Ο συντάκτης, της συντάκτριας

[drsiebenmal]

Χρονολογικά καίριο, αλλά γιατί όχι π.χ. το Regina; Έστω σε αλλοπρόσαλλη μορφή Augustus Regina, Π.χ.;

Μήπως υπήρχε και κάτι περισσότερο στην επιλογή ελληνικού τίτλου; Μια πολιτικά σηματοδοτούμενη επιλογή και πράξη;

Και ο τύπος είναι η βασιλίσση στην ονομαστική; Περίεργο.

 

[Earion]

Εξαιρετικό.

Φυσικά οι προσεκτικοί αναγνώστες της Λεξιλογίας δεν το μαθαίνουν πρώτη φορά.

«Η Ελλάδα οφείλει να διαφημίσει την τεράστια πρόοδο που έχει πετύχει». Εντυπωσιασμένη από τις αλλαγές που έγιναν δηλώνει στην «Κ» η δήμαρχος του City Φιόνα Γουλφ (Καθημερινή, 1 Δεκεμβρίου 2013)

Αυτά στον τίτλο. Γιατί στο σώμα του άρθρου διαβάζουμε: η Lord Mayor του City του Λονδίνου Φιόνα Γουλφ.
Ναι, Lord Mayor. (Όπως λέγανε στο Βυζάντιο «Ειρήνη, βασιλεύς Ρωμαίων»). Μήπως ο κόσμος έχει προχωρήσει και η Βρετανία ξεχάστηκε κυβερνώντας τα κύματα;

 

[sarant]

Χρονολογικά καίριο, αλλά γιατί όχι π.χ. το Regina; Έστω σε αλλοπρόσαλλη μορφή Augustus Regina, Π.χ.;

Μήπως υπήρχε και κάτι περισσότερο στην επιλογή ελληνικού τίτλου; Μια πολιτικά σηματοδοτούμενη επιλογή και πράξη;

Και ο τύπος είναι η βασιλίσση στην ονομαστική; Περίεργο.

Nομίζω ότι είναι δοτική.

 

[drsiebenmal]

Nομίζω ότι είναι δοτική.

Ναι, πιο λογικό

 

[Earion]

Με ξενίζει γιατί οι επιγραφές στα νομίσματα δεν είναι στη δοτική, είναι στη γενική. Δεν είναι μνημείο στη δόξα κάποιου (λ.χ. βασιλεί Αλεξάνδρω), δεν είναι προσφορά προς τον ηγεμόνα, είναι το σημάδι της ιδιοκτησίας του, η σφραγίδα του που πιστοποιεί τη γνησιότητα του νομίσματος και τη νομιμότητα της χρήσης του στις συναλλαγές (τίνος ή εικών αύτη και η επιγραφή; λέγουσιν αυτώ «καίσαρος). «Βασιλέως τάδε» λένε όλα τα νομίσματα. Κάτι μπάσταρδο είναι αυτή εδώ η επιγραφή, αλλά δεν ξέρω πού να ανατρέξω...

 

[Themis†]

Κάτι μπάσταρδο είναι αυτή εδώ η επιγραφή, αλλά δεν ξέρω πού να ανατρέξω...

Εαρίωνι τω τα κρύφια ψαχουλεύοντι ρισπέκτ.

 

[Lefki]

Η επιγραφή είναι όντως στη δοτική πτώση, όπως φαίνεται π.χ. εδώ.

Η δοτική ίσως να εξαρτάται από εννοούμενη (και ως εκ τούτου παραλειπόμενη) στερεότυπη φράση τύπου "vita" ή "vita et victoria" (τη βασιλίσση). Δεν είμαι όμως ειδική και με πολλή επιφύλαξη εκφράζω αυτή την ερμηνεία.

 

[Costas]

Μιαν Αθηναία βγάλαμε, και τύφλωσε το γιο της, η Σαρανταπήχαινα!

Αν κοιτάξετε το λινκαρισμένο λήμμα της Βικιπαίδειας, θα δείτε ότι στην εικόνα της από την αρπαγμένη από τους Βενετσάνους Pala d'Oro αναγράφεται "Ειρήνη ευσεβεστάτη Αυγούστη". Άρα μάλλον είναι ονομαστική, με μια κατάληξη σε -η που χρειαζόμαστε έναν βυζαντινό φιλόλογο να μας την εξηγήσει.

