-ικός και -στικός
- Thread starter Ioli
- Start date
Καλησπέρα. Στις συγκεκριμένες περιπτώσεις, μπορούμε να τα δούμε και τα δύο σαν -ικός, μόνο που στη δεύτερη περίπτωση είναι κάτι σχετικό με «ισμό» (θεωρία, κίνημα κτλ που λήγει σε -ισμός).
Στην πρώτη περίπτωση, Ισλάμ και ισλαμισμός μπορεί να μας μπερδεύουν λίγο. Πιο ξεκάθαρη είναι η δεύτερη διαφορά: ο βοναπαρτικός έχει άμεση σχέση με τον ίδιο τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο βοναπαρτιστικός με τον βοναπαρτισμό, όπως ορίζεται αυτός στην πολιτική φιλοσοφία (π.χ. σύμφωνα με το ΛΝΕΓ: «1. πολιτικό σύστημα που εφαρμόστηκε από τη δυναστεία την οποία ίδρυσε στη Γαλλία ο Ναπολέων Βοναπάρτης και σύμφωνα με το οποίο η διακυβέρνηση έχει απολυταρχικό χαρακτήρα, ο μονάρχης ωστόσο ασκεί την εξουσία με την εξουσιοδότηση τού έθνους. 2. η αλαζονική στάση αυτού που ασκεί την εξουσία»).
Αν δεν είναι σαφές, ίσως να δούμε κι άλλα παραδείγματα.
Στην πρώτη περίπτωση, Ισλάμ και ισλαμισμός μπορεί να μας μπερδεύουν λίγο. Πιο ξεκάθαρη είναι η δεύτερη διαφορά: ο βοναπαρτικός έχει άμεση σχέση με τον ίδιο τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο βοναπαρτιστικός με τον βοναπαρτισμό, όπως ορίζεται αυτός στην πολιτική φιλοσοφία (π.χ. σύμφωνα με το ΛΝΕΓ: «1. πολιτικό σύστημα που εφαρμόστηκε από τη δυναστεία την οποία ίδρυσε στη Γαλλία ο Ναπολέων Βοναπάρτης και σύμφωνα με το οποίο η διακυβέρνηση έχει απολυταρχικό χαρακτήρα, ο μονάρχης ωστόσο ασκεί την εξουσία με την εξουσιοδότηση τού έθνους. 2. η αλαζονική στάση αυτού που ασκεί την εξουσία»).
Αν δεν είναι σαφές, ίσως να δούμε κι άλλα παραδείγματα.
Βλ. Λεξιλογία, λήμματα: Islamism? και Τι ακριβώς είναι ο βοναπαρτισμός;
...
[Λεξικό Τριανταφυλλίδη]
-ιστικός [SUP]1[/SUP] -ιστική -ιστικό [istikós] : επίθημα για το σχηματισμό επιθέτων παράγωγων από ουσιαστικά (συνήθ. σε συνδυασμό με τα ουσ. σε -ισμός)· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει τα χαρακτηριστικά που συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη: (αταβισμός) αταβιστικός, (φουτουρισμός) φουτουριστικός, (υπαρξισμός) υπαρξιστικός, (κολεκτίβα) κολεκτιβιστικός.
-ικός [SUP]1[/SUP] -ική -ικό [ikós] & -ικος [SUP]1[/SUP] -ικη -ικο [ikos] θηλ. (σπανιότ., προφ.) & -ικιά [iá] & -ικια [ia] : επίθημα:
I. επιθέτων παράγωγων από εθνικά ουσιαστικά· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο προέρχεται από τον τόπο, την πόλη, την περιοχή ή γενικά από το σύνολο ανθρώπων που υποδηλώνει η πρωτότυπη λέξη. 1. (Άγγλος) αγγλικός, (Γάλλος) γαλλικός, (Ελβετός) ελβετικός, (Θεσσαλός) θεσσαλικός· (Iσπανός) ισπανικός. 2. (στη μη οξύτονη μορφή της): (Aρβανίτης) αρβανίτικος, (Bλάχος) βλάχικος. 3. διπλός σχηματισμός επιθέτου· προφορικοί ή οικείοι σχηματισμοί με τη μη οξύτονη μορφή του επιθήματος: ρουμανικός - ρουμάνικος, τουρκικός - τούρκικος. || αγγλικός - εγγλέζικος.
