Γ. Μπαμπινιώτη: Λεξικό των Δυσκολιών και των Λαθών στη χρήση τής Ελληνικής

[nickel]

Επειδή δεν πήρα απάντηση σε σχέση με τη ρυθμιστική πολιτική και έμεινε να αιωρείται κάποια διακήρυξη για το δικαίωμα στη διαφορετικότητα και για ανοιχτά αλεξίπτωτα, ας το ξεκαθαρίσουμε για άλλη μια φορά:

Το φόρουμ απευθύνεται σε επαγγελματίες μεταφραστές. Οι επαγγελματίες μεταφραστές έχουν ανάγκη για σωστή ορολογία, κομψές και ακριβείς διατυπώσεις και καλή χρήση του γλωσσικού εργαλείου. Η ορθογραφία και η γραμματική πρέπει να πατάνε πάνω στις συμβάσεις και τη χρήση, σε κάποιον ΚΟΚ (Κοινό Οδηγό Καλλιέπειας) για μεταφραστές.

Όταν θα βγούμε να οδηγήσουμε στο δρόμο, μας ενδιαφέρει να φτάσουμε στον προορισμό μας χωρίς εκνευρισμό και χωρίς να κινδυνεύσουμε. Ακολουθούμε τον ΚΟΚ των δρόμων. Κάνουμε αυτό που λέει ο νόμος («συμβάσεις») και η χρήση («αυτό που κάνουν οι άλλοι οδηγοί»). Αν η διαφορετικότητα σού λέει να οδηγείς σε αντίθετο ρεύμα, δεν είναι καλός σύμβουλος.

Η κριτική στο ΛΝΕΓ και στο Λεξικό των Δυσκολιών είναι ότι συχνά πηγαίνουν αντίθετα στις συμβάσεις και στη χρήση. Ο δάσκαλος που θα διδάξει μετάφραση δεν μπορεί να προτείνει στους μαθητές του να στηριχτούν απόλυτα σε αυτά τα βοηθήματα. (Εμένα με στενοχωρούν αυτές οι «παραφωνίες» τους, επειδή, κατά τ’ άλλα, είναι χρησιμότατα εργαλεία.)

Ο σκοπός του φόρουμ μας είναι να λέμε αυτά που ξέρουμε και που είναι σύμφωνα με τις συμβάσεις και τη χρήση, με σκοπό να ελαχιστοποιούμε τα λάθη και τους εκνευρισμούς. Δεν ασκούμε προσωπική πολιτική, και, αν την ασκήσει κάποιος, υπάρχουν αρκετοί που θα τον αντικρούσουν. Δεν είναι ο ρόλος μας να κηρύξουμε διαφορετικότητα στους μεταφραστές.

 

[crystal]

Δεν έχω να προσφέρω πολλά στη θεωρητική πλευρά της συζήτησης, αλλά έχω ένα σχόλιο για την πρακτική πλευρά, αυτή δηλαδή που με αφορά και με καίει περισσότερο: πριν από χρόνια, μεγάλη εταιρεία ηλεκτρονικών προϊόντων και ειδών οικιακής χρήσης, σταθερός πελάτης του γραφείου όπου δουλεύω, μάς έστειλε διορθωμένες μεταφράσεις όπου ο "λεμονοστίφτης" είχε αλλαχτεί σε "λεμονοστείφτης". Τους εξήγησα ότι επειδή το σάιτ έχει κείμενα μάρκετινγκ που απευθύνονται στον μέσο καταναλωτή, ίσως είναι προτιμότερο να ακολουθούμε πεπατημένες και λιγότερο επαναστατικές ορθογραφίες. Συμφώνησαν (τελικά καταλήξαμε στο "λεμονοστύφτη" του ΛΚΝ) και μου εξήγησαν πως πρόσφατα είχαν αλλάξει όλα τους τα κείμενα ώστε να συμβαδίζουν με την ορθογραφία του Μπαμπινιώτη.

