Themis†
¥
Ποιητικομεταφραστικά απωθημένα, άκρως παρωχημένα
(Ανάδελφα όμως όχι. Εξαιρετικώς αφιερωμένα στις ποιητικές φλέβες της Λεξιλογίας και του Σαραντακολογίου)
Πριν από πολλά τέρμινα, όταν η επαγγελματική ενασχόληση με τη μετάφραση με ρουφούσε ακατάσχετα, όταν δεν υπήρχε ακόμα ιντερνέτ κι όταν τα πανάκριβα τότε ξένα βιβλία αποτελούσαν σκοτεινό αντικείμενο ανεκπλήρωτου πόθου, χάραζα γραμμές άμυνας όπως-όπως: θα μετάφραζα μόνο κείμενα που, τουλάχιστον, δεν με ενοχλούν. Σύμφωνα με τις βίδες μου, ήταν αδύνατον να μη συγκινηθώ από το Τραγούδι του Ρολάνδου, ένα καταστατικό κείμενο της γαλλικής γλώσσας και της φεουδαρχικής μυθολογίας (το οποίο μάλιστα πρωτογνώρισα κι αγάπησα στην υπέροχη αγγλική μετάφραση της Dorothy Sayers!). Λαϊκή ή λαϊκότροπη ποίηση και ιστορικό ντοκουμέντο σε ένα: ο τέλειος συνδυασμός. Αλλά τίποτα δεν βάζει σε μεγαλύτερη δοκιμασία έναν φανατικό οπαδό της πιστής μετάφρασης και της προσεκτικής αντιστοίχισης από μια τόσο ριζική χρονική και πολιτισμική μετατόπιση ενός κειμένου – από τη “Γαλλία” (ή μάλλον Φραγκία, σύμφωνα με την ιστορικομεταφραστική επιλογή μου) του 11ου αιώνα, που υποτίθεται ότι μιλάει για τον 8ο, στην Ελλάδα του 20ού.
Αδύνατον να επεκταθούμε, άρα ας συνοψίσουμε τις βασικές επιλογές:
- Τραγούδι που δεν μπορεί να τραγουδηθεί ή να απαγγελθεί με ρυθμό δεν είναι τραγούδι. Άλλο η φιλολογική μετάφραση. Η μετάφραση θα είναι τραγούδι κι αυτή.
- Η προφανής αντιστοιχία (τηρουμένων πολλών αναλογιών) για την παρήχηση του πρωτοτύπου είναι ο ανομοιοκατάληκτος ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.
- Τα ιστορικά ντοκουμέντα χρειάζονται μεγάλο σεβασμό. Άρα, πιστή μετάφραση, κατά το δυνατόν στίχο προς στίχο. Να το διαβάζει και κάποιος που ενδιαφέρεται για την ιστορία και να μην παραπλανάται.
- Ειρήσθω εν παρόδω, ο αυξημένος αριθμός συλλαβών του μεταφράσματος είναι ό,τι πρέπει για μια πιστή μετάφραση. Τα μετρικά κενά θα γεμίζουν όπως στο δημοτικό τραγούδι, δηλαδή με επανάληψη ή με πολυσύλλαβες (συνήθως σύνθετες) λέξεις που δεν αλλοιώνουν το πληροφοριακό περιεχόμενο.
- Το πρωτότυπο είναι από απλούστατο έως άτεχνο. Όχι λοιπόν σύνθετα συντακτικά σχήματα, υπερβατά, υπέρμετρη επίδειξη ποιητικότητας. Το Τραγούδι του Ρολάνδου δεν είναι Ερωτόκριτος!
- Η πατίνα του χρόνου είναι αναγκαία, η κατάχρησή της απορριπτέα. Το μεταφρασμένο κείμενο πρέπει να μπορεί να διαβάζεται εύκολα από τον σημερινό αναγνώστη.
- Η πατίνα αυτή είναι όμως ζόρικο πράγμα. Δύσκολο να μην παρασυρθείς σε φορμαλισμούς και ξενερώματα αν δεν πατάς (έστω όσο η γάτα) σε κάποια γλωσσική μορφή που είχε ενσωματωμένη μέσα της τη δύναμη της διήγησης. Κι αφού είχε τύχει να βρεθώ σε επαφή με τα κρητικά, θα δεχόμουν ακομπλεξάριστα τον γευστικό μπούσουλά τους μαζί με μερικούς όχι ακραίους τύπους (π.χ. το “εις” αντί για “σε”, ώστε να υπάρχει το παιχνίδισμα της ποικιλίας).
