε βαθμό που να διακρίνει ανθρώπους και το εάν θα ζήσουν ή θα φονευθούν, μεταγράφεται στα ελληνικά με τόσους τρόπους!
Τελοσπάντων, να μην σας κουράσω άλλο. Ο λόγος που με κάνει να πιστεύω ότι η λέξη σχιββωλέθ μάς είναι χρήσιμη στην ελληνική γλώσσα είναι επειδή μπορεί να φέρει επάνω της όλα τα σημασιακά φορτία που έχει και το shibboleth στην αγγλική:
- κριτήριο διάκρισης ατόμων σε ομάδες, τάξεις ή στρώματα
- ιδιαιτερότητα στην προφορά, τη συμπεριφορά ή τους τρόπους
- χαρακτηριστικό γνώρισμα ατόμων ή ομάδων
- πρόχειρο κριτήριο κατάταξης ατόμων
- διακριτικό κάστας
- σλόγκαν, σύνθημα
- ξεπερασμένο ιδεολόγημα
- κοινότοπη λέξη ή ιδέα