Ναι, ξέρω τι θα μου πείτε, εμείς μιλάμε για τη ρυθμιστικότητα στη γλώσσα κι εσύ ασχολείσαι με τα κουζινικά; Το φέρνω ως παράδειγμα αφενός επειδή αναδεικνύει αυτό που ειπώθηκε παραπάνω, ότι δηλαδή όταν προτείνεις τέτοιες ορθογραφίες ως σωστές και όχι ως προτεινόμενες ή εναλλακτικές δημιουργείς πρόβλημα: στον μη-linguist που δεν ξέρει από γλώσσα και ρέτζιστερ και χρειάζεται απλώς έναν αξιόπιστο οδηγό για να ανατρέχει, και στον linguist που πρέπει να εξηγεί (και φυσικά να χαίρεται που ο πελάτης το δέχτηκε αμέσως, οπότε δεν σπαταλήθηκαν εργατώρες με απαντήσεις σε επιχειρήματα του τύπου "μα το λέει ο Μπαμπινιώτης"). Αφετέρου και πιο σημαντικό: η γλώσσα αλλάζει, κι είτε μας αρέσει είτε όχι καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τους χρήστες της. Ο πελάτης μου δέχτηκε το επιχείρημά μου ως απόλυτα λογικό, επειδή δεν τον ενδιέφερε να αναζητήσει την ετυμολογική ρίζα της λέξης, αλλά να πουλήσει τα προϊόντα του - κι εφόσον ο μέσος χρήστης θα θεωρήσει τον "λεμονοστείφτη" typo, το ζήτημα έκλεισε αμέσως εκεί.

Ο καθένας μας έχει τα δικά του κριτήρια για το τι συνιστά υποβάθμιση της γλώσσας. Ομολογώ πως τα δικά μου είναι γενικώς αρκετά χαλαρά, αλλά είμαι και θα είμαι για πάντα οπαδός του whatever works: αν το γράφει και το λέει έτσι όλος ο κόσμος, μετά από κάποιον καιρό κατοχυρώνεται. Οπότε όταν κάποιος έρχεται να ανατρέψει ορθογραφίες που έχουν κατοχυρωθεί εδώ και δεκαετίες, απλώς ανασηκώνω τους ώμους και αλλάζω λεξικό.

 

[Zazula]

Στη δύση του μπαμπινιωτισμού;
Του Γιάννη Η. Χάρη

Δεν ξέρω αν ζούμε, πάντως απροσδόκητα νωρίς, τη δύση του μπαμπινιωτισμού –λίγο η απομάκρυνσή του από την εξουσία του πανεπιστημίου (συνεργάτες και μαθητές, που παίρνουν τις αποστάσεις τους), λίγο η υπουργία του, που λειτούργησε αρνητικά έως και ισοπεδωτικά για το γόητρό του.

Θα έπρεπε κάποια στιγμή να γίνει ένας πρόχειρος έστω απολογισμός, τι έμεινε εντέλει από το κύριο έργο ενός γλωσσολόγου, αυτό που ο ίδιος θέλησε να είναι κύριο έργο του και στο οποίο χρωστά την ευρύτερη αναγνωρισιμότητά του, ενός γλωσσολόγου που εζήλωσε τη δόξα φιλολόγου, και υπηρετώντας ειδικά τα όσα αντιθέτουν τη φιλολογία στη γλωσσολογία, αφιερώθηκε στη ρυθμιστική από τη φύση της λεξικογραφία. Που την έκανε, από ιδεογλωσσικούς προφανώς λόγους, ακόμα πιο ρυθμιστική. Αναλαμβάνοντας, μεταξύ άλλων, να αποκαταστήσει την (ορθογραφική) Τάξη του κόσμου, επαναφέροντας (αντιγλωσσολογικά) παλιές, συχνά από αιώνες εγκαταλειμμένες ορθογραφήσεις, ανασυστήνοντας ή, ακόμα ακόμα, κατασκευάζοντας (αντιγλωσσολογικότατα) ορθογραφήσεις, σύμφωνα με κάποιο δικό του «δέον», όπως ο μηδέποτε υπάρξας «αίολος», αντί έωλος.

Τι έμεινε, λέω, από αυτά, σε λιγότερο από δύο δεκαετίες; Καμιά δεκαριά λέξεις και συντακτικοί τρόποι, το «κτήριο» και ο «ορθοπαιδικός» και το «αφορώ σε» (που δεν ήταν μόνο δικές του εισηγήσεις), το «πόσω μάλλον», το επίθημα -ήδικος (μπελαλήδικος) κ.ά. Ούτε το «ρωδάκινό» του υιοθέτησε κανείς, ούτε το «αγώρι», ούτε τη «φιλαινάδα», το «τσηρώτο», το «τραύηγμα», την «καλοιακούδα»… Και οι φιλόδοξες ορθογραφήσεις του, στα επόμενα λεξικά του, τη μια συνοδεύονταν από τη «σχολική ορθογραφία», την άλλη μπήκαν σε παρένθεση, ό,τι ακριβώς όφειλε να κάνει εξαρχής, όπως του είχε επισημανθεί, ώσπου έφτασε να διαφημίζει στο εξώφυλλο του πολλοστού λεξικού του πως ακολουθεί τη «σχολική ορθογραφία»!