 

[drsiebenmal]

Άρα και Αυγούστα. Άρα τζίφος η θεωρία της αποκλειστικής χρήσης -- ή υπάρχει χρονικό σημείο πριν/μετά;

 

[Costas]

Υπάρχει. Το γράφει νομίζω και το άρθρο, υπήρξε Αυγούστα έως ότου πέθανε ο άντρας της.

 

[rogne]

Στο θέμα της πτώσης του "βασιλίσση"/"βασίλισση", ονομαστική μού φαίνεται κι εμένα. Ομοίως εδώ, ως "Αυγούστη" (ή "Αύγουστη";...), δίπλα στον Κωνσταντίνο (σε ονομαστική κι αυτός). Να επίσης μια "Κλεοπάτρα Βασίλισση".

ΥΓ. Και για το θέμα του όρου "βασιλεύς" ανά την ιστορία, πλήρες το σχετικό λήμμα απ' τη Γουίκι.

 

[Earion]

Προσοχή, γιατί η σύγχυση είναι γενικευμένη: η αυτοκράτειρα στην Pala d’ Oro δεν είναι η Ειρήνη η Αθηναία (797-802), είναι η Ειρήνη (1088-1134) σύζυγος του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού.

 

[nickel]

Καλημέρα. «Αυγούστη» σε ονομαστική πτώση βρίσκω μόνο στα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως του Γεωργίου Κωδινού:

Τὸν δὲ ἅγιον Παντελεήμονα ἔκτισεν Θεοδώρα Αὐγούστη, ἡ γυνὴ Ἰουστινιανοῦ τοῦ μεγάλου
Τὸν δὲ ἅγιον Εὐστάθιον ἔκτισεν Εἰρήνη ἡ εὐσεβεστάτη Αὐγούστη, ἡ Ἀθηναία.​

Βέβαια, οι γραμματικοί άλλα θα ήθελαν. Εδώ από το Περί κλίσεως ονομάτων του Αίλιου Ηρωδιανού:

Περὶ δὲ τοῦ Αὐγούστα λέγουσιν ὅτι ὤφειλεν Αὐγούστη εἶναι ἡ εὐθεῖα διὰ τοῦ <η>, τὸ γὰρ <τ> τῷ <η> χαίρει, οἷον χαίτη ἐλάτη Ἀφροδίτη μελέτη ἀρετή τελευτή· καὶ κατ' ἄλλον δὲ κανόνα ὤφειλεν Αὐγούστη εἶναι, ἐπειδὴ τὰ εἰς <ος> ἀρσενικὰ ποιοῦντα κατ' ἰδίαν θηλυκά, τουτέστι μὴ ὄντα κοινὰ τῷ γένει (διὰ τὸ ὁ φιλόσοφος καὶ ἡ φιλόσοφος), ἔχοντα πρὸ τοῦ <ος> σύμφωνον μὴ τὸ <ρ>, εἰς <η> ποιοῦσι τὸ θηλυκόν, οἷον σοφός σοφή, καλός καλή, κάλλιστος καλλίστη, ἄριστος ἀρίστη, μέγιστος μεγίστη· οὕτως οὖν καὶ ἀπὸ τοῦ Αὔγουστος Αὐγούστη ὤφειλε γενέσθαι τὸ θηλυκόν, ἀλλ' ἔτρεψε τὸ <η> εἰς τὸ <α> βραχύ δηλονότι ἰταλικῶς· τὸ γὰρ ὄνομα Ἰταλικόν ἐστιν. Ὅθεν ἀξιοῦσι τὸ μὲν κύριον ὄνομα Αὐγούστα λέγειν, ὅτι ἐκτείνει τὸ <α> καὶ προσθέσει τοῦ <ς> ποιεῖ τὴν γενικήν, οἷον Αὐγούστα Αὐγούστας, ὥσπερ Ἀθηνᾶ Ἀθηνᾶς, Διοτίμα Διοτίμας, Φερετίμα Φερετίμας, δωρικῶς δηλονότι τραπέντος τοῦ <η> εἰς <α> μακρόν· τὸ δὲ ἐπὶ τῆς βασιλίδος Ἰταλικόν ἐστι, καὶ διὰ τοῦτο τρέπει τὸ <α> εἰς <η> ἐν τῇ γενικῇ, οἷον Αὐγούστης, ὥσπερ Μοῦσα Μούσης, ἅμαξα ἁμάξης, ὡς τοῦ <α> συνεσταλμένου ὄντος. Πρόσκειται ἀνωτέρω, <«μὴ τὸ <ρ>»>, οἷον «τὰ εἰς <ος> ἀρσενικὰ ἔχοντα πρὸ τοῦ <ος> σύμφωνον μὴ τὸ <ρ>», διὰ τὸ φοβερός φοβερά, τολμηρός τολμηρά, χλιαρός χλιαρά· ταῦτα γὰρ ἔχοντα πρὸ τοῦ <ος> τὸ <ρ> εἰς <α> ποιοῦσι τὸ θηλυκόν· πρόσκειται δέ «πρὸ τοῦ <ος> σύμφωνον» διὰ τὸ Βυζάντιος Βυζαντία, μέτριος μετρία, Ῥόδιος Ῥοδία· ταῦτα γὰρ ὡς φωνῆεν ἔχοντα πρὸ τοῦ <ος> εἰς <α> ἐποίησαν τὸ θηλυκόν.​

