Αναρωτιέμαι αν ο Άγγλος αρχαιοβαρεμένος ισχυρίζεται ότι από τότε που αλλάξανε στο τρισκατάρατο διεθνές σύστημα άρχισαν τα παιδιά στα σχολεία να γίνονται χαζά
Μπορώ να φανταστώ ότι η χρήση τής παλιάς λίρας καλλιεργούσε μυαλά λίγο πιο γερά στην αριθμητική, όταν 3/4 τής κορόνας έβγαζαν τρία σελίνια και εννιά πένες, και η μισή γκινέα αντιστοιχούσε σε δέκα σελίνια και έξι πένες (όπως στην περίπτωση ενός παράφρονα πιλοποιού). Από την άλλη, βέβαια, αυτοί που δεν έπαιρναν από αριθμούς μπορεί να δυσκολεύονταν ακόμα περισσότερο.
Πάντως το δεκαδικό σύστημα δεν διαθέτει κάποιο εγγενές πλεονέκτημα σε σχέση με τα υπόλοιπα, και βρίσκω τουλάχιστον αξιοπρόσεκτο το επιχείρημα ότι το δωδεκαδικό είναι πιο βολικό από το δεκαδικό σε ορισμένες εφαρμογές (όπως στις τιμές) επειδή το δώδεκα διαιρείται ακριβώς σε έκτα, τέταρτα, τρίτα και δεύτερα, ενώ το δέκα μόνο σε πέμπτα και δεύτερα. Και όπως έχει αναφερθεί πρόσφατα σε άλλο νήμα, δεν είναι δύσκολο να μετρήσεις ως το δώδεκα στο ένα χέρι χρησιμοποιώντας τις φάλαγγες των τεσσάρων δαχτύλων.
Βέβαια η διαφορά με το μετρικό δεν έγκειται μόνο στη χρήση συστημάτων άλλων τού δεκαδικού, αλλά στην έλλειψη συνέπειας στις αναλογίες μεταξύ τών διάφορων επιπέδων εντός τού ίδιου συστήματος. Αυτό δεν είναι πάντα κακό, γιατί κάποιες μονάδες είναι προσαρμοσμένες στις συγκεκριμένες ανάγκες που κλήθηκαν να εξυπηρετήσουν, και γι' αυτές είναι και ίσως πιο κατάλληλες από το γενικού σκοπού μετρικό σύστημα.
Οπωσδήποτε οι αγρότες καταλάβαιναν καλά τις μονάδες τους: μία ράβδος (μεταφράζω έτσι το rod/pole/perch) είναι περίπου 5 μέτρα και αντιστοιχεί στο πλάτος ενός αυλακιού κατά το όργωμα, ενώ ένα furlong (περίπου 201 μέτρα) αντιστοιχεί στην απόσταση που ένα ζευγάρι βόδια μπορούσε να οργώσει πριν σταματήσει για να ξεκουραστεί. Η έκταση που οργωνόταν σε μία δόση, δηλαδή ένα furlong επί μία ράβδο, αποτελεί ένα rood και ήταν μακρόστενη επειδή το να γυρίσεις τα βόδια ήταν υπόθεση· αυτό ισοδυναμεί με 40 τετραγωνικές ράβδους, καθώς το furlong περιέχει 40 ράβδους (ή 10 αλυσίδες των τεσσάρων ράβδων). Τέσσερα rood το ένα δίπλα στο άλλο, με συνολικό πλάτος 4 ράβδων ή μιας αλυσίδας, αποτελούν 1 ακρ και ήταν η έκταση που μπορούσε να οργωθεί σε μία ημέρα – ή μάλλον μέχρι το μεσημέρι, καθώς το απόγευμα τα ζώα έπρεπε να βοσκήσουν (βλέπε και το Morgen τού Δαεμάνου). Αν και τα χωράφια ήταν συνήθως μακρόστενα, λόγω όχι μόνο των πρακτικών οργώματος αλλά και θεμάτων όπως η πρόσβαση σε νερό, το ακρ δεν έχει συγκεκριμένες διαστάσεις, μόνον έκταση.
Βέβαια σε κάποιες περιπτώσεις οι αντιστοιχίες είναι τελείως τρελές, και υπάρχει λόγος γι' αυτό.
