Στην αρχαία εποχή τα πράγματα ήταν εύκολα. Έβλεπαν οι άνθρωποι πράγματα στον ουρανό και τα κατηγοριοποιούσαν με βάση την -φαινόμενη- συμπεριφορά τους. Απλανείς αστέρες τα αστέρια, αφού δεν μετακινούνταν στον ουράνιο θόλο, αστέρες πλανήτες τα κοντινά μας σώματα (Ήλιος, Σελήνη, Άρης, Δίας, Αφροδίτη, Ερμής, Κρόνος) που έμοιαζαν να κινούνται στον ουράνιο θόλο. Αυτό δεν ήταν μια διαπίστωση μόνο των δικών μας αρχαίων προγόνων, αλλά των περισσότερων αρχαίων λαών. Επτά κινούμενα ουράνια σώματα, επτά πλανήτες. Κάποια στιγμή η έννοια του πλανήτη άλλαξε, συγκεκριμένα όταν το μοντέλο του Κοπέρνικου έγινε αποδεκτό και η Γη πέρασε στο πάνθεον των πλανητών ενώ η Σελήνη και ο Ήλιος μεταπήδησαν σε νέες κατηγορίες σωμάτων.
Για την ακρίβεια η Σελήνη έμεινε για μεγάλο διάστημα μοναδικό δείγμα του είδους της, καθώς χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες μέχρι να έρθει ο Γαλιλαίος και να ανακαλύψει τέσσερις νέους δορυφόρους (του Δία). Ακόμη και τότε, ο Γαλιλαίος ονόμασε τα σώματα αυτά πλανήτες. Αργότερα ο Χόιγκενς* χρησιμοποίησε τον χαρακτηρισμό φεγγάρι για τον Τιτάνα, έναν από τους δορυφόρους του Κρόνου (Luna Saturni). Ωστόσο ο Κέπλερ είχε ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο δορυφόρος από το 1610. Με τον καιρό ο όρος φεγγάρι αντικαταστάθηκε από τον όρο δορυφόρος. Από ειρωνεία της τεχνολογικής εξέλιξης, βέβαια, όταν αρχίσαμε να εκτοξεύουμε τεχνητούς δορυφόρους σε τροχιά γύρω απ' την Γη ο όρος δορυφόρος κατέληξε να σημαίνει συχνότερα τον τεχνητό δορυφόρο κι έτσι πλέον οι όροι φεγγάρι και φυσικός δορυφόρος χρησιμοποιούνται εξίσου σε επιστημονικά κείμενα (στα αγγλικά τουλάχιστον). Ο Ήλιος πάλι κατηγοριοποιήθηκε οριστικά σαν άστρο κατά τον 17ο αιώνα, αν και κάτι τέτοιο είχε προταθεί ήδη από τον 16ο αιώνα.
Όσο όμως η αστρονομία έκανε βήματα μπροστά, γινόταν όλο και πιο εμφανές ότι ο γεωκεντρικός ορισμός του πλανήτη βασιζόταν στην φαινόμενη κίνηση και όχι σε κάποιον αντικειμενικό ορισμό που να κατατάσσει αυτά τα ουράνια σώματα σε ένα σαφές πλαίσιο. Με την δε διαστημική εξερεύνηση αρχίσαμε να ανακαλύπτουμε ότι τα σώματα που μάθαμε να αποκαλούμε πλανήτες είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα. Οι πλανήτες που είναι εγγύτερα στον Ήλιο είναι βραχώδεις, οι εξώτεροι όμως είναι αέριοι. Οι συστάσεις των πλανητών διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, το ίδιο και τα μεγέθη, οι μάζες, οι πυκνότητες, το αν έχουν ατμόσφαιρα ή όχι, αν έχουν μαγνητικό πεδίο ή όχι, αν έχουν γεωλογική δραστηριότητα ή όχι, αν έχουν τεκτονική δραστηριότητα ή όχι, τι είδους τροχιές έχουν, τι είδους ταχύτητες έχουν γύρω απ' τον Ήλιο και απ' τον εαυτό τους και πολλά άλλα. Είναι τόσο ευρεία η γκάμα των χαρακτηριστικών τους που το μόνο κοινό στοιχείο μοιάζει να είναι η περιστροφή τους γύρω απ' τον Ήλιο.