- Τεχνική λεπτομέρεια: οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (τουλάχιστον οι κρίσιμοι) τονισμένοι, με έγκαιρη προειδοποίηση προς τον αναγνώστη. Δεν θα μετάφραζα ποίηση με το άγχος πώς μπορεί να διαβαστεί αυτό που γράφω!
Το σημείωμα αυτό ξεκίνησε με την πρόθεση να αντιπαραθέσει τις σαφέστατες επιλογές και την προδοσία τους και να στοχαστεί πάνω στην προδοσία. Θα ήταν όμως αδύνατον να μην πάρει πολύ μεγάλη έκταση, οπότε αρχίζουν κατευθείαν σαρωτικές εκπτώσεις, για να καταλήξουμε απλώς και μόνο σε μια στοιχειωδέστατη δειγματοληψία (που κι αυτής ο σχολιασμός δεν είναι καθόλου πλήρης). Χρειάζεται να ειπωθεί ότι έγινε μικρό μόνο μέρος της μετάφρασης, επειδή δεν βρέθηκε ενδιαφερόμενος εκδότης και έπρεπε να τρώμε πού και πού το κατιτίς μας. (Παρέκβαση: Μού έχει μείνει αξέχαστη η απάντηση ενός μεγαλοεκδότη: “Δεν αγοράζουν ποίηση. Εδώ ο Όμηρος δεν πουλάει, αυτό θα πουλήσει;”). Η μετάφραση δεν έγινε, επειδή δεν κατόρθωσε να οριστεί κοινωνικά σαν αλλότρια ιδιοκτησία κι έτσι να αποκτήσει δικαίωμα στην ύπαρξη. Ό,τι λοιπόν αναφερθεί δεν θα αφορά ένα οριστικοποιημένο κείμενο. Πολλά μπορεί να άλλαζαν, αλλά δεν θα το μάθω ποτέ. Μαζί με τους μεταφρασμένους στίχους παραθέτω, όχι το πρωτότυπο (δεν είμαι τόσο φαν των εξτρίμ σπορ), αλλά την κυριολεκτικότατη, λέξη προς λέξη απόδοση σε σύγχρονα γαλλικά από τον Jean Dufournet (εκδ. Flammarion), εκτός αν τυχόν μάς χρειαστεί και το πρωτότυπο.
Ο Κάρολος ο κύρης μας, ο ρήγας Καρλομάγνος
εφτά χρόνους ολάκερους στέκει στην Ισπανία,
όλη τη χώρα πάτησε κι αγγίζει του πελάγου·
(Charles le roi, notre grand empereur / sept ans tout pleins est resté en Espagne. / Jusqu’à la mer il a conquis les hautes terres; – στίχοι 1-3)
Το κακό πράσινο ανθρωπάκι μού τσιρίζει υστερικά στ’ αυτί:
—Δάσκαλε που δίδασκες! Πού είναι ο ‘αυτοκράτορας’; Και πού βρήκες στον στίχο αυτό και τον ‘Κάρολο’ και τον ‘Καρλομάγνο’ μαζί; Γιατί δεν λες ‘Ο Κάρολος ο ρήγας μας, ο μέγας αυτοκράτωρ’; Ακριβώς αυτό λέει. Δεν σ’ αρέσει; Ε, και; Ας είναι άτεχνο, έτσι δεν έλεγες; Και μετά τι τις έκανες τις ‘hautes terres’; Ζόρικο μεταφραστικά βέβαια, τι να λέμε τώρα, για υψίπεδα και βουνοκορφές; Οπότε το εξαφανίζουμε, ε; Traditore!