II. ουσιαστικοποιημένων επιθέτων· το θηλυκό στον ενικό και το ουδέτερο στον πληθυντικό δηλώνουν τη γλώσσα που αντιστοιχεί στην πρωτότυπη λέξη.1. γαλλική, αγγλική, γερμανική, ρωσική (γλώσσα). || γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ρωσικά. 2. προφορικοί ή οικείοι σχηματισμοί στη μη οξύτονη μορφή: ρώσικη, βλάχικη (γλώσσα). || αρβανίτικα, βλάχικα. || ρουμανική - ρουμάνικη - ρουμανικά - ρουμάνικα.
-ικος [SUP]2[/SUP] -ικη -ικο [ikos] θηλ. (σπανιότ., προφ.) & -ικια [ia] :
1. επίθημα για το σχηματισμό επιθέτων παράγωγων από ονόματα· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει τα χαρακτηριστικά αυτού που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη ή ανήκει ή αναφέρεται σε αυτήν: (αράπης) αράπικος, (γέρος) γέρικος, (καμπούρης) καμπούρικος, (κλέφτης) κλέφτικος, (μπακάλης) μπακάλικος, (τσιφούτης) τσιφούτικος· (κλαψιάρης) κλαψιάρικος, (ρουτινιέρης) ρουτινιέρικος.
2. επίθημα για το μεταπλασμό επιθέτων της λόγιας γλώσσας: (αυθάδης) αυθάδικος, (θηριώδης) θηριώδικος, (μανιώδης) μανιώδικος.
-ικός [SUP]2[/SUP] -ική -ικό θηλ. (σπανιότ., προφ.) & -ικιά :
I. επίθημα επιθέτων παράγωγων: α. από ουσιαστικά· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο ανήκει ή αναφέρεται στην πρωτότυπη λέξη, έχει τα χαρακτηριστικά ή τις ιδιότητες που αυτή συνεπάγεται: (δημοκρατία) δημοκρατικός, (επιστήμονας) επιστημονικός, (ιστορία) ιστορικός, (μαίανδρος) μαιανδρικός, (μέτωπο) μετωπικός, (κέντρο) κεντρικός, (σφαίρα) σφαιρικός, (τηλέφωνο) τηλεφωνικός, (χάρισμα) χαρισματικός. || (λαός) λαϊκός, που ανήκει ή προέρχεται από το λαό· (λόγος) λογικός, που είναι σύμφωνος με τον (ορθό) λόγο· (βασιλιάς) βασιλικός, που ταιριάζει, ανήκει σε βασιλιά ή που είναι οπαδός του. β. από ρήματα· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει την ιδιότητα ή την ικανότητα να κάνει αυτό που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη ή είναι κατάλληλο γι΄ αυτό· (πρβ. -τικός): (δημιουργώ) δημιουργικός, (καρτερώ) καρτερικός, (πειθαρχώ) πειθαρχικός.
II1. με ουσιαστικοποίηση του θηλυκού του επιθέτου στον ενικό αριθμό σχηματίζει αφηρημένα θηλυκά ουσιαστικά που δηλώνουν τέχνη, επιστήμη, μάθηση σχετική με αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη: (γλυπτικός) γλυπτική, (γραμματικός) γραμματική, (ηθικός) ηθική, (μαιευτικός) μαιευτική, (παιδιατρικός) παιδιατρική· πληροφορική, κυβερνητική.