Όπως εξηγεί αυτός ο εξαιρετικά χρήσιμος ιστότοπος:
A table of equivalents for a system of units can reveal a great deal about the system’s history. Compare the table of English units of length with, say, the table of units of liquid capacity. The conversion factors for the capacity units are whole numbers like 2 or powers of two. But in the table of English lengths, key conversion factors are very strange numbers, such as 5½ yards or 16½ feet to the perch, and 5280 feet to the mile. Such numbers usually indicate that unrelated, pre-existing systems of units have been stuck together to form a new system. That is the case with the English units of length.
The yard began as a unit based on the human body. Perhaps you have measured cloth, or rope, or wire, or anything long, by pinching a point between thumb and forefinger, extending your arm, catching the point that touches your nose with the other hand. (In the 19th century Native Americans insisted that the keeper of a certain trading post measure cloth they bought in this way, knowing he could change marks on his yardstick but he could not change the distance from his nose to his thumb).
The perch, also called the rod or pole, was a Germanic unit arising from plowing technology. Physically the perch was a long stick used to guide the oxen and mark the width of furrows.
The furlong, the length of a furrow, was the distance a team of oxen could plow before needing a breather. It was 40 perches long, a ratio also found in continental Europe. Though there were many different perches, the matching furlong was always 40 times the length of the perch.
An acre was 4 perches wide and 1 furlong long. Thus perch and furlong became built into the layout of fields.
The uses of the yard and perch, measuring cloth, for example, and measuring agricultural land, had nothing in common. There was no need to know how many yards long a field was, and no reason to speak of “perches of cloth.” But trade and governance require a system of measures whose correctness can be verified, and whose relationships between them are clear. The easiest way to achieve this is to define for one unit for each property, such as length, a physical standard for that unit. For English units of length, this standard was an iron prototype of the yard. From [the 18th century] to the adoption of the metric system in the 20th century, all English units of length were defined in terms of the prototype of the yard.
The yard began as a unit based on the human body. Perhaps you have measured cloth, or rope, or wire, or anything long, by pinching a point between thumb and forefinger, extending your arm, catching the point that touches your nose with the other hand. (In the 19th century Native Americans insisted that the keeper of a certain trading post measure cloth they bought in this way, knowing he could change marks on his yardstick but he could not change the distance from his nose to his thumb).
The perch, also called the rod or pole, was a Germanic unit arising from plowing technology. Physically the perch was a long stick used to guide the oxen and mark the width of furrows.
The furlong, the length of a furrow, was the distance a team of oxen could plow before needing a breather. It was 40 perches long, a ratio also found in continental Europe. Though there were many different perches, the matching furlong was always 40 times the length of the perch.
An acre was 4 perches wide and 1 furlong long. Thus perch and furlong became built into the layout of fields.
The uses of the yard and perch, measuring cloth, for example, and measuring agricultural land, had nothing in common. There was no need to know how many yards long a field was, and no reason to speak of “perches of cloth.” But trade and governance require a system of measures whose correctness can be verified, and whose relationships between them are clear. The easiest way to achieve this is to define for one unit for each property, such as length, a physical standard for that unit. For English units of length, this standard was an iron prototype of the yard. From [the 18th century] to the adoption of the metric system in the 20th century, all English units of length were defined in terms of the prototype of the yard.