—Μα εγώ φταίω που ονοματίζει τον Κάρολο με εκατό τρόπους και χωρίς καμιά προειδοποίηση; Το ίδιο σκέφτηκε και η Sayers. Ας προϊδεαστεί ο έλληνας αναγνώστης. Ευκαιρία είναι. Πρέπει να διαβάζεται εύκολα, είπαμε. Αυτό σημαίνει να ’ναι και κομματάκι ψιλοομορφούλης ο στίχος. Τι ‘αυτοκράτωρ’ μού τσαμπουνάς για τον πρώτο στίχο; Κι αν το γυρίσουμε στο “Ο μέγας αυτοκράτορας, ο ρήγας Καρλομάγνος” μάς λείπει το κτητικό (nostre emperere), που είναι κι αυτό σημαντικό. Όσο για τις ‘hautes terres’, αν λέγαμε “τα ορεινά επάτησε” θα ήταν κάπως προβληματικό για τη γεωμορφολογία της Ισπανίας. Άσε που τρεις στίχους παρακάτω έχουμε “η Σαραγόσα η ορεινή”: επανάληψη που θα μάς έριχνε ποιητικά κάτω απ’ το πρωτότυπο! Λίγους στίχους μετά, βρίσκουμε τον Κάρολο αραχτό στην Κόρδοβα, αφού έχει ήδη κυριεύσει το Τολέδο κι ένα σωρό πόλεις. Δεν εννοεί κιόλας ότι, μόλις ο φράγκικος στρατός πέρασε τα Πυρηναία, έσπευσε δεξιά κι αριστερά στις πλησιέστερες πλαζ! Μια χαρά μού φαίνεται ο στίχος.
—Μπα, μπα, τι βλέπω; Ερμηνεύουμε;
—Μα εγώ φταίω που ονοματίζει τον Κάρολο με εκατό τρόπους και χωρίς καμιά προειδοποίηση; Το ίδιο σκέφτηκε και η Sayers. Ας προϊδεαστεί ο έλληνας αναγνώστης. Ευκαιρία είναι. Πρέπει να διαβάζεται εύκολα, είπαμε. Αυτό σημαίνει να ’ναι και κομματάκι ψιλοομορφούλης ο στίχος. Τι ‘αυτοκράτωρ’ μού τσαμπουνάς για τον πρώτο στίχο; Κι αν το γυρίσουμε στο “Ο μέγας αυτοκράτορας, ο ρήγας Καρλομάγνος” μάς λείπει το κτητικό (nostre emperere), που είναι κι αυτό σημαντικό. Όσο για τις ‘hautes terres’, αν λέγαμε “τα ορεινά επάτησε” θα ήταν κάπως προβληματικό για τη γεωμορφολογία της Ισπανίας. Άσε που τρεις στίχους παρακάτω έχουμε “η Σαραγόσα η ορεινή”: επανάληψη που θα μάς έριχνε ποιητικά κάτω απ’ το πρωτότυπο! Λίγους στίχους μετά, βρίσκουμε τον Κάρολο αραχτό στην Κόρδοβα, αφού έχει ήδη κυριεύσει το Τολέδο κι ένα σωρό πόλεις. Δεν εννοεί κιόλας ότι, μόλις ο φράγκικος στρατός πέρασε τα Πυρηναία, έσπευσε δεξιά κι αριστερά στις πλησιέστερες πλαζ! Μια χαρά μού φαίνεται ο στίχος.
—Μπα, μπα, τι βλέπω; Ερμηνεύουμε;
Κι όταν εις το παλάτι σου γιορτή μεγάλη θά 'χεις
τον Σαιν Μισέλ τον άγιο πρεπούμενα τιμώντας,
έρχεται κι ο Μαρσίλιος, τον λόγο του σού δίνει·
και στις πηγούλες του Θεού, στις κρήνες των θαυμάτων,
θε να γυρίσει χριστιανός και βάφτισμα να πάρει".
"Ψυχή να σώσει το μπορεί", ο Κάρολος τού λέει.
(Quand vous serez en votre palais royal, / à la grande fête de saint Michel du Péril, / mon maître vous rejoindra, il l’assure; / dans vos bains, que Dieu fit pour vous, / là il veut devenir chrétien ” / Charles répond : “ Il peut encore être sauvé ” – στίχοι 151-156)
Το κακό πράσινο ανθρωπάκι φοράει ένα άκρως ειρωνικό μειδίαμα:
—Καλά με τον ‘saint Michel du Péril’, αλλά εκείνες τις πηγούλες και τις κρήνες τι τις ήθελες; Λογοτεχνίζουμε ασυστόλως; Κι ακόμα κυριότερο: δεν λέει ότι μπορεί να σώσει “την ψυχή του”, λέει μόνο ότι μπορεί να σωθεί. Ερμηνεύεις!
—Οι πηγούλες και οι κρήνες έτσι μού βγήκαν, και μού άρεσαν. Άμα σού βγει κάτι που σού αρέσει, δεν το σκοτώνεις έτσι εύκολα χωρίς σοβαρό λόγο. Κι όσο για την ερμηνεία, δεν τη γλυτώνεις. Αν πεις απλώς ότι “μπορεί να σωθεί”, ο άλλος είναι δυνατόν να εννοήσει σωτηρία από τη στρατιωτική συντριβή. Αν πεις “τη σωτηρία τη μπορεί”, έχεις δώσει ερμηνεία κι επίσης έχεις ασκημίσει τον στίχο. Όσοι θεωρούν σκόπιμο να μη μείνει ασάφεια κλίνουν προς τη χριστιανική σωτηρία, όπως άλλωστε ταιριάζει μια χαρά με τα συμφραζόμενα και με την όλη μυθοπλασία περί χριστιανοσύνης εναντίον απίστων. Η πεζή γαλλική απόδοση του Pierre Jonin (εκδ. Gallimard) λέει: “Alors il pourra encore obtenir son salut”. H Sayers λέει: “He yet may save his soul alive”. Υπάρχουν άραγε αμφιβολίες για το είδος της σωτηρίας; Άσε που το πρωτότυπο λέει “Uncore purrat guarir”. Η θεραπεία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα! Άλλο να αποφεύγεις τις ερμηνείες κι άλλο να φοβάσαι και τον ίσκιο σου. Η φορμαλιστική αποχή από την ερμηνεία συχνότατα είναι μια σαφής ερμηνεία, και καθόλου σπάνια ύπουλη ερμηνεία.
—Οι πηγούλες και οι κρήνες έτσι μού βγήκαν, και μού άρεσαν. Άμα σού βγει κάτι που σού αρέσει, δεν το σκοτώνεις έτσι εύκολα χωρίς σοβαρό λόγο. Κι όσο για την ερμηνεία, δεν τη γλυτώνεις. Αν πεις απλώς ότι “μπορεί να σωθεί”, ο άλλος είναι δυνατόν να εννοήσει σωτηρία από τη στρατιωτική συντριβή. Αν πεις “τη σωτηρία τη μπορεί”, έχεις δώσει ερμηνεία κι επίσης έχεις ασκημίσει τον στίχο. Όσοι θεωρούν σκόπιμο να μη μείνει ασάφεια κλίνουν προς τη χριστιανική σωτηρία, όπως άλλωστε ταιριάζει μια χαρά με τα συμφραζόμενα και με την όλη μυθοπλασία περί χριστιανοσύνης εναντίον απίστων. Η πεζή γαλλική απόδοση του Pierre Jonin (εκδ. Gallimard) λέει: “Alors il pourra encore obtenir son salut”. H Sayers λέει: “He yet may save his soul alive”. Υπάρχουν άραγε αμφιβολίες για το είδος της σωτηρίας; Άσε που το πρωτότυπο λέει “Uncore purrat guarir”. Η θεραπεία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα! Άλλο να αποφεύγεις τις ερμηνείες κι άλλο να φοβάσαι και τον ίσκιο σου. Η φορμαλιστική αποχή από την ερμηνεία συχνότατα είναι μια σαφής ερμηνεία, και καθόλου σπάνια ύπουλη ερμηνεία.
Ταχιά ταχιά απ' το στρωμνί σηκώθηκεν ο ρήγας,
κινάει για τη λειτουργιά και θερμοπροσευχάται.
Κάτω από πεύκο λυγερό πηγαίν’ η αφεντιά του
και κράζει τους βαρώνους του κονσούλτο για να κάμουν·
χωρίς των Φράγκων ορμηνειά βουλή καμιά δεν βγάνει.
[– Αλλαγή ‘στροφής’ (laisse) – ]
Κάτω από πεύκο λυγερό ο βασιλέας στέκει
και για συμβούλιο καλεί όλη τη βαρωνεία.
(L’empereur s’est levé de bon matin. / Le roi a écouté la messe et les matines. / Sous un pin le roi s’en est allé. / Il convoque ses barons pour tenir son conseil : / sur l’avis des Français il veut en tout se régler. /// L’empereur s’en va sous un pin. / Il convoque ses barons pour tenir son conseil, – στίχοι 163-169)
– Ενδιαφέρουσα παρέκβαση: Ας σημειωθεί ότι το πρωτότυπο δεν μιλάει για “Français” αλλά για “cels de France ”, δηλαδή “Γαλλίας”/”Φραγκίας” ή “γαλλικές”/“φράγκικες”, εννοείται συμβουλές. Οι δύο γαλλικές αποδόσεις που έχω πρόχειρες εθνικίζουν. Η Sayers όχι. Εξυπακούεται ότι στα ελληνικά το πρόβλημα (Γάλλος/ Φράγκος) πολλαπλασιάζεται. Το Robert Étymologique είναι σαφέστατο: “français – réfection tardive (XVIIIe s.) de franceis (1080, Chanson de Roland), françois (XIIe s.), est un dérivé suffixé de France, du bas latin Francia, ‘pays des Franks’ ”. Η ελληνική απόδοση “Γάλλοι/Γαλλία” θα ήταν άλλωστε εντελώς ανιστόρητη. Νομίζω ότι, πιο κάτω, τον στίχο 177 (“des Francs de France il y en eut plus de mille”) ευλόγως τον μεταφράζω: “όλοι τους Φράγκοι της Φραγκιάς, χίλιοι και παραπάνω”).
Ας αφήσουμε το ζήτημα της ορθογράφησης του βαρώνου και της βαρωνείας, να δούμε γιατί λυσσομανάει το κακό πράσινο ανθρωπάκι:
—Καλά η λυγεράδα του πεύκου, γεμίσματα θα μού πεις, αλλά οι στίχοι “και κράζει τους βαρώνους του κονσούλτο για να κάμουν” / “και για συμβούλιο καλεί όλη τη βαρωνεία”; Στο πρωτότυπό σου είναι λέξη προς λέξη ίδιοι, με μόνη εξαίρεση δύο παραλλαγές (cunseill/conseill, finer/fenir) που δεν φαίνεται να έχουν την παραμικρή σημασία, απλώς τότε δεν είχε αναπτυχθεί η λαθολογία. Τολμάς να τους μεταφράζεις τόσο διαφορετικά; Και από πού, παρακαλώ σε, θα προκύψει το άτεχνο του πράγματος;
—Μού φαίνεται ότι παραγνωριστήκαμε, σιχαμένο ανθρωπάκι. Στην περίπτωση αυτή είναι προφανές ότι με δυσαρέστησε η πλήρης ομοιότητα: άνθρωπος είμαι, έχω κι εγώ τα όριά μου. Μετά για σκέψου: οι δύο στίχοι έχουν πραγματολογικά εντελώς ταυτόσημο περιεχόμενο, κι όμως γευστικά παραλλάσσουν. Δεν είναι υπέροχο; Μην ξεχνάς κιόλας ότι οι οσοδήποτε τεκμηριωμένες παραδοχές του μεταφραστή (“το όχι το σωστό”) καθόλου δεν σημαίνουν ότι δεν θα λιθοβοληθεί. Αναγκάζεται λοιπόν, καλού-κακού, να σέρνει μαζί του κι ένα κράνος: άτεχνο, μα νον τρόπο! Κι έπειτα, αν το ευχαριστιέσαι μεταφράζοντας, το αποτέλεσμα θα είναι καλύτερο —επ’ ωφελεία σου και επ’ ωφελεία της ανθρωπότητας, βεβαίως βεβαίως. Εν πάση περιπτώσει, μην ξεχνάς ότι μιλάμε για μια μετάφραση που τελικά δεν έγινε, άρα είναι δική μας και θα μάς ανήκει για πάντα. Χαλάρωσε λοιπόν. Όσο θα υπάρχουμε, θα μπορούμε να συνδιαλεγόμαστε επί του θέματος, σε κλίμα αμοιβαίας ασυνεννοησίας και συνενοχής.
—Μού φαίνεται ότι παραγνωριστήκαμε, σιχαμένο ανθρωπάκι. Στην περίπτωση αυτή είναι προφανές ότι με δυσαρέστησε η πλήρης ομοιότητα: άνθρωπος είμαι, έχω κι εγώ τα όριά μου. Μετά για σκέψου: οι δύο στίχοι έχουν πραγματολογικά εντελώς ταυτόσημο περιεχόμενο, κι όμως γευστικά παραλλάσσουν. Δεν είναι υπέροχο; Μην ξεχνάς κιόλας ότι οι οσοδήποτε τεκμηριωμένες παραδοχές του μεταφραστή (“το όχι το σωστό”) καθόλου δεν σημαίνουν ότι δεν θα λιθοβοληθεί. Αναγκάζεται λοιπόν, καλού-κακού, να σέρνει μαζί του κι ένα κράνος: άτεχνο, μα νον τρόπο! Κι έπειτα, αν το ευχαριστιέσαι μεταφράζοντας, το αποτέλεσμα θα είναι καλύτερο —επ’ ωφελεία σου και επ’ ωφελεία της ανθρωπότητας, βεβαίως βεβαίως. Εν πάση περιπτώσει, μην ξεχνάς ότι μιλάμε για μια μετάφραση που τελικά δεν έγινε, άρα είναι δική μας και θα μάς ανήκει για πάντα. Χαλάρωσε λοιπόν. Όσο θα υπάρχουμε, θα μπορούμε να συνδιαλεγόμαστε επί του θέματος, σε κλίμα αμοιβαίας ασυνεννοησίας και συνενοχής.
Για να αποφύγουμε ωστόσο τον άμεσο λιθοβολισμό από το εξαγριωμένο με τις ιδιοτροπίες μας αναγνωστικό πλήθος, ας κλείσουμε με έναν αντιπερισπασμό. Λίγο σασπένς, μέχρι εμείς να φυγαδευτούμε σώοι και αβλαβείς.
Τι προτείνει ο τρανός κόμητας Ρολάνδος;
Ο Κάρολος ο βασιλιάς απόσωσε τον λόγο
και ο Ρολάνδος ο τρανός έχει βαρυγκωμήσει·
θέλει τα ενάντια να πει και είν' ανταριασμένος.
Φωνάζει εις τον ρήγα του: "Μαρσίλιο μην πιστέψεις!
[...]
Στον πόλεμο που αρχίνηξες σταματημό μη δίνεις,
στη Σαραγόσα οδήγα μας με τ' άρματα για μάχη.
Κι αν είναι χρεία, ώστε να ζεις ζωσμένη να την έχεις
και γδικιωμό απ' τον άθλιο για τους συντρόφους πάρε".
Και πώς τουμπάρει την κατάσταση “ο Γκανελόν που προδοσιά μέσα στον νου του βάνει”;
"Πίστη μη δίνεις σ' άφρονα", αυτά τα λόγια λέει,
"μηδέ εμέ μηδ' αλλουνού, μόν' το καλό σου στέργε.
Αν το μαντάτο που 'στειλε ο ρήγας ο Μαρσίλιος
λέει σου δίνει υποταγή και πίστης όρκο κάνει
την Ισπανία να κρατεί κατά την πεθυμιά σου
και εις την πίστη του Θεού το γόνυ του να κλίνει,
όποιος κι αν είπε, βασιλιά, εμείς για ν' αρνηθούμε
αυτός μάς δίνει, κύρη μου, θανάτου καταδίκη.
Η ορμηνειά αλαζονιάς τον νου ας μη σκοτίζει,
της σύνεσης ρήγ’ άκουγε, όχι αμυαλοσύνης".
Με τραγικές συνέπειες για πολλά πρόσωπα. Αλλά όχι για την αεί θριαμβεύουσα χριστιανοσύνη των δοκιμασμένων μεθόδων (“σ’ όλη την πόλη άπιστος κανείς δεν απομένει / παρά προσκύνησε Χριστό ή θάνατο εβρήκε”).
Eight phases of The Song of Roland in one picture (from: Wikipedia)
