Παλαιές μεταφράσεις

[nickel]

Έλεγα προ ημερών σε φίλη και λεξιλόγα πόσο λυπάμαι που σε κάποια από πολλές μετακομίσεις πετάχτηκαν τα λιγοστά βιβλία της οικογενειακής βιβλιοθήκης. Λυπάμαι κυρίως επειδή περιλάμβαναν παλιές μεταφράσεις κλασικών μυθιστορημάτων (Ρώσους, Άγγλους, Γάλλους). Πληροφορήθηκα από τη στήλη του Ανδρέα Παππά στην «Ε» για τη μετάφραση που είχε κάνει ο Παπαδιαμάντης τού (άγνωστου σε μένα) μυθιστορήματος του Αλφόνς Ντοντέ «Tartarin de Tarascon». Μεταφέρω ολόκληρο (γιατί δεν ξέρω τι να κόψω· συγχώρα με, Ελευθεροτυπία) το Ιντερμέδιο της Παρασκευής (πρόσθεσα τόνους στα γαλλικά και διόρθωσα μια χρονολογία). Θα επανέλθω με σχόλια, αλλά για τώρα απολαύστε το:

Επαγωγός και αποψάτος

Ένα μικρό διαμάντι έπεσε στα χέρια μου όταν πήγα να προμηθευτώ κι εγώ τα απαραίτητα «βιβλία για το καλοκαίρι»: η μετάφραση της κλασικής νουβέλας του Αλφόνς Ντοντέ «Tartarin de Tarascon», σε μετάφραση Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, παρακαλώ. Η μετάφραση του Παπαδιαμάντη, με τον τίτλο «Ταρταρίνος ο εκ Ταρασκώνος» (1884, για λογαριασμό της εφημερίδας «Ακρόπολις») έχει επανεκδοθεί το 1989 από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», με φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου και προλογικά σημειώματα των Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου και Ελένης Ι. Δαμβουνέλη.

Θα μπορούσα να αναφέρω πάρα πολλά απ' όσα αποθησαύρισα διαβάζοντας τη μετάφραση αυτού του, έτσι κι αλλιώς, χαριτωμένου έργου του Ντοντέ. Ας προσπαθήσω, όμως, να εντάξω τα «ευρήματά» μου σε επιμέρους κατηγορίες:

• Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αποδόσεις κυρίων ονομάτων, περισσότερο ή λιγότερο γνωστών. Έχουμε έτσι τον Κερβάντην (Θερβάντες), τον Σάγχον - Πάνσαν (Σάντσο-Πάντσα), την Παναγία τη Μητρόπολη (Notre-Dame), την Αυρηλιούπολιν (Orléansville), τον Κομάγχιο πολεμιστή (Κομάντσι).
  
• Πανέμορφα επίθετα, ορισμένα από τα οποία θα μπορούσαν να είναι ακόμα και σήμερα χρήσιμα σε όσους αγαπούν να προσθέτουν μικρές πινελιές τσαχπινιάς ή λεπταίσθητης ειρωνείας στα κείμενά τους. Έχουμε, λοιπόν: εβενόχρους αχθοφόρος, πολύθηρος κάμπος, σαρκικόν σώμα με προέχουσαν γαστέρα, εωθινή προσευχή, ευάγωγοι (bien élevés) κύριοι, ηγούμενοι και ουραγούντες της πομπής, υπόδακρυς φωνή, αλλά και γεννάδας (γενναίος, brave), μικκύλος (λεπτοκαμωμένος, mince), ουλόθριξ (κατσαρομάλλης), και πυρόθριξ (κοκκινομάλης), δύστηνος (δυστυχής, malheureux), σκυλόπιστος (sic) (αλλόπιστος, mécréant), σύννους (σκεπτικός, pensif), επαγωγός (γοητευτικός, σαγηνευτικός, πλανευτής, séduisant).
  
