Προστάζοντας στο παρελθόν

[kaydee]

Καλησπέρα,

μια ερώτηση που δεν θα έπρεπε, ίσως, μα με απασχολεί - ειδικά από τότε που με ρώτησε ο οκτάχρονος ανιψιός.
Πώς ακριβώς εννοούμε την προστακτική αορίστου; Ή πολύ περισσότερο την προστακτική παρακειμένου; Πώς συνδυάζεται, με άλλα λόγια, η προστακτική με το παρελθόν; Μιλάμε απλώς για μορφολογία; Κάποιος κάποτε μου απάντησε πως πρόκειται για "ασημασιολογικούς" τύπους - αν θυμάμαι καλά.

Ευχαριστώ, Κ.

 

[nickel]

Αντιγράφω το συναφές απόσπασμα από τη Γραμματική της Νέας Ελληνικής (Κλαίρη & Μπαμπινιώτη), §304, σσ. 420-422. Η πρώτη παράγραφος θα σου αρκούσε, αλλά όλη η ενότητα έχει ενδιαφέρον.

Η προστακτική είναι «άχρονη», δεν έχει δηλαδή καθόλου τύπους που να διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς τον χρόνο. Αυτό εξηγείται από το ότι, όταν κανείς δίνει μια εντολή, το γεγονός στο οποίο αναφέρεται (αυτό που ζητάει να γίνει) δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη και έτσι, εξ ορισμού, τοποθετείται στο μέλλον. Οι τύποι που ονομάζονται παραδοσιακά προστακτική ενεστώτα και προστακτική αορίστου δεν έχουν στην πραγματικότητα σχέση με τις χρονικές βαθμίδες τού παρόντος και τού παρελθόντος, αλλά σχηματίζονται απλώς από τα δύο θέματα τού ρήματος, τα θέματα τού ενεστώτα και τού αορίστου.

[…] η αντίθεση ανάμεσα σ' αυτά τα δύο θέματα εκφράζει την αντίθεση ανάμεσα στα δύο είδη ποιού ενεργείας: το θέμα τού αορίστου εκφράζει το τέλειο ποιόν ενεργείας (παρουσιάζει το γεγονός που δηλώνει το ρήμα συνοπτικά) και το θέμα τού ενεστώτα εκφράζει το ατελές (παρουσιάζει το γεγονός που δηλώνει το ρήμα στην εξέλιξη του). Αυτό συμβαίνει ώς ένα σημείο και με την προστακτική:

Τρώγε λιγότερο κάθε μέρα και θα δεις πώς θα αδυνατίσεις!
Άντε, φάε το φαγητό σου να φύγουμε.
Μη σταματάς, περπάτα!
Περπάτησε μέχρι το περίπτερο, δεν θα πάθεις τίποτα!​

Η προστακτική όμως έχει την ιδιαιτερότητα ότι, αντίθετα με όλο το υπόλοιπο ρηματικό σύστημα, δεν ακολουθεί πάντοτε αυτή την αντίθεση. Συχνά οι ατελείς και οι τέλειοι τύποι δεν διαφέρουν ουσιαστικά ως προς το ποιόν ενεργείας, αλλά μόνον υφολογικά ή ως προς την έμφαση:

Φάε λιγότερο κάθε μέρα και θα δεις πώς θα αδυνατίσεις!
Άντε, τρώγε το φαγητό σου να φύγουμε!
Μη σταματάς, περπάτησε!
Περπάτα μέχρι το περίπτερο, δεν θα πάθεις τίποτα!​

Ακόμη και σε περιβάλλοντα που χαρακτηριστικά απαιτούν τη χρήση τέλειων τύπων (όταν π.χ. πρόκειται για στιγμιαίο γεγονός), είναι πολύ πιο συχνή η χρήση τού ατελούς τύπου τής προστακτικής:

Πρόσεχε / πρόσεξε μην πέσεις.
Πρόσεχε!
(σε ξαφνικό κίνδυνο, πολύ πιο συχνό από το εξίσου αποδεκτό πρόσεξε!)​

Το ίδιο ισχύει και για άλλες τέτοιες μονολεκτικές προσταγές ή προτροπές:

Τρέχα! Λέγε! Ξεκίνα!​

Αυτό που συμβαίνει στην προστακτική είναι ότι η χρήση τού ατελούς τύπου σε ορισμένα ρήματα έχει επεκταθεί ώστε να καλύπτει και περιπτώσεις που θα περίμενε κανείς να ανήκουν στο πεδίο τού τέλειου. Στην πραγματικότητα, ο ατελής τύπος γίνεται ο ουδέτερος τύπος τής προστακτικής. Πολύ συχνά μάλιστα σ’ αυτές τις χρήσεις ο τύπος τής ατελούς προστακτικής έχει τροποποιηθεί, δηλαδή έχει συντομευθεί ή έχει μεταβληθεί η κατάληξή του:

Τρέχα! (αντί τρέχε)
Φεύγα (αντί φεύγε), να μη σε ξαναδώ μπροστά μου!​

 

[kaydee]

Να ξεχάσω, λοιπόν, την περί "ασημασιολογικών" τύπων θεωρία. Το ποιόν της πράξης αρκεί. Φαντάζομαι πως ένα πρόβλημα υπάρχει στη συνοπτική διδασκαλία της γραμματικής (μάθε τώρα, και ρώτα αργότερα - αν το θυμηθείς ποτέ ξανά).

Ευχαριστώ, σ' έβαλα σε κόπο - και καλημέρα.