Αν όμως το μόνο κοινό χαρακτηριστικό είναι η άμεση περιστροφή γύρω απ' το άστρο, τότε τι είναι οι κομήτες; Ίσως μάλιστα αυτό να μην είναι τόσο δύσκολο ερώτημα, μιας και εύκολα αποφεύγουμε αυτόν τον σκόπελο μιλώντας για πολύ διαφορετικά σχήματα τροχιών, σώματα από πάγο και την χαρακτηριστικό "ουρά", όμως η αστρονομία πρωτοσκόνταψε όταν ανακαλύφθηκε ένα καινούργιο σώμα, το 1801, από τον Ιταλό αστρονόμο Τζουζέπε Πιάτσι. Το σώμα αυτό ήταν η Δήμητρα, ο μεγαλύτερος από τους αστεροειδείς. Αρχικά κανείς δεν ήξερε τι να υποθέσει γι' αυτό το σώμα. Ήταν ανάμεσα στις τροχιές του Άρη και του Δία, όμως ήταν πολύ μικρό για να είναι πλανήτης με την τότε σύγχρονη έννοια του όρου και οι παρατηρήσεις έδειχναν ότι η τροχιά του το έφερνε γύρω απ' τον Ήλιο, δηλαδή δεν ήταν δορυφόρος άλλου σώματος. Στα επόμενα έτη ανακαλύφθηκαν κι άλλα τέτοια σώματα και τελικά ονομάστηκαν αστεροειδείς, επειδή στα τηλεσκόπια της εποχής έμοιαζαν με άστρα, δηλαδή όσο ισχυρό κι αν ήταν το όργανο το σώμα παρέμενε μια κουκίδα φωτός.
Ένα παρόμοιο πρόβλημα έκανε την εμφάνισή του με την ανακάλυψη της Έριδας, του πρώτου ουράνιου σώματος πέρα από την τροχιά του Πλούτωνα, που ανακαλύφθηκε το 2005. Αρχικά η ΝΑΣΑ βάφτισε την Έριδα δέκατο πλανήτη. Σχεδόν αμέσως το σύνολο της διεθνούς αστρονομικής κοινότητας μπλέχτηκε σε έναν κυκεώνα αντιπαράθεσης σχετικά με τον χαρακτηρισμό. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, κατά την πλευρά αυτών που επιχειρηματολογούσαν κατά του χαρακτηρισμού ήταν ότι σιγά-σιγά γινόταν εμφανές ότι σύντομα θα ανακαλύπταμε κι άλλα αντικείμενα στην Ζώνη του Κάιπερ (πράγμα που συνέβη, πράγματι, σχεδόν αμέσως). Ίσως τα αντικείμενα αυτά είναι χιλιάδες. Οπότε τι; Θα λέμε ότι το ηλιακό σύστημα έχει χιλιάδες πλανήτες; Δεν μας φτάνει που γεμίσαμε φεγγάρια; Πώς θα μαθαίνουν τα παιδιά όλους αυτούς τους πλανήτες;:)
Τελικά μπήκε στην μέση η IAU, η Διεθνής Αστρονομική Ένωση, για να βάλει τα πράγματα στην θέση τους. Θεσπίστηκαν τρία κριτήρια που πρέπει να πληροί ένα σώμα για να ονομάζεται πλανήτης. Τα τρία κριτήρια έχουν ως εξής:
1. Να βρίσκεται σε τροχιά γύρω απ' τον Ήλιο κι όχι γύρω από άλλο σώμα
2. Να έχει αρκετή μάζα ώστε οι δυνάμεις που ασκούνται πάνω του να το έχουν κάνει να έχει αποκτήσει σφαιροειδές σχήμα
3. Να έχει "καθαρίσει" την τροχιά του
Παρότι το δεύτερο κριτήριο είναι εμφανώς προβληματικό, το τελευταίο είναι το πιο αμφιλεγόμενο. Χοντρικά σημαίνει ότι το σώμα πρέπει να είναι κατά μάζα το κυρίαρχο αντικείμενο στην τροχιά του. Τα πράγματα γίνονται χειρότερα για τον ορισμό από το γεγονός ότι το κριτήριο δεν είναι μαθηματικό αλλά περισσότερο εμπειρικό. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη τιμή-όριο πάνω από το οποίο ορίζεται ο πλανήτης και κάτω από το οποίο μετονομάζεται σε πλανήτη-νάνο. Και πώς θα μπορούσε άλλωστε, αφού έτσι δυο σώματα θα χαρακτηριζόταν διαφορετικά για μικροδιαφορές πάνω σε ένα νεφελώδες κριτήριο. Τόσο νεφελώδες και φωτογραφικό (για τα αντικείμενα της Ζώνης του Κάιπερ), που αν η Γη βρισκόταν στην ίδια θέση με τον Πλούτωνα θα είχε μετονομαστεί σε πλανήτη-νάνο.