• Εύηχα και συχνά «ζουμερά» ρήματα, μόνα τους ή σε εκφράσεις: ρέγχω (ροχαλίζω), ματιάζω (σκοπεύω), απομύττομαι (φυσάω τη μύτη μου), απεργώ (αποκρούω) τα χτυπήματα, συνέκρουσαν τα ποτήρια, αλλά και «έκρυψεν υπ' αισχύνης το πρόσωπον», «έφρισσεν το δασύλλιον εις την ελαφράν ατμίδα του λυκόφωτος» (υπέροχη περιγραφή της εσπερινής αύρας που κινεί ανεπαισθήτως τις φυλλωσιές), περιφοιτά και περιπολεύει (erre et flotte) στον αέρα, χωρίς ωστόσο να λείπει και το «το έκοψε λάσπη».
  
• Τέλος, εξαιρετικά ουσιαστικά, κατάλληλα -ενίοτε- και για σημερινή χρήση, αλλά κυρίως ένδειξη των γοητευτικών διαδρομών που έχει ακολουθήσει η γλώσσα μας. Έχουμε λοιπόν: έπιναν πούντσι (ποντς), άνδηρον (terrasse) του καφενείου, οι επωτίδες του σκούφου, κλινίδιον (κουκέτα) και θυρίδια (φινιστρίνια) του πλοίου, εμβάδα (παντόφλα), οθόνη (για την μπούρκα), περιστέρνιον (κορσές), μαλθάκη (ιερόδουλη, κοκότα), πέμμα (μαγειρεμένο φαγητό), αγλίθα (σκελίδα) του σκόρδου, άθυρμα (μπαίγνιον), απλωταριά (esplanade), νυκτέρευμα (μούχρωμα, λυκόφως), καπηλείον χωρικόν (πανδοχείο, auberge).

Προς τι, όμως, ο θαυμασμός και η έξαρση; Όχι, βέβαια, για να δηλώσω προσχώρηση στο στρατόπεδο του γλωσσαμυντορισμού και του νοσταλγικού νεολογιοτατισμού, το οποίο είναι γνωστόν πόσο απεχθάνομαι — ως άποψη, αλλά συχνά και ως πρόσωπα που το στελεχώνουν. Απλώς, να, όπως έχω γράψει και με άλλη ευκαιρία, οι πηγές από τις οποίες μπορεί να αρδεύεται ο εραστής αλλά και ο απλός χρήστης της γλώσσας είναι —ευτυχώς— πολλές. Για παράδειγμα, το επίθετο αποψάτος (αυτός που έχει άποψη, με την καλή αλλά και με την κακή έννοια του όρου), το οποίο ενέταξα πρόσφατα στο λεξιλόγιό μου, το θεωρώ εξαιρετικό δείγμα γλωσσικού πλούτου και οίστρου (και όχι, βέβαια, «λεξιπενίας των νέων»), πολύτιμο όσο και τα επίθετα εβενόχρους, πυρόθριξ ή επαγωγός, για τα οποία τόσο καλά λόγια επιφύλασσε το σημερινό «Ιντερμέδιο».

 

[nickel]

Ταράχτηκα από την Orléansville (πού είναι πάλι αυτή;) και την έψαξα στο Γκουγκλ και στην αγγλική μετάφραση του μυθιστορήματος του Ντοντέ.

Η γνωστή Ορλεάνη της Γαλλίας (που έδωσε το όνομά της στην ακόμα πιο γνωστή Νέα Ορλεάνη) ονομάστηκε Aurelianum, προς τιμήν του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυρηλιανού. Από παραφθορά προέκυψε η Orléans.

Η Orléansville (διαβάζω στην Wikipedia) βρίσκεται στην Αλγερία... Μα, γιατί να μεταφράζω;

Orléansville

In 1843 Maréchal Bugeaud founded the city of Orléansville here. A Christian basilica dating back to the reign of the Emperor Constantine was discovered here, with an elaborate mosaic. This is the oldest church to be found in Africa.

The town was located at the confluence of the river Chelf and the Tsighaout. The town developed slowly on account of the climate, one of the hottest in Algeria.