Αξίζει μια ματιά εδώ (σελ. 64):

https://books.google.gr/books?id=dDH8GM4xrysC&pg=PA64#v=onepage&q&f=false

Όπως ανάφερε ο rogne, ονομαστική πτώση βρίσκουμε εκεί που ο Κωνσταντίνος είναι μαζί με την Ειρήνη:
https://books.google.gr/books?id=Kj_q0SlYFVwC&pg=PA440#v=onepage&q&f=false

(Βλέπουμε και την προηγούμενη σελίδα, 439, με την Ειρήνη.)


Αλλά για το βασιλίσση δεν έχω εξήγηση.

 

[Earion]

Πολύ ωραία. Τώρα, με την εξήγηση του Ηρωδιανού που ανακάλυψε ο Νίκελ, λύθηκε το μισό μυστήριο, και μένει η εκκρεμότητα για το άλλο μισό.:)

Υ.Γ. Να διευκρινίσω κάτι όσον αφορά το #245, που το έγραψα, ως συνήθως, εν θερμώ, και εκ των υστέρων αντιλαμβάνομαι ότι εκφράστηκα αδέξια.
Η φράση μου: οι επιγραφές στα νομίσματα δεν είναι στη δοτική, είναι στη γενική, πρέπει να διαβαστεί: είναι στη γενική, όταν προφανώς δεν είναι στην ονομαστική.

 

[Lefki]

The plot thickens:

Η συνύπαρξη ονομαστικής και δοτικής πτώσης στο ίδιο νόμισμα για δύο διαφορετικά πρόσωπα υποστηρίζεται εδώ. Στο ίδιο βιβλίο (passim) ο τύπος βασιλίσση θεωρείται δοτική εξαρτώμενη από τη φράση multos annos (τη βασιλίσση, τη αυγούστη, κ.τ.ό.).

Ενδιαφέρον έχει, νομίζω, και η επισήμανση εδώ, ότι η εξάρτηση της δοτικής από στερεότυπες επευφημίες χάθηκε σταδιακά από το γλωσσικό αίσθημα. Να γίνονταν άραγε αντιληπτοί οι τύποι αυτοί της δοτικής σαν ονομαστικές--έστω στα νομίσματα και μόνο;

Ο Αρδουΐνος (for whatever it might be worth) αντιμετωπίζει τον τύπο βασιλίσση σαν κάτι που δε μιλήθηκε ή γράφτηκε στην καθημερινότητα των Βυζαντινών. Παράλληλα παραθέτει τη φράση Ειρήνη βασιλίσση Χριστιανή, την οποία ερμηνεύει ως Irene Regina Christiana, στην ονομαστική δηλαδή. Ίσως έτσι να παγιώθηκε τελικά στη γλωσσική αντίληψη της εποχής.

I love me a good mystery! :)

 

[Earion]

Εξαιρετική η παραπομπή της Λευκής στον Grierson, αναγνωρισμένη αυθεντία της βυζαντινής νομισματικής. Αυτό μας λύνει την απορία αν είναι δοτική και για ποιο λόγο είναι δοτική. Τελικά είχαν δίκιο συνδυαστικά ο sarant (#243) και η Lefki (#249).