Τελικά το τι είναι πλανήτης είναι περισσότερο ένας αυθαίρετος ορισμός, παρόμοιος με τους διαχωριστικούς ορισμούς για το τι είναι ωκεανός, νησί και ήπειρος. Τυπικά θα μπορούσαμε να ονομάσουμε πλανήτες όλους τους αστεροειδείς. Άλλωστε πληρούν το κριτήριο της περιφοράς γύρω απ' τον Ήλιο, ενώ μερικοί έχουν και δικούς τους δορυφόρους. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όταν μιλάμε για το τι είναι πλανήτης (γιατί τα άστρα και οι δορυφόροι έχουν πιο ακριβείς ορισμούς) πρέπει να έχουμε υπόψιν ότι ο μόνος λόγος να συμπεριλάβουμε ή όχι ένα αντικείμενο είναι αν μιλάμε για τον ορισμό κατά IAU ή όχι.
* προτιμώ την εξαγγλισμένη προφορά του ονόματος
Για την ακρίβεια η Σελήνη έμεινε για μεγάλο διάστημα μοναδικό δείγμα του είδους της, καθώς χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες μέχρι να έρθει ο Γαλιλαίος και να ανακαλύψει τέσσερις νέους δορυφόρους (του Δία). Ακόμη και τότε, ο Γαλιλαίος ονόμασε τα σώματα αυτά πλανήτες. Αργότερα ο Χόιγκενς* χρησιμοποίησε τον χαρακτηρισμό φεγγάρι για τον Τιτάνα, έναν από τους δορυφόρους του Κρόνου (Luna Saturni). Ωστόσο ο Κέπλερ είχε ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο δορυφόρος από το 1610. Με τον καιρό ο όρος φεγγάρι αντικαταστάθηκε από τον όρο δορυφόρος. Από ειρωνεία της τεχνολογικής εξέλιξης, βέβαια, όταν αρχίσαμε να εκτοξεύουμε τεχνητούς δορυφόρους σε τροχιά γύρω απ' την Γη ο όρος δορυφόρος κατέληξε να σημαίνει συχνότερα τον τεχνητό δορυφόρο κι έτσι πλέον οι όροι φεγγάρι και φυσικός δορυφόρος χρησιμοποιούνται εξίσου σε επιστημονικά κείμενα (στα αγγλικά τουλάχιστον). Ο Ήλιος πάλι κατηγοριοποιήθηκε οριστικά σαν άστρο κατά τον 17ο αιώνα, αν και κάτι τέτοιο είχε προταθεί ήδη από τον 16ο αιώνα.
Όσο όμως η αστρονομία έκανε βήματα μπροστά, γινόταν όλο και πιο εμφανές ότι ο γεωκεντρικός ορισμός του πλανήτη βασιζόταν στην φαινόμενη κίνηση και όχι σε κάποιον αντικειμενικό ορισμό που να κατατάσσει αυτά τα ουράνια σώματα σε ένα σαφές πλαίσιο. Με την δε διαστημική εξερεύνηση αρχίσαμε να ανακαλύπτουμε ότι τα σώματα που μάθαμε να αποκαλούμε πλανήτες είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα. Οι πλανήτες που είναι εγγύτερα στον Ήλιο είναι βραχώδεις, οι εξώτεροι όμως είναι αέριοι. Οι συστάσεις των πλανητών διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, το ίδιο και τα μεγέθη, οι μάζες, οι πυκνότητες, το αν έχουν ατμόσφαιρα ή όχι, αν έχουν μαγνητικό πεδίο ή όχι, αν έχουν γεωλογική δραστηριότητα ή όχι, αν έχουν τεκτονική δραστηριότητα ή όχι, τι είδους τροχιές έχουν, τι είδους ταχύτητες έχουν γύρω απ' τον Ήλιο και απ' τον εαυτό τους και πολλά άλλα. Είναι τόσο ευρεία η γκάμα των χαρακτηριστικών τους που το μόνο κοινό στοιχείο μοιάζει να είναι η περιστροφή τους γύρω απ' τον Ήλιο.
Αν όμως το μόνο κοινό χαρακτηριστικό είναι η άμεση περιστροφή γύρω απ' το άστρο, τότε τι είναι οι κομήτες; Ίσως μάλιστα αυτό να μην είναι τόσο δύσκολο ερώτημα, μιας και εύκολα αποφεύγουμε αυτόν τον σκόπελο μιλώντας για πολύ διαφορετικά σχήματα τροχιών, σώματα από πάγο και την χαρακτηριστικό "ουρά", όμως η αστρονομία πρωτοσκόνταψε όταν ανακαλύφθηκε ένα καινούργιο σώμα, το 1801, από τον Ιταλό αστρονόμο Τζουζέπε Πιάτσι. Το σώμα αυτό ήταν η Δήμητρα, ο μεγαλύτερος από τους αστεροειδείς. Αρχικά κανείς δεν ήξερε τι να υποθέσει γι' αυτό το σώμα. Ήταν ανάμεσα στις τροχιές του Άρη και του Δία, όμως ήταν πολύ μικρό για να είναι πλανήτης με την τότε σύγχρονη έννοια του όρου και οι παρατηρήσεις έδειχναν ότι η τροχιά του το έφερνε γύρω απ' τον Ήλιο, δηλαδή δεν ήταν δορυφόρος άλλου σώματος. Στα επόμενα έτη ανακαλύφθηκαν κι άλλα τέτοια σώματα και τελικά ονομάστηκαν αστεροειδείς, επειδή στα τηλεσκόπια της εποχής έμοιαζαν με άστρα, δηλαδή όσο ισχυρό κι αν ήταν το όργανο το σώμα παρέμενε μια κουκίδα φωτός.