Και αυτή ήταν η λογική τής λειτουργίας τού συστήματος. Το αν κάποιες μονάδες συνδέονταν μεταξύ τους ή όχι δεν επηρέαζε απαραίτητα το γεγονός ότι ο πολύς κόσμος δεν χρειαζόταν να γνωρίζει όλες τις μονάδες ή τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά μόνον εκείνες που χρειαζόταν στην καθημερινή και επαγγελματική του ζωή. Οι ράβδοι και οι αλυσίδες ήταν κτηματογραφικές μονάδες: πέρα από την ανάγκη καθορισμού τους, η γνώση αυτών των μονάδων δεν σχετιζόταν με τη μέτρηση ούτε των ταξιδιών μεταξύ πόλεων (που γινόταν σε μίλια ή λεύγες και πρακτικώς σε βήματα), ούτε του βάθους τής θάλασσας ή των ορυχείων (σε οργιές), ούτε του ύψους λόφων και βουνών (σε πόδια), ούτε του μήκους υφασμάτων (σε γιάρδες), κι ας περιγράφονται όλα σε όρους γιαρδών. Κι ενώ τίποτα δεν στερούσε από τον ακτήμονα υποδηματοποιό που ζούσε στην πόλη τη δυνατότητα να καταλάβει με ακρίβεια πόσο είναι ένα ακρ, ίσως δεν θα βρισκόταν και κάτι που θα τον υποχρέωνε να το μάθει. Με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή, που με ωφελεί ελάχιστα το ότι γνωρίζω σε πόσα χιλιόμετρα αντιστοιχεί περίπου μια αστρονομική μονάδα, κι ας είναι τα ίδια χιλιόμετρα με τα οποία μετράω τη διαδρομή από το σπίτι μου έως τη θάλασσα.
Επιπλέον, το σύστημα μονάδων που χρησιμοποιεί η καθεμία χώρα δεν επηρεάζει τις συνήθεις ποσότητες που αγοράζει κανείς περισσότερο από ένα μικρό ποσοστό. Το αν θα γεμίσεις το ντιπόζιτο του αυτοκινήτου σου με βενζίνη σε ολόκληρα λίτρα ή γαλόνια δεν αλλάζει παρά ελάχιστα την ποσότητα που θα βάλεις. Και οι ποσότητες με τις οποίες συνήθως ασχολείται κανείς θα του μείνουν, και με αυτές θα αντιλαμβάνεται το υπόλοιπο σύστημα. Τάχα τι, στην Ελλάδα ξέρουμε από σχετικά νωρίς ότι τα κουτάκια των αναψυκτικών περιέχουν 330 ml, τα μικρά μπουκάλια μισό λίτρο και τα μεγάλα ενάμισι, και ότι οι μικροί χυμοί διατίθενται σε κουτάκια των 250 ή 330 ml. Αν τα τελευταία τα σκεφτόμαστε ως «ένα τέταρτο του λίτρου» και «ένα τρίτο στρογγυλοποιημένο», τότε δεν είναι παράξενο να σκεφτείς ότι σε άλλες χώρες χρησιμοποιούν πιο περιορισμένη γκάμα από νούμερα (ένα, δύο, μισό, ένα τέταρτο) αλλά θυμούνται καναδυό λέξεις επιπλέον. Μια συνήθεια είναι: αν όλες οι διαφημίσεις, οι ετικέτες και οι μεζούρες αναπαράγουν το ίδιο σύστημα, η συνεχής επανάληψη το ενσταλάζει στη συνείδηση του καθενός. Κι εγώ θα είχα μια γενική ιδέα τού πόσο ζυγίζει η μέση γυναίκα ή ο μέσος δεκαπεντάχρονος σε στόουν και λίβρες, αν σχεδόν από γεννησιμιού μου μετρούσα το βάρος μου με τον ίδιο τρόπο.
Έτσι λοιπόν είναι θέμα οπτικής. Έχουμε μεγαλώσει σε έναν κόσμο με ενοποιημένο σύστημα μέτρων και σταθμών που χαίρει ευρύτατης χρήσης, και ένα βασικό διεθνές ημερολόγιο και ζώνες ώρας όπου τη μεγαλύτερη ενόχληση συνήθως αποτελούν οι διαφορετικοί κανόνες που διέπουν τη θερινή ώρα. Έτσι είναι εύκολο να ξεχάσει κανείς το πόσο πρόσφατα είναι όλα αυτά, και μάλιστα στην Ελλάδα: στις 28 Ιουλίου φέτος θα συμπληρωθεί ένας αιώνας από τότε που εγκαταλείφθηκε η τοπική ώρα Αθηνών (GMT+1:34:52), και μόλις το 1923 υιοθετήσαμε το Γρηγοριανό ημερολόγιο, τελευταίοι από ολόκληρη την Ευρώπη (με την ημιεξαίρεση των Οθωμανών). Η δε οκά παρέμεινε σε χρήση ακόμα και όταν είχε καταργηθεί στην Τουρκία. Αν πάμε πιο πίσω, το μέτρο και το κιλό πρωτοκαθορίστηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα, και στα μέσα τού ιδίου κατασκευάστηκαν τα πρώτα ακριβή χρονόμετρα, που τόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν στην εγκαθίδρυση της βρετανικής θαλασσοκρατορίας. Οι περισσότεροι δεν είχαν καν ρολόγια στα σπίτια τους τότε, και σχεδίαζαν την ημέρα τους με τον ήλιο και ίσως τις καμπάνες των εκκλησιών.
