Όταν πρωτάκουσα την έκφραση σαράντα χρόνια τούρκικα θυμάμαι πως σκέφτηκα «μα τι μέτρο είναι το “τούρκικο”, πόσο πολύ δηλαδή κρατάει ένας χρόνος στην Τουρκία;» Μου φαινόταν πολύ μυστήριος αυτός ο προσδιορισμός.
Αργότερα, όταν άρχισα να μαθαίνω τουρκικά, ανακάλυψα πως όταν οι Τούρκοι θέλουν να πουν πως κάτι κρατάει πάρα πολύ, λένε απλώς kırk yıl, «σαράντα χρόνια» κι αυτό αρκεί. Αχά, ώστε αυτό ήταν!
Είναι λοιπόν πιθανό να πέρασε η έκφραση αυτή και στα ελληνικά μέσω των τουρκικών και να λέμε πως τα σαράντα χρόνια είναι «τούρκικα» για να πούμε κάτι αντίστοιχο του «σαράντα χρόνια, που λένε και οι Τούρκοι». Στα τουρκικά, εξάλλου, όταν ο αριθμός «σαράντα» χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με χρονικό προσδιορισμό, δείχνει ότι κάτι γίνεται πολύ σπάνια (kırk yılda bir, «μια φορά στα σαράντα χρόνια») ή ότι κρατάει πάρα πολύ (kırk saat, «σαράντα ώρες»)
Γιατί ειδικά «σαράντα» όμως;
Μια προσεκτική ματιά στις παραδόσεις τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας δείχνει πως ο αριθμός αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία και εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα. Η επικρατέστερη εξήγηση είναι πως συνδέεται με τα θρησκευτικά κείμενα (Αγία Γραφή, Κοράνι)· πράγματι, στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη αλλά και στο Κοράνι ο αριθμός σαράντα συχνά περιγράφει μια περίοδο δοκιμασίας, προετοιμασίας ή και τιμωρίας, ή σηματοδοτεί μια αλλαγή. Ο Μωυσής έμεινε σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες στο Όρος Σινά για να λάβει τις Δέκα Εντολές (Έξοδος κδ' 18), οι Ισραηλίτες περιπλανήθηκαν στην έρημο σαράντα χρόνια προτού φτάσουν στη Γη της Χαναάν (Έξοδος ιστ' 36), ο Προφήτης Μωάμεθ ήταν σαράντα χρονών όταν τον επισκέφτηκε ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και του αποκάλυψε τον πρώτο στίχο από το Κοράνι, ο Ιησούς έμεινε στην έρημο σαράντα ημέρες μετά τη βάπτισή του αντιστεκόμενος στους πειρασμούς του Σατανά, ο Κατακλυσμός διάρκεσε σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες (Γένεσις ζ' 4) κ.ο.κ.
Ο αριθμός σαράντα εμφανίζεται ωστόσο και σε άλλες περιπτώσεις, κυρίως σε σχέση με διαβατήριες τελετές. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία οι λαϊκές και θρησκευτικές παραδόσεις επιτάσσουν πως πρέπει να περάσουν σαράντα μέρες προτού τα νεογέννητα βρέφη και οι μητέρες τους βγουν από το σπίτι, περίοδος που συνοδεύεται από διάφορες δοξασίες ανάλογα με την περίπτωση και συνήθως το τέλος της σηματοδοτείται με μια τελετή. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, κάποιες φορές όταν «σαραντίσει» το βρέφος μεταφέρεται στην εκκλησία για να πάρει την ευχή του ιερέα. Σε κάποιες περιοχές της Τουρκίας, το βρέφος που σαραντίζει πρέπει να κάνει μπάνιο σε νερό μέσα στο οποίο κάποιος ενήλικας έχει πρώτα ρίξει ένα χρυσό ή ασημένιο φυλαχτό.
Το «σαράντισμα» ωστόσο δεν συνδέεται μόνο με τη γέννα, αλλά και με το θάνατο. Στους χριστιανορθόδοξους πληθυσμούς το σημαντικότερο, θα λέγαμε, μνημόσυνο μετά το θάνατο ενός προσώπου γίνεται στις σαράντα ημέρες από το θάνατό του, ενώ παρόμοια τελετή υπάρχει και στο Ισλάμ.
Κάτι αντίστοιχο βρίσκουμε και στα έθιμα του γάμου: σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας θεωρείται γρουσουζιά για τους νεόνυμφους αν κάνουν ταξίδι σαράντα μέρες μετά το γάμο - απαγορεύεται επίσης να πηγαίνουν σε κηδείες.