Μια θολούρα έμεινε, από τις παλινωδίες ή τη διγλωσσία, σε θεωρίες όπως η περιλάλητη λεξιπενία, που αργότερα την ανασκεύασε ρητά, την επανέφερε ωστόσο, μεταμφιεσμένη, με τα περί «κακής ποιότητας» της γλώσσας· η θεωρία για τη γλώσσα που φτωχαίνει, που έγινε έπειτα διαβεβαίωση πως η γλώσσα ούτε φτωχαίνει ούτε κινδυνεύει, έπειτα όμως ξανακινδυνεύει, π.χ. από τα γκρίκλις, κ.ο.κ.

Θα ξεχαστούν όμως, πιστεύω, όλα αυτά, μαζί και οι σχετικές διαμάχες, όσο θα ξεθυμαίνει η επικοινωνιακή χλαπαταγή, θα μείνουν βεβαίως να πουλιούνται (αν αυτό, το εμπορικό, ήταν μόνο το ζητούμενο) τα αλλεπάλληλα, ομοειδή τα περισσότερα, λεξικά, όσο αμφιλεγόμενα και προβληματικά κι αν είναι, από επιστημονική αλλά και από χρηστική άποψη, άλλα με περισσότερα λάθη (άμμος της θαλάσσης στην α΄ έκδοση, που μοιραία θα παραμείνει σε δεκάδες χιλιάδες βιβλιοθήκες), άλλα με λιγότερα, με διαφορετικές κατά λεξικό ορθογραφήσεις –αλλά με την υπόδειξη, αλίμονο, πώς να γράφεται σωστά ο ροχλίνειος και η σοσάρα, ο ρώθων και η σολίτσα.

Αλλά κι αυτά, λάθη και λαθάκια, όπως και οι δικές μας γκρίνιες, θα ξεχαστούν, εκτός κι αν κάπου κάπου επιμένει να μας τα θυμίζει ο ίδιος.

…………………………………………………….

Επιστήμη από μνήμης

Οπως λ.χ. στο τελευταίο «Βήμα» (4/5), όπου γράφει για «Ακούσματα της Μ. Εβδομάδος», που «εμπλούτισαν τη γλώσσα μας, προσδίδοντας κύρος [!] αλλά και εκφραστικότητα στον λόγο». Ενα από αυτά, το ψέλνω/ακούω τον αναβαλλόμενο, «από το τροπάριο Σε τον αναβαλλόμενον φως ως ιμάτιον [...], για μακρά και διαρκή επίπληξη που κάνω (ψάλλω…) ή δέχομαι (ακούω…) από κάποιον».

Και «πώς άλλαξε στη λαϊκή χρήση η αρχική έννοια της φράσης και από εύσημη έγινε κακόσημη»; «Η μακρά διάρκεια» λέει «του όλου ύμνου, που ψάλλεται όση ώρα διαρκεί η Aποκαθήλωση [...], έδωσε λαβή στη μεταφορική χρήση της φράσης με τελείως διαφορετικό περιεχόμενο».

Δεν είμαι σε θέση να ελέγξω την εξήγησή του, όμως σκέφτομαι, αυτός ο βαθιά θρησκευόμενος, ο υποστηρικτής του Χριστόδουλου, με πύρινη αρθρογραφία υπέρ θρησκείας και Εκκλησίας, δεν πήγε ποτέ του Μεγάλη Παρασκευή το πρωί σε εκκλησία; Να δει πως άλλο η αποκαθήλωση, και άλλο, έπειτα, η έξοδος και η περιφορά, μέσα στον ναό, του «καθαυτό» επιταφίου, του υφάσματος που εικονίζει την ταφή, και η εναπόθεσή του στο γνωστό κουβούκλιο (που η περιφορά του γίνεται πια το βράδυ), άρα η αναπαράσταση της ταφής, μετά από την οποία ψάλλεται πια το Σε τον αναβαλλόμενον… Που διαφορετικά από το μπαμπινιωτικό «Σε τον αναβαλλόμενον φως ως ιμάτιον» η υμνογραφία το θέλει: Σε τον αναβαλλόμενον ΤΟ φως ΩΣΠΕΡ ιμάτιον…

Κι αν δεν πήγε εκκλησία ο πιστός, ο επιστήμονας δεν φρόντισε να ελέγξει;

Αλλά θα συνεχίσουμε.