2. με ουσιαστικοποίηση του ουδετέρου του επιθέτου στον πληθυντικό αριθμό: α. δηλώνει τέχνη, επιστήμη, μάθηση σχετική με αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη: μαθηματικά, οικονομικά, οικοκυρικά. β. σε περιληπτικά ουσιαστικά: ασημικά, γυαλικά, διαμαντικά, κουζινικά, λαχανικά, σιδερικά, χορταρικά. γ. (επιστ.) δηλώνει συνομοταξία ή γενικά μεγάλη κατηγορία ζώων ή φυτών με κοινά χαρακτηριστικά, συνήθ. ως απόδοση ξένων όρων: μηρυκαστικά, τρωκτικά. δ. (ιατρ.) δίνει τη γενική ονομασία παρεμφερών ασθενειών που αφορούν το μέρος του σώματος που συνήθ. εκφράζει η πρωτότυπη λέξη: εντερικά, μητρικά.
3. με ουσιαστικοποίηση του ουδετέρου του επιθέτου: α. ορεκτικό, ψυχικό. || οικονομικά: Tα οικονομικά μας δεν πηγαίνουν πολύ καλά. β. (συνήθ. προφ.) σε περιληπτικά ουδέτερα ουσιαστικά: ασημικό, διαμαντικό, λουλουδικό, χρυσαφικό: Ήταν γεμάτη χρυσαφικό· (πρβ. το μη περιληπτικό: Tης αγόρασαν για το γάμο της ένα ασημικό).
[Λεξικό Τριανταφυλλίδη]
-ιστικός [SUP]1[/SUP] -ιστική -ιστικό [istikós] : επίθημα για το σχηματισμό επιθέτων παράγωγων από ουσιαστικά (συνήθ. σε συνδυασμό με τα ουσ. σε -ισμός)· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει τα χαρακτηριστικά που συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη: (αταβισμός) αταβιστικός, (φουτουρισμός) φουτουριστικός, (υπαρξισμός) υπαρξιστικός, (κολεκτίβα) κολεκτιβιστικός.
[λόγ. < αρχ. σύνθετο μετουσ. και μεταρ. επίθημα κτητ. επιθ. -ισ-τικός < μεταρ. ουσ. σε -ισ-τής (δες λ.) και μετον. ρήματα σε -ίζω: αρχ. σοφ-ιστής (< σοφ-ίζομαι) > σοφ-ισ-τικός, χαρακτηρ-ίζω > χαρακτηρ-ισ-τικός & γαλλ. -istique, -iste, αγγλ. -istic, -istical, γερμ. -istisch < λατ. -isticus < αρχ. -ιστ-ικός, και σε συνδυασμό με το επίθημα -ισμός < -ismus < ελνστ. -ισμός: νεοελλ. ελλην-ιστικός < γερμ. hellenistisch < Hellenismus (διαφ. το ελνστ. ἑλ λην-ισμός `χρήση ελληνικού ύφους΄), αταβ-ιστικός (αταβ-ισμός) < αγγλ. atavistic (< atavism)]
I. επιθέτων παράγωγων από εθνικά ουσιαστικά· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο προέρχεται από τον τόπο, την πόλη, την περιοχή ή γενικά από το σύνολο ανθρώπων που υποδηλώνει η πρωτότυπη λέξη. 1. (Άγγλος) αγγλικός, (Γάλλος) γαλλικός, (Ελβετός) ελβετικός, (Θεσσαλός) θεσσαλικός· (Iσπανός) ισπανικός. 2. (στη μη οξύτονη μορφή της): (Aρβανίτης) αρβανίτικος, (Bλάχος) βλάχικος. 3. διπλός σχηματισμός επιθέτου· προφορικοί ή οικείοι σχηματισμοί με τη μη οξύτονη μορφή του επιθήματος: ρουμανικός - ρουμάνικος, τουρκικός - τούρκικος. || αγγλικός - εγγλέζικος.