Μου πήρε χρόνια για να δω έτσι τα πράγματα. Το αυτοκρατορικό σύστημα (και το παραπλήσιο αμερικανικό) το κορόιδευα κι εγώ παλιά ως παράλογο και απηρχειωμένο. Εδώ το ημερολόγιο και το ρολόι θέλουν προσπάθεια για να τα μάθει ένα παιδί* και μερικές λεπτομέρειές τους ακόμα μπερδεύουν κάποιους ενηλίκους**, πού να κάτσεις να ασχοληθείς με όλα τα άλλα; Άλλωστε, τα παραπάνω δεν σημαίνουν επ' ουδενί ότι δεν τίθεται ζήτημα προόδου και προσαρμογής. Ζούμε στην εποχή τού μαζικού παγκόσμιου εμπορίου, των άμεσων διεθνών συναλλαγών, των επιστημονικών ερευνών σε επίπεδο τόσο υποατομικό όσο και διαπλανητικό, και των δορυφορικών συστημάτων επικοινωνίας και πλοήγησης. Είναι απόλυτα λογικό και θεμιτό να ανακύπτει η ανάγκη για τυποποίηση και εναρμονισμό στις περισσότερες πτυχές τής ανθρώπινης δραστηριότητας· δεν είναι τυχαίο ότι το 1999 χάθηκε διαστημικό σκάφος αξίας άνω των 300 εκατ. δολαρίων λόγω λογισμικού που έβγαζε αριθμούς στο λάθος σύστημα μονάδων.
Αλλά ας μην απορούμε κιόλας που σε μερικές χώρες δεν βιάζονται περισσότερο να ξεφορτωθούν τις παλιές μονάδες. Η συνήθεια, η παράδοση, η αδράνεια, ακόμα και η ιδέα τής διαφορετικότητας από τους άλλους, είναι όλες τους γνωστές δυνάμεις. Ίσως δεν ισχύει το ίδιο για την ιδιότητά μας να υπερεκτιμούμε την πρόοδο που έχουμε κάνει οι ίδιοι σε σχέση με τους άλλους. Αμέσως μόλις υιοθετήσουμε κάτι, είναι εύκολο να θεωρήσουμε τη νέα μας θέση δεδομένη και να μπούμε στον πειρασμό να δούμε όποιον δεν μας ακολούθησε ως οπισθοδρομικό. Και είναι μάλλον αφηρημένη η ιδέα ότι πλευρές τής ζωής μας που θεωρούμε αυτονόητες δεν θα καταστούν περιττές σε είκοσι ή πενήντα χρόνια. Και τότε θα απορούν πώς χάναμε τον χρόνο μας με τόσο παράξενα και περίπλοκα πράγματα.
Διότι όταν η τεχνολογία καταστήσει την ίδια την ιδέα τού διαβατηρίου παρωχημένη, η εμμονή τού Άγγλου αρχαιοβαρεμένου να επαναφέρει το μπλε εξώφυλλο που του στέρησε η Ευρωπαϊκή Ένωση θα φαίνεται μάλλον γραφική.
* Μικρός θυμάμαι ότι προβληματιζόμουν και διαμαρτυρόμουν για το «παρά είκοσι», επειδή δεν βρέθηκε κάποιος να μου εξηγήσει τότε ότι «παρά» υποδεικνύει αφαίρεση από την επόμενη ώρα.
** Ομολογώ ότι με σοκάρει η απροθυμία πολλών να μάθουν τον απλό κανόνα ότι η ώρα αλλάζει την τελευταία Κυριακή τού Μαρτίου και του Οκτωβρίου, με την αιτιολογία ότι «το διαφημίζουν πάντα».