Ένα παρόμοιο πρόβλημα έκανε την εμφάνισή του με την ανακάλυψη της Έριδας, του πρώτου ουράνιου σώματος πέρα από την τροχιά του Πλούτωνα, που ανακαλύφθηκε το 2005. Αρχικά η ΝΑΣΑ βάφτισε την Έριδα δέκατο πλανήτη. Σχεδόν αμέσως το σύνολο της διεθνούς αστρονομικής κοινότητας μπλέχτηκε σε έναν κυκεώνα αντιπαράθεσης σχετικά με τον χαρακτηρισμό. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, κατά την πλευρά αυτών που επιχειρηματολογούσαν κατά του χαρακτηρισμού ήταν ότι σιγά-σιγά γινόταν εμφανές ότι σύντομα θα ανακαλύπταμε κι άλλα αντικείμενα στην Ζώνη του Κάιπερ (πράγμα που συνέβη, πράγματι, σχεδόν αμέσως). Ίσως τα αντικείμενα αυτά είναι χιλιάδες. Οπότε τι; Θα λέμε ότι το ηλιακό σύστημα έχει χιλιάδες πλανήτες; Δεν μας φτάνει που γεμίσαμε φεγγάρια; Πώς θα μαθαίνουν τα παιδιά όλους αυτούς τους πλανήτες;:)
Τελικά μπήκε στην μέση η IAU, η Διεθνής Αστρονομική Ένωση, για να βάλει τα πράγματα στην θέση τους. Θεσπίστηκαν τρία κριτήρια που πρέπει να πληροί ένα σώμα για να ονομάζεται πλανήτης. Τα τρία κριτήρια έχουν ως εξής:
1. Να βρίσκεται σε τροχιά γύρω απ' τον Ήλιο κι όχι γύρω από άλλο σώμα
2. Να έχει αρκετή μάζα ώστε οι δυνάμεις που ασκούνται πάνω του να το έχουν κάνει να έχει αποκτήσει σφαιροειδές σχήμα
3. Να έχει "καθαρίσει" την τροχιά του
Παρότι το δεύτερο κριτήριο είναι εμφανώς προβληματικό, το τελευταίο είναι το πιο αμφιλεγόμενο. Χοντρικά σημαίνει ότι το σώμα πρέπει να είναι κατά μάζα το κυρίαρχο αντικείμενο στην τροχιά του. Τα πράγματα γίνονται χειρότερα για τον ορισμό από το γεγονός ότι το κριτήριο δεν είναι μαθηματικό αλλά περισσότερο εμπειρικό. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη τιμή-όριο πάνω από το οποίο ορίζεται ο πλανήτης και κάτω από το οποίο μετονομάζεται σε πλανήτη-νάνο. Και πώς θα μπορούσε άλλωστε, αφού έτσι δυο σώματα θα χαρακτηριζόταν διαφορετικά για μικροδιαφορές πάνω σε ένα νεφελώδες κριτήριο. Τόσο νεφελώδες και φωτογραφικό (για τα αντικείμενα της Ζώνης του Κάιπερ), που αν η Γη βρισκόταν στην ίδια θέση με τον Πλούτωνα θα είχε μετονομαστεί σε πλανήτη-νάνο.
Τελικά το τι είναι πλανήτης είναι περισσότερο ένας αυθαίρετος ορισμός, παρόμοιος με τους διαχωριστικούς ορισμούς για το τι είναι ωκεανός, νησί και ήπειρος. Τυπικά θα μπορούσαμε να ονομάσουμε πλανήτες όλους τους αστεροειδείς. Άλλωστε πληρούν το κριτήριο της περιφοράς γύρω απ' τον Ήλιο, ενώ μερικοί έχουν και δικούς τους δορυφόρους. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όταν μιλάμε για το τι είναι πλανήτης (γιατί τα άστρα και οι δορυφόροι έχουν πιο ακριβείς ορισμούς) πρέπει να έχουμε υπόψιν ότι ο μόνος λόγος να συμπεριλάβουμε ή όχι ένα αντικείμενο είναι αν μιλάμε για τον ορισμό κατά IAU ή όχι.
* προτιμώ την εξαγγλισμένη προφορά του ονόματος