Στη λαϊκή παράδοση, οι πιο πάνω τελετές συνδέονται και με δοξασίες που δεν σχετίζονται με την εκάστοτε επίσημη θρησκεία: το πνεύμα του νεκρού μένει στο σπίτι για σαράντα μέρες, το ασαράντιστο μωρό που βγαίνει από το σπίτι θα είναι φιλάσθενο κτλ. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που ο αριθμός σαράντα έχει τόσο έντονη παρουσία σε λαϊκούς θρύλους και παραμύθια, αλλά και στα δημοτικά τραγούδια.
Σε λαϊκά παραμύθια και στις δύο χώρες, ο ήρωας αναγκάζεται συχνά να περάσει από σαράντα κύματα για να πετύχει αυτό που θέλει: άλλες φορές ταξιδεύει σαράντα μέρες για να βρει αυτό που θα τον βοηθήσει να νικήσει τους σαράντα δράκους και άλλες πάλι αναγκάζεται να ανοίξει σαράντα πόρτες, να βρει σαράντα κλειδιά, να περιδιαβεί σαράντα δωμάτια κλπ. Αν το παραμύθι έχει αίσιο τέλος και ο ήρωας παντρευτεί την ηρωίδα, ο γάμος τους κρατάει σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες.
Στα δημοτικά τραγούδια πάλι, βλέπουμε ότι ο αριθμός χρησιμοποιείται για να δηλώσει απροσδιόριστο και μάλλον μεγάλο πλήθος: Σαράντα παλικάρια από τη Λεβαδιά/κίνησαν να πατήσουνε την Τροπολιτσά | Βασιλικός πλατύφυλλος με τα σαράντα φύλλα/σαράντα σ' αγαπήσανε και ’γώ πάλι σε πήρα | Δώδεκα χρόνια αρματολός / σαράντα χρόνια κλέφτης | Σαράντα να τα μοιραστούν / τα όμορφά σου κάλλη / όλες θα γίνουν όμορφες / κι όμορφη θα 'σαι πάλι.
Ο αριθμός σαράντα εξάλλου εμφανίζεται με τον ίδιο ρόλο και σε τοπωνύμια, όπως για παράδειγμα οι Σαράντα Εκκλησιές και ο Σαραντάπορος στα ελληνικά, οι Σαράντα Κορυφές (Kırktepe) και τα Σαράντα Δέντρα (Kırkağaç) στα τουρκικά.
Έχει συνδεθεί λοιπόν η χρήση του αριθμού «σαράντα» στη θέση ενός πολύ μεγάλου και κάποιες φορές απροσδιόριστου αριθμού που χρησιμοποιείται κυρίως για να δείξει μεγάλο χρονικό διάστημα - κάτι που φαίνεται και από τις παραφθορές της φράσης «σαράντα χρόνια τούρκικα»: κάποιες φορές είναι διακόσια, τριακόσια, μέχρι και χίλια. Από την άλλη, οι λαϊκές δεισιδαιμονίες που γυρίζουν κι αυτές γύρω από τον ίδιο αριθμό συνδέονται περισσότερο με τις περιόδους δοκιμασίας και προετοιμασίας που παρουσιάζονται σε θρησκευτικά κείμενα.
Στα τουρκικά μάλιστα, ο αριθμός σαράντα θεωρείται κάποιες φορές ότι έχει μαγικές ιδιότητες. Πιστεύεται ας πούμε πως όταν επισκέπτεται κανείς ένα ιερό σημείο, μπορεί να κάνει μια ευχή, αλλά για να πιάσει πρέπει αυτός που την κάνει να την επαναλάβει σαράντα φορές ή να γυρίσει γύρω από το ιερό σημείο σαράντα φορές. Αλλού, λένε ότι για να βρέξει σε περιόδους ξηρασίας πρέπει να μαζέψεις σαράντα βότσαλα από ένα ξερό ποτάμι, να τα βάλεις σε ένα σακούλι και να βάλεις το σακούλι στο νερό. Αν βρέξει πολύ, πρέπει το σακούλι να βγει από το νερό και τότε η βροχή σταματά αμέσως.
Βέβαια, δεν ήταν ανάγκη να τα γράψω όλα αυτά, διότι είναι αυταπόδεικτο ότι ο αριθμός είναι μαγικός. Όπως είπε και ο Δόχτορας όταν του είπα ότι σκέφτομαι να γράψω κάτι για το σαράντα ώστε να γιορτάσωτη φλυαρία μου τις 10.000 χιλιάδες αναρτήσεις μου, μού είπε: 10.000 = 250 Χ 40!!!! Τυχαίο; Δεν νομίζω.