On the night of 8/9 September 1954, the town was almost completely destroyed in an earthquake with over 1,500 fatal casualties affecting people as much as 70 kilometres away.

At that time the town had a population of 44,400 inhabitants. It was the home of the Algerian Division of the Lettrist International (LI), most of whom died in the earthquake. Mohamed Dahou survived and went on to become involved in the Situationist International. The LI described the town as "the most lettrist city in the world"

In 1962 the city was renamed Al-Asnam, and then Chlef in 1980, derived from the name of the longest river in Algeria.​

Πόλη της Αλγερίας, λοιπόν, η «Αυρηλιούπολις». Μήπως όμως θα έπρεπε να είναι Αυρηλιανούπολις; Διότι η Αυρηλιούπολις (της Λυδίας) ήταν προς τιμήν του άλλου αυτοκράτορα, του Μάρκου Αυρήλιου, του φιλόσοφου (που είδαμε και στον Μονομάχο, ντε). Αλλά ο Παπαδιαμάντης δεν είχε Ίντερνετ...

Προσθήκη: Δεν φταίει ο Παπαδιαμάντης. Ο εξελληνισμός του Aurelianum ήταν Αυρηλία. Το «ν» έκανε την εμφάνισή του στα επίθετα (π.χ. η Ζαν ντ' Αρκ ήταν η «αυρηλιανή παρθένος»). Ενώ μπέρδεμα των αυτοκρατόρων βρίσκουμε και σε σύγχρονα βιβλία. Π.χ. στο Dictionary of Proper Names, λήμμα Orleans: "in honour of the emperor Aurelius".

 

[nickel]

Και από τον Κερβάντην του Παπαδιαμάντη στον Τσερβάντες της πρώτης γνωστής ελληνικής μετάφρασης του Δον Κιχότη (ή Κιχώτη ή, όπως εδώ, Κισότη).

Από το σημερινό Βήμα:
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15461&m=S07&aa=1

Ο επιτήδειος ευγενής δον Κισότης της Μάντσας.
Η πρώτη γνωστή χειρόγραφη ελληνική μετάφραση του Δον Κιχώτη φιλοτεχνήθηκε πιθανόν κατά την τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα και θεωρείται η παλαιότερη των Βαλκανίων.[...] Στον παρόντα τόμο εκδίδεται για πρώτη φορά συγκεντρωμένο το σύνολο του υπάρχοντος υλικού[...] Οι αρχές που υιοθετήθηκαν (μεταξύ άλλων τονικός και ορθογραφικός εκσυγχρονισμός)[...] Επιπλέον, στο κριτικό υπόμνημα δίνονται πολύτιμες επεξηγήσεις για την παρακολούθηση των επεμβάσεων εκ μέρους των αντιγραφέων και τον εντοπισμό μεταφραστικών ή άλλων λαθών, ενώ το αναλυτικότατο γλωσσάρι λέξεων, εκφράσεων και κυρίων ονομάτων στο τέλος του τόμου (σελ. 635-813) επιτρέπει την απρόσκοπτη ανάγνωση του κειμένου ακόμα και στο λιγότερο μυημένο κοινό.[...]

Το επεισόδιο με τους ανεμόμυλους στα ημιλόγια ελληνικά του 18ου αιώνα:

«Και, λέγοντας αυτό, επαράδωσε τον εαυτόν του με όλη του την καρδίαν εις την σινιόρα του την Δολτσινέα, παρακαλώντας την να τον βοηθήσει εις εκείνον τον κίνδυνον, και, όντας σκεπασμένος με τον θώρακα, και τρέχοντας όσον ημπορούσεν, εκτύπησε τον πρώτον μύλον οπού ήτον έμπροσθέν του· μία κονταρίαν εις το τυλιγάδι, και ο άνεμος τον εγύρισε με τόσην ορμήν, οπού έγινεν χίλια κομμάτια το κονδάρι, και ετραβήχθη οπίσω το άλογόν του, και αυτός επήγεν κατακυλώντας καμπόσην ώραν εις τον κάμπον. Ο Σάντσο Πάντσας έτρεξε, με το γομάρι του, διά να τον βοηθήσει, αμή όταν έφθασεν τον ηύρεν εις το τέλος οπού δεν ημπορούσε να σαλεύσει: τοιαύτη ήτον η κονταριά οπού εκτύπησε με τον Ροντσινάντε του.