ΥΓ. Στη 2η (ουσιαστικά 3η), τη διορθωμένη, έκδοση, παραμένουν τα περί αποκαθήλωσης κτλ., προστίθεται μόνο ότι η επίμαχη φράση «έχει την αφετηρία της στον Ψαλμό 103,2 του Δαβίδ»: όντως, αλλά στο «τροπάριο», στον «ύμνο», όπως επιμένει, είναι αλλιώς.

 

[Spyros_]

Στο ρήμα «αμφιβάλλω» έχει το παράδειγμα «Πολλές φορές έχω αμφιβάλει για το αν ήταν πραγματικές όλες αυτές οι ιστορίες». Δεν θα έπρεπε να είναι «αμφιβάλλει»;

 

[Dr Moshe]

Στο ρήμα «αμφιβάλλω» έχει το παράδειγμα «Πολλές φορές έχω αμφιβάλει για το αν ήταν πραγματικές όλες αυτές οι ιστορίες». Δεν θα έπρεπε να είναι «αμφιβάλλει»;

Καλημέρα σας, αγαπητέ, και ευχαριστούμε για την ερώτηση.

Όχι, σωστός είναι ο τύπος τού παραδείγματος. Ο παρακείμενος σχηματίζεται από τον συνοπτικό τύπο τού κύριου ρήματος (η ιστορική προέλευση είναι σύνθετη και με μακρά διαδρομή) μετά το βοηθητικό, συνεπώς «έχω αμφιβάλει», όπως π.χ. έχω αμφισβητήσει, έχω προσκαλέσει, έχω προσβάλει κτλ.

Πιθανότατα σας μπέρδεψε το ποσοτικό «πολλές φορές» στην αρχή τού παραδείγματος, εντούτοις θα σας βοηθήσει να έχετε υπ' όψιν δύο παράγοντες: α) Η ιστορική προέλευση του συγκεκριμένου σχηματισμού τού παρακειμένου (έχω + συνοπτικό απαρέμφατο) είναι ανεξάρτητη από τους προσδιορισμούς τής πρότασης· β) Στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι απαραίτητο να δηλωθεί από το ρήμα η επαναλαμβανόμενη ενέργεια, διότι ο παρακείμενος εκφράζει από την οπτική γωνία τού παρόντος πράξη ή σύνολο πράξεων που έχει συντελεστεί στο παρελθόν.

Ελπίζω οι πληροφορίες αυτές να απαντούν στο ερώτημά σας.
Ευχαριστώ.

 

[Spyros_]

Ευχαριστώ. Με μπέρδεψε το «πολλές φορές» και οτι ο Μπαμπινιώτης γράφει «η ορθογραφία του ρήματος αμφιβάλλω διέπεται από τον εξής απλό μνημονικό κανόνα: μία φορά = ένα λ, πολλές φορές = δύο λ.». Εφόσον έδωσε το συγκεκριμένο παράδειγμα, θα έπρεπε να διευκρινίσει οτι ο παρακείμενος υπερισχύει του προσδιορισμού. Βρήκε το πλέον κατάλληλο παράδειγμα για να αυτοαναιρεθεί.

 

[Dr Moshe]

Αγαπητέ Σπύρο, παρακαλώ προσέξτε ότι ο μνημονικός κανόνας αναφέρεται στους μονολεκτικούς σχηματισμούς και κυρίως εκεί όπου γίνονται τα λάθη, π.χ. μεταξύ παρατατικού και συνοπτικού παρωχημένου (αορίστου) αφ' ενός και μεταξύ διαρκούς και συνοπτικού μέλλοντα αφ' ετέρου.

Το παράδειγμα παρουσιάζει εύστοχα μια συνήθη παγίδα και, ως προς αυτό, είναι επιτυχημένο, χρειάζονται δε τέτοια παραδείγματα στα λεξικά δυσκολιών και λαθών. Στο αντίστοιχο τμήμα για τον σχηματισμό των συντελικών χρόνων αναφέρεται ξεκάθαρα ότι ο σχηματισμός βασίζεται πάντοτε στο συνοπτικό απαρέμφατο. Φυσικά αυτά αναφέρονται λεπτομερέστερα στις γραμματικές, εντούτοις και το εν λόγω λεξικό δίνει την πληροφορία.

Ευχαριστώ.

 

[Spyros_]

Αυτά που γράφετε θα έπρεπε να τα γράφει και το λεξικό. Η αναφορά για τους 2 παράγοντες ήταν αυτή που με βοήθησε να το καταλάβω.