II. ουσιαστικοποιημένων επιθέτων· το θηλυκό στον ενικό και το ουδέτερο στον πληθυντικό δηλώνουν τη γλώσσα που αντιστοιχεί στην πρωτότυπη λέξη.1. γαλλική, αγγλική, γερμανική, ρωσική (γλώσσα). || γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ρωσικά. 2. προφορικοί ή οικείοι σχηματισμοί στη μη οξύτονη μορφή: ρώσικη, βλάχικη (γλώσσα). || αρβανίτικα, βλάχικα. || ρουμανική - ρουμάνικη - ρουμανικά - ρουμάνικα.
[-ικός: δες -ικός [SUP]2[/SUP] -ική -ικό· -ικος: δες -ικος [SUP]2[/SUP] -ικη -ικο· σχετικά με την αντίθεση:λαϊκό -ικος / λόγ. -ικός σύγκρ. ζευγάρια του τύπου: φράγκικος / γαλλικός, εγγλέζικος / αγγλικός, δανέζικος / δανικός, τούρκικος / τουρκικός και για γλώσσες: ρωμαίικα / ελληνικά, τούρκικα / τουρκικά]
1. επίθημα για το σχηματισμό επιθέτων παράγωγων από ονόματα· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει τα χαρακτηριστικά αυτού που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη ή ανήκει ή αναφέρεται σε αυτήν: (αράπης) αράπικος, (γέρος) γέρικος, (καμπούρης) καμπούρικος, (κλέφτης) κλέφτικος, (μπακάλης) μπακάλικος, (τσιφούτης) τσιφούτικος· (κλαψιάρης) κλαψιάρικος, (ρουτινιέρης) ρουτινιέρικος.
2. επίθημα για το μεταπλασμό επιθέτων της λόγιας γλώσσας: (αυθάδης) αυθάδικος, (θηριώδης) θηριώδικος, (μανιώδης) μανιώδικος.
[μσν. επίθημα -ικος < λατ. μετουσ. επίθημα κτητικών επιθέτων -icus: domesticus `που ανήκει στο σπίτι, προσωπικός΄ > μσν. δομέστικος `αξιωματούχος του αυτοκράτορα΄, συνήθ. όμως σε δάνεια από τα ελλην. -ικός, -τικός:Asiaticus < ελνστ. Ἀσια-τικός, politicus < αρχ. πολιτ-ικός]
I. επίθημα επιθέτων παράγωγων: α. από ουσιαστικά· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο ανήκει ή αναφέρεται στην πρωτότυπη λέξη, έχει τα χαρακτηριστικά ή τις ιδιότητες που αυτή συνεπάγεται: (δημοκρατία) δημοκρατικός, (επιστήμονας) επιστημονικός, (ιστορία) ιστορικός, (μαίανδρος) μαιανδρικός, (μέτωπο) μετωπικός, (κέντρο) κεντρικός, (σφαίρα) σφαιρικός, (τηλέφωνο) τηλεφωνικός, (χάρισμα) χαρισματικός. || (λαός) λαϊκός, που ανήκει ή προέρχεται από το λαό· (λόγος) λογικός, που είναι σύμφωνος με τον (ορθό) λόγο· (βασιλιάς) βασιλικός, που ταιριάζει, ανήκει σε βασιλιά ή που είναι οπαδός του. β. από ρήματα· δηλώνει ότι το προσδιοριζόμενο έχει την ιδιότητα ή την ικανότητα να κάνει αυτό που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη ή είναι κατάλληλο γι΄ αυτό· (πρβ. -τικός): (δημιουργώ) δημιουργικός, (καρτερώ) καρτερικός, (πειθαρχώ) πειθαρχικός.
II1. με ουσιαστικοποίηση του θηλυκού του επιθέτου στον ενικό αριθμό σχηματίζει αφηρημένα θηλυκά ουσιαστικά που δηλώνουν τέχνη, επιστήμη, μάθηση σχετική με αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη: (γλυπτικός) γλυπτική, (γραμματικός) γραμματική, (ηθικός) ηθική, (μαιευτικός) μαιευτική, (παιδιατρικός) παιδιατρική· πληροφορική, κυβερνητική.