"Κακορίζικος" είπεν "εγώ!" ο Σάντσο Πάντσας. "Δεν σε έλεγα εγώ την αφεντιάν σου να κοιτάξεις καλά τι κάμνεις, διατί εκείνοι είναι ανεμόμυλοι, και δεν ήτον βολετόν να μην τους γνωρίσει τινάς πάρεξ ανίσως και είχεν άλλα εις το κεφάλι του;"».

Η αγγλική μετάφραση (John Ormsby, 1885):

So saying, and commending himself with all his heart to his lady Dulcinea, imploring her to support him in such a peril, with lance in rest and covered by his buckler, he charged at Rocinante's fullest gallop and fell upon the first mill that stood in front of him; but as he drove his lance-point into the sail the wind whirled it round with such force that it shivered the lance to pieces, sweeping with it horse and rider, who went rolling over on the plain, in a sorry condition. Sancho hastened to his assistance as fast as his ass could go, and when he came up found him unable to move, with such a shock had Rocinante fallen with him.

"God bless me!" said Sancho, "did I not tell your worship to mind what you were about, for they were only windmills? and no one could have made any mistake about it but one who had something of the same kind in his head."

Πρωτότυπο:

Y, en diciendo esto, y encomendándose de todo corazón a su señora Dulcinea, pidiéndole que en tal trance le socorriese, bien cubierto de su rodela, con la lanza en el ristre, arremetió a todo el galope de Rocinante y embistió con el primero molino que estaba delante; y, dándole una lanzada en el aspa, la volvió el viento con tanta furia que hizo la lanza pedazos, llevándose tras sí al caballo y al caballero, que fue rodando muy maltrecho por el campo. Acudió Sancho Panza a socorrerle, a todo el correr de su asno, y cuando llegó halló que no se podía menear: tal fue el golpe que dio con él Rocinante.

­¡Válame Dios! ­dijo Sancho­. ¿No le dije yo a vuestra merced que mirase bien lo que hacía, que no eran sino molinos de viento, y no lo podía ignorar sino quien llevase otros tales en la cabeza?

 

[sarant]

Πάντως, ο φίλτατος Ανδρέας Παππάς ελαφρώς ανακαλύπτει την Αμερική, διότι πάνε τώρα πολλά χρόνια, μπορεί και δεκαπέντε ή είκοσι, που ο ΝΔΤριανταφυλλόπουλος ξεθάβει και εκδίδει παλιές μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη. Κάλλιο αργά, βέβαια.

Έχει βγει κι ένα βιβλίο (κάπου) για τον Ππδ. ως μεταφραστή' πέρα από τις αβλεψίες, διότι μετέφραζε πρίμα βίστα και δεν ξανακοίταγε, και πιθανότατα δεν άνοιγε και λεξικό (αλλιώς δεν θα απέδιδε θηρία τα quails), ο Ππδ. δεν δίσταζε να αλλάξει το πρωτότυπο αν διαφωνούσε. Για παράδειγμα, τους pious καλόγερους, επειδή ήταν καθολικοί, τους έκανε ευτραφείς αντί ευσεβείς, ενώ κάπου αλλού σε αμερικάνικο πρωτότυπο, που μια μάγισσα ενεργούσε by the orthodox means of (δεν θυμάμαι τη λέξη, πάντως ξόρκια και μαγγανείες ήταν), φυσικά το απέδωσε -και εδώ είναι και σωστός μεταφραστικά- "δια του καθολικώς παραδεδεγμένου μέσου"!!