Πριν από μερικά χρόνια, ένας εκλεκτός μεταφραστής και επιφυλλιδογράφος βάλθηκε να δώσει πιο εύστοχη απόδοση για το «ivory tower» από το «ελεφάντινος πύργος» που είχε δει και τον ενοχλούσε. Και πρότεινε το «φιλντισένιος πύργος» (τουρκικό fildişi, από το fil=ελέφαντας και diş=δόντι).
Η αλήθεια είναι ότι ο «ελεφάντινος» πύργος με ενοχλεί κι εμένα. Μου θυμίζει τον Ντάμπο, που του λύθηκαν τα αφτιά, κουτρουβαλιάστηκε και γκρέμισε ολόκληρη πυραμίδα παχυδέρμων. Θυμάμαι ότι είχα πάρει μεγάλη στεναχώρια.
Έγραψα ωστόσο στον συνάδελφο και εξηγούσα ότι δεν είναι λάθος ο «ελεφάντινος πύργος» καθότι το «ελεφάντινος», από παλιά, σήμαινε και «κατασκευασμένος από ελεφαντόδοντο». Στο Άσμα Ασμάτων (ζ΄ 4) διαβάζουμε: «δύο μαστοί σου ως δύο νεβροί δίδυμοι δορκάδος· τράχηλός σου ως πύργος ελεφάντινος».
[Πολύ αργότερα ο Γάλλος κριτικός Sainte-Beuve χρησιμοποίησε το tour d’ivoire με τη σημασία του χώρου εκούσιας απομόνωσης από το κοινωνικό περιβάλλον (1837, Pensées d'Août, à M. Villemain).]
Υπήρχε ωστόσο το «χρυσελεφάντινο» από τα αγάλματα του Φειδία, οπότε πολλοί, για να μην μπερδεύονται με τους ελέφαντες, προτιμούν να στολίζουν λίγο περισσότερο τον «χρυσελεφάντινο πύργο τους». [Αυτή η φράση από εξαιρετικό άρθρο του Παντελή Μπουκάλα μου θύμισε την παλιά αυτή ιστορία.]
Κατέληγα ότι τον «χρυσελεφάντινο πύργο» θα προτιμούσα κι εγώ από τον φιλντισένιο, αν δεν είχαμε ήδη καθιερωμένη και διαδεδομένη έκφραση, τον «γυάλινο πύργο». Περασμένη στα λεξικά, με τιμή και με δόξα. (ΛΝΕΓ: ο χώρος στον οποίο απομονώνεται εκούσια κάποιος από το περιβάλλον, τον κοινωνικό του περίγυρο, αδιαφορώντας για ό,τι συμβαίνει γύρω του, μένοντας αμέτοχος στις εξελίξεις. ΛΚΝ: χώρος εκούσιας απομόνωσης από το κοινωνικό περιβάλλον.)
Δεν είναι όμως η μοναδική περίπτωση που μια μετάφραση επιχειρεί να παραγκωνίσει μια ήδη καθιερωμένη έκφραση. Έλεγα σε μια παρέα για την «επανεφεύρεση του τροχού» που διάβασα κάπου, αν και συνήθως λέμε «θα ανακαλύψουμε ξανά τον τροχό» (στα ελληνικά συχνά χρησιμοποιούμε το «ανακαλύπτω» αντί για το λόγιο «εφευρίσκω»). Αυτή λοιπόν η μετάφραση, επειδή είναι πολύ εύστοχη η αγγλική έκφραση, έχει παραγκωνίσει την παλιότερη δική μας, που είναι η «ανακάλυψη της πυρίτιδας» (μάλλον από το γαλλικό réinventer la poudre). «Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε εκ νέου την πυρίτιδα» λέγαμε κάποτε, αλλά φαίνεται να το ξεχνάμε, όπως και οι Γάλλοι.
Η αλήθεια είναι ότι ο «ελεφάντινος» πύργος με ενοχλεί κι εμένα. Μου θυμίζει τον Ντάμπο, που του λύθηκαν τα αφτιά, κουτρουβαλιάστηκε και γκρέμισε ολόκληρη πυραμίδα παχυδέρμων. Θυμάμαι ότι είχα πάρει μεγάλη στεναχώρια.
Έγραψα ωστόσο στον συνάδελφο και εξηγούσα ότι δεν είναι λάθος ο «ελεφάντινος πύργος» καθότι το «ελεφάντινος», από παλιά, σήμαινε και «κατασκευασμένος από ελεφαντόδοντο». Στο Άσμα Ασμάτων (ζ΄ 4) διαβάζουμε: «δύο μαστοί σου ως δύο νεβροί δίδυμοι δορκάδος· τράχηλός σου ως πύργος ελεφάντινος».
[Πολύ αργότερα ο Γάλλος κριτικός Sainte-Beuve χρησιμοποίησε το tour d’ivoire με τη σημασία του χώρου εκούσιας απομόνωσης από το κοινωνικό περιβάλλον (1837, Pensées d'Août, à M. Villemain).]
Υπήρχε ωστόσο το «χρυσελεφάντινο» από τα αγάλματα του Φειδία, οπότε πολλοί, για να μην μπερδεύονται με τους ελέφαντες, προτιμούν να στολίζουν λίγο περισσότερο τον «χρυσελεφάντινο πύργο τους». [Αυτή η φράση από εξαιρετικό άρθρο του Παντελή Μπουκάλα μου θύμισε την παλιά αυτή ιστορία.]
Κατέληγα ότι τον «χρυσελεφάντινο πύργο» θα προτιμούσα κι εγώ από τον φιλντισένιο, αν δεν είχαμε ήδη καθιερωμένη και διαδεδομένη έκφραση, τον «γυάλινο πύργο». Περασμένη στα λεξικά, με τιμή και με δόξα. (ΛΝΕΓ: ο χώρος στον οποίο απομονώνεται εκούσια κάποιος από το περιβάλλον, τον κοινωνικό του περίγυρο, αδιαφορώντας για ό,τι συμβαίνει γύρω του, μένοντας αμέτοχος στις εξελίξεις. ΛΚΝ: χώρος εκούσιας απομόνωσης από το κοινωνικό περιβάλλον.)
Δεν είναι όμως η μοναδική περίπτωση που μια μετάφραση επιχειρεί να παραγκωνίσει μια ήδη καθιερωμένη έκφραση. Έλεγα σε μια παρέα για την «επανεφεύρεση του τροχού» που διάβασα κάπου, αν και συνήθως λέμε «θα ανακαλύψουμε ξανά τον τροχό» (στα ελληνικά συχνά χρησιμοποιούμε το «ανακαλύπτω» αντί για το λόγιο «εφευρίσκω»). Αυτή λοιπόν η μετάφραση, επειδή είναι πολύ εύστοχη η αγγλική έκφραση, έχει παραγκωνίσει την παλιότερη δική μας, που είναι η «ανακάλυψη της πυρίτιδας» (μάλλον από το γαλλικό réinventer la poudre). «Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε εκ νέου την πυρίτιδα» λέγαμε κάποτε, αλλά φαίνεται να το ξεχνάμε, όπως και οι Γάλλοι.