Αργότερα, όταν άρχισα να μαθαίνω τουρκικά, ανακάλυψα πως όταν οι Τούρκοι θέλουν να πουν πως κάτι κρατάει πάρα πολύ, λένε απλώς kırk yıl, «σαράντα χρόνια» κι αυτό αρκεί. Αχά, ώστε αυτό ήταν!
Είναι λοιπόν πιθανό να πέρασε η έκφραση αυτή και στα ελληνικά μέσω των τουρκικών και να λέμε πως τα σαράντα χρόνια είναι «τούρκικα» για να πούμε κάτι αντίστοιχο του «σαράντα χρόνια, που λένε και οι Τούρκοι». Στα τουρκικά, εξάλλου, όταν ο αριθμός «σαράντα» χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με χρονικό προσδιορισμό, δείχνει ότι κάτι γίνεται πολύ σπάνια (kırk yılda bir, «μια φορά στα σαράντα χρόνια») ή ότι κρατάει πάρα πολύ (kırk saat, «σαράντα ώρες»)
Γιατί ειδικά «σαράντα» όμως;
Μια προσεκτική ματιά στις παραδόσεις τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας δείχνει πως ο αριθμός αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία και εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα. Η επικρατέστερη εξήγηση είναι πως συνδέεται με τα θρησκευτικά κείμενα (Αγία Γραφή, Κοράνι)· πράγματι, στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη αλλά και στο Κοράνι ο αριθμός σαράντα συχνά περιγράφει μια περίοδο δοκιμασίας, προετοιμασίας ή και τιμωρίας, ή σηματοδοτεί μια αλλαγή. Ο Μωυσής έμεινε σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες στο Όρος Σινά για να λάβει τις Δέκα Εντολές (Έξοδος κδ' 18), οι Ισραηλίτες περιπλανήθηκαν στην έρημο σαράντα χρόνια προτού φτάσουν στη Γη της Χαναάν (Έξοδος ιστ' 36), ο Προφήτης Μωάμεθ ήταν σαράντα χρονών όταν τον επισκέφτηκε ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και του αποκάλυψε τον πρώτο στίχο από το Κοράνι, ο Ιησούς έμεινε στην έρημο σαράντα ημέρες μετά τη βάπτισή του αντιστεκόμενος στους πειρασμούς του Σατανά, ο Κατακλυσμός διάρκεσε σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες (Γένεσις ζ' 4) κ.ο.κ.
Ο αριθμός σαράντα εμφανίζεται ωστόσο και σε άλλες περιπτώσεις, κυρίως σε σχέση με διαβατήριες τελετές. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία οι λαϊκές και θρησκευτικές παραδόσεις επιτάσσουν πως πρέπει να περάσουν σαράντα μέρες προτού τα νεογέννητα βρέφη και οι μητέρες τους βγουν από το σπίτι, περίοδος που συνοδεύεται από διάφορες δοξασίες ανάλογα με την περίπτωση και συνήθως το τέλος της σηματοδοτείται με μια τελετή. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, κάποιες φορές όταν «σαραντίσει» το βρέφος μεταφέρεται στην εκκλησία για να πάρει την ευχή του ιερέα. Σε κάποιες περιοχές της Τουρκίας, το βρέφος που σαραντίζει πρέπει να κάνει μπάνιο σε νερό μέσα στο οποίο κάποιος ενήλικας έχει πρώτα ρίξει ένα χρυσό ή ασημένιο φυλαχτό.
Το «σαράντισμα» ωστόσο δεν συνδέεται μόνο με τη γέννα, αλλά και με το θάνατο. Στους χριστιανορθόδοξους πληθυσμούς το σημαντικότερο, θα λέγαμε, μνημόσυνο μετά το θάνατο ενός προσώπου γίνεται στις σαράντα ημέρες από το θάνατό του, ενώ παρόμοια τελετή υπάρχει και στο Ισλάμ.
Κάτι αντίστοιχο βρίσκουμε και στα έθιμα του γάμου: σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας θεωρείται γρουσουζιά για τους νεόνυμφους αν κάνουν ταξίδι σαράντα μέρες μετά το γάμο - απαγορεύεται επίσης να πηγαίνουν σε κηδείες.