 

[cougr]

Υπάρχει μια συναφής συζήτηση κι εδώ:

Ένα ή δύο -λ-; (1. Τα ρήματα σε -λω)

Χρήση ενός λ και δύο λλ... Καλησπέρα σας! Σήμερα ανακάλυψα την ύπαρξη αυτού του φόρουμ τυχαία και χαίρομαι πολύ που υπάρχει ένας τέτοιος ιστοχώρος, για να λύνουμε τις απορίες μας! Συγχαρητήρια στην ΟΔ και σ' όλα τα μέλη που κρατούν την κοινότητα ζωντανή! Στο θέμα μας λοιπόν... Σήμερα έτυχε...

www.lexilogia.gr

 

[Spyros_]

Ο παρατατικός ίσως να ήταν καλύτερη επιλογή: «Πολλές φορές αμφέβαλλα για το αν ήταν πραγματικές όλες αυτές οι ιστορίες». «Πολλές φορές» συν παρακείμενος (στιγμιαίος χρόνος) δεν είναι αντιφατικό;

 

[nickel]

Ο παρατατικός ίσως να ήταν καλύτερη επιλογή: «Πολλές φορές αμφέβαλλα για το αν ήταν πραγματικές όλες αυτές οι ιστορίες». «Πολλές φορές» συν παρακείμενος (στιγμιαίος χρόνος) δεν είναι αντιφατικό;

Εδώ, Σπύρο, θα πρέπει να δεις τη διαφορά ανάμεσα σε «πολλές φορές αμφέβαλλα» και «πολλές φορές έχω αμφιβάλει». Σκέψου αντίστοιχες διατυπώσεις:
πολλές φορές διάβαζα — πολλές φορές έχω διαβάσει
πολλές φορές έπαιζα — πολλές φορές έχω παίξει
Σκέψου κι άλλα σαν αυτά, όπου το πρώτο παράδειγμα, με τον παρατατικό, περιγράφει ένα κλειστό κεφάλαιο της ζωής σου, ενώ το δεύτερο με τον παρακείμενο κάτι που συμβαίνει ακόμα και είναι πιθανό να ξανασυμβεί: να ξαναδιαβάσεις, να ξαναπαίξεις, μέσα στο ίδιο χρονικό πλαίσιο.

 

[Spyros_]

Αν και δεν είμαι ειδικός, αυτό που «προσάπτω» στο «πολλές φορές» συν παρατατικός είναι οτι ίσως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πλεονασμός. Το «πολλές φορές» δηλώνει επανάληψη οπότε προτιμάμε άλλο χρόνο. Ταιριάζει και ο αόριστος: «Διάβασα το βιβλίο πολλές φορές». Για τον παρακείμενο η μπλε γραμματική γράφει οτι φανερώνει πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα έγινε στο παρελθόν και είναι πια αποτελειωμένο την ώρα που μιλούμε.

 

[m_a_a_]

Ούτε εγώ είμαι ειδικός, αλλά υπάρχει νομίζω διαφορά ανάμεσα στο πολλές φορές και αυτό που λέμε εξακολουθητικός χρόνος. Και όχι, κατά την ταπεινή μου εκτίμηση, δεν υπάρχει τίποτα το αντιφατικό στο πολλές φορές + στιγμιαίος χρόνος: Οδηγούσα φορώντας βερμούδα με ρηχές τσέπες, και το κινητό έπεσε πολλές φορές από την τσέπη μου μέχρι να φτάσω στον προορισμό μου. Το γεγονός ότι το κινητό έπεσε από την τσέπη μου πολλές φορές δεν με εμποδίζει από το να εκφράσω την κάθε μεμονωμένη πτώση ως ένα στιγμιαίο συμβάν.

Απαρέγκλιτος κανόνας πάντως δε βλέπω να υπάρχει, γιατί σε πιο αφηγηματικό ξερωγώ ύφος, θα μπορούσα κάλλιστα να πω και πολλές φορές το κινητό έπεφτε από την τσέπη μου... Δε θα διαφωνήσω ότι μυρίζει λιγάκι πλεονασμό, αλλά θέλει νομίζω ευαίσθητη μύτη, και δε θα δώσω και πολλή έκταση στο ζήτημα. Αλλού είναι κατ' εμέ η ουσία -κι η μαγεία- του παρατατικού: με λίγη ευφάνταστη χρήση δίνει διάρκεια στο φαινομενικά στιγμιαίο, μετατρέπει το δευτερόλεπτο σε στοπ-καρέ: Έπεσε όπως λέμε το είδα να πέφτει... Έπεφτε όπως λέμε το έβλεπα να πέφτει... Τώρα αν ήταν μία ή.πολλες φορές, έτερον εκάτερον...