Την άλλη πηγή, τον Ιησουίτη Αρδουίνο, μπορούμε να τη διορθώσουμε, έστω κι αν έχουν περάσει τόσα χρόνια από το 1709. Ο καλός λόγιος δεν αντιλαμβάνεται ότι το βασιλίσση είναι δοτική (κι εμείς άλλωστε αργήσαμε να το δεχτούμε), νομίζει πως (θα έπρεπε να) είναι ονομαστική και απορεί. Επιπλέον στο τέλος της επιγραφής υπάρχει ένας χαρακτήρας, το χ, που το θεωρεί συντομογραφία αντί του χριστιανή, αλλά δεν είναι έτσι: πρόκειται για σημείο ελέγχου (control letter), που δείχνει σε ποιο νομισματοκοπείο κόπηκε το νόμισμα. Δηλαδή η επιγραφή δεν διαβάζεται: Ειρήνη βασιλίσση χριστιανή σε μια ακατανόητη ονομαστική, αλλά σκέτα Ειρήνη βασιλίσση στη δοτική.

Βάζω εδώ την εικόνα του χρυσού νομίσματος που μας έδειξε η Λευκή. Προσέξτε κάτω δεξιά το χ:



Ελεμένταρυ, βρε παιδιά... ;)

Υ.Γ. Α, και η εικόνα της Ειρήνης των Κομνηνών έπαψε πια να εικονογραφεί το λήμμα της ελληνικής Βικιπαίδειας για την Ειρήνη την Αθηναία.

 

[Lefki]

Κατά τη γνώμη μου, δίκιο έχουμε όλοι όσοι προβληματιστήκαμε, μια και στην περίπτωσή μας ο τύπος βασιλίσση είναι και ονομαστική και δοτική. Μορφολογικά είναι δοτική και αρχικά, όπως φαίνεται, ήταν δοτική και λειτουργικά, δηλ. δοτική χαριστική (ύστερα από επευφημίες) ή συνοδευτική (ύστερα λ.χ. από το συν). Όταν άρχισε να παραλείπεται η κεφαλή του συντάγματος (π.χ. multos annos) που κυβερνούσε τη δοτική πτώση, κι έμεινε ξεκομμένη η δοτική, πέρασε στο γλωσσικό αίσθημα ως ονομαστική, αφού η ονομαστική είναι όντως η συχνότερη πτώση στα νομίσματα. Εξ ού και η διφυΐα του τύπου, που τόσο μας παίδεψε, λόγω ακριβώς της διφυΐας του αυτής. Βλέπουμε μια δοτική, αλλά τη νιώθουμε ονομαστική.

Μου θυμίζει μια παλιά διαφήμιση για τα τζην Levi's: "Γράφεται "λέβις", αλλά προφέρεται /λίβαϊς/", μόνο που εδώ το παιχνίδι δεν είναι μεταξύ γραφής και φωνολογίας, αλλά μορφολογίας και (συντακτικής) λειτουργίας.

Όσο για τον Αρδουΐνο, συμφωνώ με τον Εαρίωνα. (Hence the disclaimer: for whatever it might be worth. :) )

 

[daeman]

... Μου θυμίζει μια παλιά διαφήμιση για τα τζην Levi's: "Γράφεται "λέβις", αλλά προφέρεται /λίβαϊς/", μόνο που εδώ το παιχνίδι δεν είναι μεταξύ γραφής και φωνολογίας, αλλά μορφολογίας και (συντακτικής) λειτουργίας.
...

Τη θυμάμαι αυτήν που λες, αλλά δεν τη βρήκα (δεν έψαξα και φανατικά, γιατί με κυνηγάει ο Μόργκαν Φρίμαν που ψάχνει τον Θεό). Βρήκα όμως μια ακόμα παλιότερη, ραδιοφωνικό σποτ του 1967 με τους Jefferson Airplane, για τα λευκασμένα, θαλασσοπλυμένα τζιν της εποχής:

Βασιλίσση Χάριτι Ελκυστική. Her Grace. And yours, Lefki.

 

[Costas]

Γαλλ(οκαναδ)ικοί προβληματισμοί για τα θηλυκά των ονομάτων από το Office québecois de la langue française.
Questions fréquentes sur la féminisation

 

[Duke_of_Waltham]

Ο σύνδεσμος είναι... άλλος. (Τουλάχιστον το τραγούδι δεν είναι του Ρικ Άστλυ.)