2. με ουσιαστικοποίηση του ουδετέρου του επιθέτου στον πληθυντικό αριθμό: α. δηλώνει τέχνη, επιστήμη, μάθηση σχετική με αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη: μαθηματικά, οικονομικά, οικοκυρικά. β. σε περιληπτικά ουσιαστικά: ασημικά, γυαλικά, διαμαντικά, κουζινικά, λαχανικά, σιδερικά, χορταρικά. γ. (επιστ.) δηλώνει συνομοταξία ή γενικά μεγάλη κατηγορία ζώων ή φυτών με κοινά χαρακτηριστικά, συνήθ. ως απόδοση ξένων όρων: μηρυκαστικά, τρωκτικά. δ. (ιατρ.) δίνει τη γενική ονομασία παρεμφερών ασθενειών που αφορούν το μέρος του σώματος που συνήθ. εκφράζει η πρωτότυπη λέξη: εντερικά, μητρικά.
3. με ουσιαστικοποίηση του ουδετέρου του επιθέτου: α. ορεκτικό, ψυχικό. || οικονομικά: Tα οικονομικά μας δεν πηγαίνουν πολύ καλά. β. (συνήθ. προφ.) σε περιληπτικά ουδέτερα ουσιαστικά: ασημικό, διαμαντικό, λουλουδικό, χρυσαφικό: Ήταν γεμάτη χρυσαφικό· (πρβ. το μη περιληπτικό: Tης αγόρασαν για το γάμο της ένα ασημικό).
[Iβ: αρχ. μετον. (ιδ. μετουσ.) επίθημα -ικός (το πιο κοινό επίθημα επιθέτων) που τελικά συνδέθηκε και με ρ., στις σημ.: `κατάλληλος για
, που έχει τη φύση του
΄: αρχ. Πελασγ-ικός (< Πελασγ-οί), βασιλ-ικός `που έχει χαρακτηριστικά βασιλιά, κατάλληλος για βασιλιάς, που ανήκει σε βασιλιά΄ (< βασιλ-εύς), φιλ-ικός (< φίλ-ος) (δες και -τικός)· Iα: λόγ. < αρχ. -ικός: αρχ. ἱστορ-ικός (< ἱστορ-ία) & νλατ. -icus < λατ. -icus, ιδ. για δήλωση τέχνης ή επιστήμης < (εν μέρει) αρχ. -ικός: προϊστορ-ικός < γαλλ. préhistorique, ηλεκτρον-ικός < διεθ. electronic & απόδ. του νλατ. -ia (ουδ. πληθ. ουσ.) δηλωτικό συνομοταξίας φυτών ή ζώων > -ικά (ουσιαστικοπ. ουδ. του επιθ. στον πληθ.): cryptogamia > κρυπτογαμ-ικά· II1: λόγ. < αρχ. -ική, ουσιαστικοπ. θηλ. του επιθήματος -ικός, για δήλωση επιστήμης ή τέχνης: αρχ. ἰατρ-ική, μουσ-ική, γραμματ-ική, καθώς και γλώσσας: αρχ. ἑλλην-ική, περσ-ική & λόγ. < νλατ. -ica < λατ. -ica < αρχ. -ική, για δήλωση επιστημών, τεχνολογιών κτλ.: ηλεκτρον-ική < γαλλ. électronique ή αγγλ. electronics· II2α, γ: λόγ. < αρχ. -ικά, ουσιαστικοπ. ουδ. πληθ. του επιθήματος -ικός: αρχ. πολιτ-ικά (ενν. πράγματα), γραμματ-ικά, ἑλλην-ικά (ενν. γράμματα)· II2β, δ: ουσιαστικοπ. ουδ. πληθ. του επιθήματος -ικός· II3: ελνστ. -ικόν, ουσιαστικοπ. ουδ. του αρχ. επιθήματος -ικός: ελνστ. ψυχ-ικόν (δες λ.)]