Στη λαϊκή παράδοση, οι πιο πάνω τελετές συνδέονται και με δοξασίες που δεν σχετίζονται με την εκάστοτε επίσημη θρησκεία: το πνεύμα του νεκρού μένει στο σπίτι για σαράντα μέρες, το ασαράντιστο μωρό που βγαίνει από το σπίτι θα είναι φιλάσθενο κτλ. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που ο αριθμός σαράντα έχει τόσο έντονη παρουσία σε λαϊκούς θρύλους και παραμύθια, αλλά και στα δημοτικά τραγούδια.
Σε λαϊκά παραμύθια και στις δύο χώρες, ο ήρωας αναγκάζεται συχνά να περάσει από σαράντα κύματα για να πετύχει αυτό που θέλει: άλλες φορές ταξιδεύει σαράντα μέρες για να βρει αυτό που θα τον βοηθήσει να νικήσει τους σαράντα δράκους και άλλες πάλι αναγκάζεται να ανοίξει σαράντα πόρτες, να βρει σαράντα κλειδιά, να περιδιαβεί σαράντα δωμάτια κλπ. Αν το παραμύθι έχει αίσιο τέλος και ο ήρωας παντρευτεί την ηρωίδα, ο γάμος τους κρατάει σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες.
Στα δημοτικά τραγούδια πάλι, βλέπουμε ότι ο αριθμός χρησιμοποιείται για να δηλώσει απροσδιόριστο και μάλλον μεγάλο πλήθος: Σαράντα παλικάρια από τη Λεβαδιά/κίνησαν να πατήσουνε την Τροπολιτσά | Βασιλικός πλατύφυλλος με τα σαράντα φύλλα/σαράντα σ' αγαπήσανε και ’γώ πάλι σε πήρα | Δώδεκα χρόνια αρματολός / σαράντα χρόνια κλέφτης | Σαράντα να τα μοιραστούν / τα όμορφά σου κάλλη / όλες θα γίνουν όμορφες / κι όμορφη θα 'σαι πάλι.
Ο αριθμός σαράντα εξάλλου εμφανίζεται με τον ίδιο ρόλο και σε τοπωνύμια, όπως για παράδειγμα οι Σαράντα Εκκλησιές και ο Σαραντάπορος στα ελληνικά, οι Σαράντα Κορυφές (Kırktepe) και τα Σαράντα Δέντρα (Kırkağaç) στα τουρκικά.
Έχει συνδεθεί λοιπόν η χρήση του αριθμού «σαράντα» στη θέση ενός πολύ μεγάλου και κάποιες φορές απροσδιόριστου αριθμού που χρησιμοποιείται κυρίως για να δείξει μεγάλο χρονικό διάστημα - κάτι που φαίνεται και από τις παραφθορές της φράσης «σαράντα χρόνια τούρκικα»: κάποιες φορές είναι διακόσια, τριακόσια, μέχρι και χίλια. Από την άλλη, οι λαϊκές δεισιδαιμονίες που γυρίζουν κι αυτές γύρω από τον ίδιο αριθμό συνδέονται περισσότερο με τις περιόδους δοκιμασίας και προετοιμασίας που παρουσιάζονται σε θρησκευτικά κείμενα.
Στα τουρκικά μάλιστα, ο αριθμός σαράντα θεωρείται κάποιες φορές ότι έχει μαγικές ιδιότητες. Πιστεύεται ας πούμε πως όταν επισκέπτεται κανείς ένα ιερό σημείο, μπορεί να κάνει μια ευχή, αλλά για να πιάσει πρέπει αυτός που την κάνει να την επαναλάβει σαράντα φορές ή να γυρίσει γύρω από το ιερό σημείο σαράντα φορές. Αλλού, λένε ότι για να βρέξει σε περιόδους ξηρασίας πρέπει να μαζέψεις σαράντα βότσαλα από ένα ξερό ποτάμι, να τα βάλεις σε ένα σακούλι και να βάλεις το σακούλι στο νερό. Αν βρέξει πολύ, πρέπει το σακούλι να βγει από το νερό και τότε η βροχή σταματά αμέσως.
Βέβαια, δεν ήταν ανάγκη να τα γράψω όλα αυτά, διότι είναι αυταπόδεικτο ότι ο αριθμός είναι μαγικός. Όπως είπε και ο Δόχτορας όταν του είπα ότι σκέφτομαι να γράψω κάτι για το σαράντα ώστε να γιορτάσω
Last edited:
Για το ιουδαϊκό έθιμο έχουμε το Δευτερονόμιο: