Ας ανακεφαλαιώσουμε. Η συζήτηση ξεκίνησε με την παρατήρησή μου ότι ο τύπος Μον Πελερ
έν είναι προτιμητέος (δεν είπα τότε και δεν θα πω τώρα «σωστός» ή «ορθός») έναντι του Μον Πελερ
άν.
Οι αντιδράσεις ήταν οι εξής. Στην αρχή:
... το "Πελεράν" ακούγεται πιο σωστό.
και μετά κατάφερα να μετατοπίσω λίγο τον rogne ώστε να πει:
... προφανώς δεν έχει ιδιαίτερο νόημα η κουβέντα για το αν η γαλλική κατάληξη "-in" προφέρεται "-έν" ή "-άν". Εμένα μου φτάνει να μη λέει η μία κατάληξη την άλλη λάθος και να μη γενικεύουμε για όλες τις φαινομενικά παρόμοιες καταλήξεις, όλα τα ένρινα φωνήεντα.
Έπειτα χρειάστηκε να παραθέσω από κάποιον ειδικό, που έχει μελετήσει τα πράγματα, για να φανεί ότι υπάρχει μια κανονικότητα, μια σταθερή στάση απέναντι σε ένα ζήτημα. Ασφαλώς και δεν θα το βαφτίσουμε αυτό «νόμο», άλλωστε και ο ίδιος ο Κοντοσόπουλος αναφέρει δύο «παρεκτροπές», δύο «εξαιρέσεις» που, όπως και να το δούμε (δύο «ανωμαλίες» σε δεκάδες άλλες «κανονικές» περιπτώσεις), «επιβεβαιώνουν τον κανόνα». Και πάντως η φράση «να μη γενικεύουμε για όλες τις φαινομενικά παρόμοιες καταλήξεις όλα τα ένρινα φωνήεντα», έτσι διατυπωμένη, είναι λίγο βιαστική. Το ακριβώς αντίθετο λέει ο Κοντοσόπουλος, κι αυτό ακριβώς καταλαβαίνουμε όσοι συμφωνούμε μαζί του, ότι ΔΕΝ γενικεύουμε και ΔΕΝ χρησιμοποιούμε αδιακρίτης ΟΛΑ τα ένρινα φωνήεντα για ΟΛΕΣ τις φαινομενικά παρόμοιες καταλήξεις. Ίσα ίσα, βλέπουμε μπροστά μας να διαγράφεται ένα σχήμα:
ã =
an /
õ =
on /
ẽ et
œ̃ =
εn, και το αντιλαμβανόμαστε αυτό ως
κανονικότητα.
Για το "-έν"/"-άν", οκ, δεν θα τσακωθούμε, απλώς συνεχίζω να μη θεωρώ λάθος κανένα απ’ τα δύο.
... πάλι καλά ως εδώ
Έκανα τον κόπο να αντιγράψω από τα βιβλία για να δείξω με τόσα παραδείγματα ότι υπάρχει μια κανονικότητα: γαλλικό
ẽ > ελληνικό
εν. Φαίνεται ότι δεν πείστηκες. Δεν ξέρω τι άλλο να κάνω... Θα περιμένω να δικαιωθώ από το βιβλίο της SBE.
Καλημέρα. Παρέλειψα να πω, Εάριε, ότι τα στοιχεία που έφερες είναι ασφαλώς πολύτιμα σαν τεκμηρίωση της συνήθειας ή της κανονικότητας στη μεταγραφή, την οποία (συνήθεια ή κανονικότητα) δεν αμφισβητώ καθόλου. Αυτό που αμφισβητώ, ξαναλέω, είναι η έγερσή της σε κανόνα βάσει του οποίου θα κρίνουμε στο εξής το σωστό και το λάθος, ιδίως όταν συναντάμε χρήσεις που, οι καημένες, το λένε επί το γαλλικότερον. Άσε που αν ο κανόνας αναφέρει ως παράδειγμα του "-in" > "-έν" το... bleu marine > "μπλε μαρέν",* μάλλον δεν μπορούμε να τον πάρουμε και πολύ στα σοβαρά σαν τοποτηρητή της ορθότητας.
Βλέπω εδώ δύο επιχειρήματα με τα οποία δεν μπορώ να συμφωνήσω: Πρώτον, δεν υπάρχουν χρήσεις «επί το γαλλικότερον». Eίτε υπάρχει απόδοση που συμφωνεί με τον τρόπο που τα ελληνικά αφτιά ακούν τόσους αιώνες τα γαλλικά στόματα (γαλλικό
ẽ και
œ̃> ελληνικό
εν), είτε δεν υπάρχει (γιατί κάπου μπλέχτηκε, όπως μπλέχτηκαν οι δασκάλες της SBE
). Δεύτερον, είναι λίγο άχαρο να πιανόμαστε από τη
μία εξαίρεση, τη
μία κυριοζιτέ, για να βγάλουμε λειψό τον κανόνα.
Το αίσθημα που μου γεννιέται έπειτα από όλα αυτά είναι ότι δεν κατάφερα να γίνω κατανοητός. Θα κάνω μία ύστατη προσπάθεια, αλλάζοντας οπτική γωνία. Ίσως γίνω πιο πειστικός, αν μετατοπιστεί η εστίαση από τα κοινά ονόματα στα κύρια. Θα επιχειρήσω, φέρνοντάς τα ένα ένα κάτω απ’ τα μάτια σας, να δείξω αυτό που ισχυρίζομαι: ότι σταθερά, χωρίς εξαιρέσεις, όποτε τα ελληνικά αφτιά ακούν τα γαλλικά ένρινα φωνήεντα
ẽ και
œ̃ τα αποδίδουν
εν. Σας παρακαλώ μάλιστα, αν βρείτε αντίθετα δείγματα, να τα προσκομίσετε ως αντιπαραδείγματα.
Έχουμε λοιπόν, από ονόματα πολιτικών: τον Jean-Pierre Raffarin =
Ραφαρέν και τον Dominique De Villepin =
Ντε Βιλπέν, και αριστερά τους τον Lionel Jospin =
Λιονέλ Ζοσπέν, κι ακόμα τον πρωτοεμφανιζόμενο Denis Baupin =
Μπωπέν ή
Μποπέν, από δε καλλιτέχνες τον Paul Gaugin =
Γκογκέν ή
Γκωγκέν, τον Nicolas Poussin =
Πουσέν ή
Πουσσέν, τον Claude Lorrain | klod lɔ.ʁɛ̃ | =
Λορραίν ή
Λορρέν, τον ζωγράφο Jacques Pellegrin =
Ζακ Πελεγκρέν, και τον γλύπτη Auguste Rodin = Ωγκύστ
Ροντέν.
Ο βαρόνος Coubertin (=
Κουμπερτέν), ο
Καμίλ Ντεμουλέν, ο
Εντγκάρ Μορέν και το βαφτιστικό Benjamin =
Μπενζαμέν, ο ηθοποιός Ζαν
Ντιζαρντέν (που θα μπορούσε να γράφεται και
Ντυζαρντέν), ο Ερίκ
Τουσέν, αλλά και ο Αλέν
Τουσέν, ο Αντρέ
Μπαζέν, αλλά και ο βιομήχανος Φελίξ
Ποτέν υπακούουν σε αυτό το σχήμα, όπως και τα ονόματα που λήγουν σε
œ̃ :
εn και ορθογραφούνται με un (Lebrun = Λεμπρέν και Verdun = Βερντέν).
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ingres αποδόθηκε Ενγκρ, κι όχι *Ανγκρ, ο Vincent έγινε Βενσάν, κι όχι *Βανσάν, ο Martin έγινε Μαρτέν, κι όχι *Μαρτάν. Αντιθέτως, όταν τα ελληνικά αφτιά ακούνε Printemps /pʁɛ̃.tɑ̃/, το αποδίδουν
Πρεντάν.
Το ίδιο με τον
Σωβέν ή
Σοβέν, από τον οποίο βγήκε ο σοβινισμός, και τη μάρκα
Γκερλέν ή
Γκερλαίν, τον φωτογράφο
Ολιβιέ Βουαζέν, αλλά και τις
πατάτες βουαζέν (το βουαζέν, μαθαίνω, είναι και όρος στη ρουλέτα). Ο παλιός βασιλιάς Βαλδουίνος του Βελγίου (Baudouin) λέγεται
Μπωντουέν, ενώ ο αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου λεγόταν
Ζουρνταίν. Όλα τα τοπωνύμια που αρχίζουν από Σαιν, όπως το
Σαιν Ζερμαίν, κι ακόμα περισσότερο το
Σαιν Κεντέν, ανήκουν σε αυτό το υπόδειγμα.
Να θυμηθούμε τέλος τον Firmin Didot, που όταν εξελληνίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, έγινε Φιρμίνος Διδότος, αλλά που η μη εξελληνισμένη μορφή του είναι
Φερμέν Ντιντό.
Κι επειδή θέλησα να ελέγξω τι συμβαίνει όταν ένα οποιοδήποτε κοινό όνομα, φερειπείν το jardin, γίνεται τοπωνύμιο, αναζήτησα στον Γκούγκλη και πληροφορήθηκα ότι, εκτός από το
Ζαρντέν του Ζαππείου, που θα μπορούσε κανείς να μη το λάβει υπόψη του, καθότι εφάπτεται στα καλιαρντά, υπάρχει
Ζαρντέν στην Καρδίτσα και
Πλατεία Ζαρντέν (τριγωνάκι) στην Αμφιάλη, εκεί κοντά όπου δολοφονήθηκε ο Παύλος Φύσσας, και επίσης υπάρχει και
Ζαρντέν Ανγκλέ (Αγγλικός Κήπος) στην παλαιά πόλη της Γενεύης, κι επιπλέον έμαθα ότι οι αγιογράφοι χρησιμοποιούν
κόλλα ζαρντέν ή, με επεξήγηση,
κουνελόκολλα ζαρντέν.
Καταλήγω —και σταματώ να σας κουράζω— με τρία παραδείγματα που τα άφησα τελευταία, ενώ θα μπορούσα να τα βάλω πρώτα-πρώτα και να γίνει κάθε συζήτηση περιττή:
α.
Φλερ Πελερέν, υφυπουργός μικρομεσαίων επιχειρήσεων, καινοτομίας και ψηφιακής οικονομίας στην κυβέρνηση Ολάντ,
β. καρδιοχειρουργός
Μισέλ Πελερέν
και γ. οδός
Χατζή Πελερέν στα Γιάννενα.
