Ορθή χρήση του ενωτικού σε εκφράσεις (ζεύγη λέξεων που συνεκφέρονται)

[Zazula]

Ο Τριανταφυλλίδης γράφει στην §106 της Γραμματικής του:
"Μερικοί χρησιμοποιούν χωρίς ανάγκη το ενωτικό και ανάμεσα σε ζευγάρια από λέξεις, τις ίδιες, όμοιες ή που σχετίζονται στενά: φορές φορές, ίσια ίσια, όπως όπως, περπατούσαν δυο δυο, μαζεύτηκαν πέντ' έξι, μέρα νύχτα, σύρτα φέρτα, ώρα την ώρα, πέρα για πέρα, το σύρε κι έλα."

Η Ιορδανίδου (Πατάκης, 1999) σημειώνει στη σελ. 30 (τα δε παραδείγματα που παραθέτει είναι ατόφια εκείνα του Τριανταφυλλίδη):
"Είναι περιττή η χρήση του ενωτικού σε εκφράσεις όπου επαναλαμβάνεται μία λέξη ή παρατάσσονται δύο όμοια μέρη του λόγου."

Όσον αφορά τα "ώρα την ώρα", "πέρα για/ως πέρα" και "σύρε κι έλα", συμφωνώ απόλυτα ότι τυχόν χρήση ενωτικού είναι λανθασμένη - τη σύνδεση εδώ την κάνουν τα την, για, ως, κι (και δεν απαιτείται περαιτέρω δηλωτικό της σύνδεσης).

Το πρόβλημά μου είναι οι πολλές και συχνές περιπτώσεις των ζευγών όμοιων ή παρόμοιων λέξεων που συνθέτουν μία έκφραση με το δικό της νόημα. Εγώ εκεί το ενωτικό το βάζω, και το ζητώ και στο style guide του οίκου μου. Ιδού λοιπόν ο αντίλογος στον Τριανταφυλλίδη, όπου στηρίζω κι εγώ τη δική μου τοποθέτηση:

1. ΛΝΕΓ (1998), λήμμα ενωτικό:
"Συνδέει δύο λέξεις, οι οποίες συνεκφέρονται δημιουργώντας μια νέα λεξική μονάδα, λ.χ. στις λέξεις [...] γύρω-γύρω."
"(Χρησιμοποιείται) στην ένωση (σύνδεση) γλωσσικών στοιχείων (λέξεων, συνθέτων), για να δηλωθεί ότι υφίσταται κάποια διαφορετική σχέση μεταξύ τους, σχέση τονικής ενότητας (σύνθεσης, χαλαρής σύνθεσης, οιονεί λέξεως, φραστικής λέξης κ.λπ.): [...] άνω-κάτω, σιγά-σιγά.

2. ΛΣΓ (2004), λήμμα ενωτικό: Το μόνο παράδειγμα χρήσης ενωτικού που δίνεται, είναι το γύρω-γύρω.

3. Κριαράς (1995), λήμμα ενωτικό:
"(Σημειώνεται) ανάμεσα σε λέξεις αντίθετες που συνεκφέρονται (λ.χ. πρωί-βράδι)."

Τα λεξικά του Κέντρου σε λήμματα όπου εμφανίζονται οι επίμαχες εκφράσεις (ζεύγη λέξεων που συνεκφέρονται), όπως π.χ. ίσα-ίσα, όπως-όπως, δυο-δυο, όσο-όσο, πότε-πότε, πλάι-πλάι, σιγά-σιγά, χειμώνα-καλοκαίρι, μέρα-νύχτα, είναι συνεπές στη χρήση τού ενωτικού σε όλες τους. Το ΛΚΝ από την άλλη, δεν το χρησιμοποιεί σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις, ακολουθώντας τη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη.

Εσείς τι λέτε (και τι πράττετε);

 

[cythere]

Το πρόβλημά μου είναι οι πολλές και συχνές περιπτώσεις των ζευγών όμοιων ή παρόμοιων λέξεων που συνθέτουν μία έκφραση με το δικό της νόημα. Εγώ εκεί το ενωτικό το βάζω...

Zazula, douze points, twelve points! Συμφωνώ πέρα για πέρα με τα παραπάνω τόσο για τις όμοιες/παρόμοιες λέξεις, όσο και για τα "ώρα την ώρα", "πέρα για/ως πέρα" και "σύρε κι έλα" κ.τ.λ.

 

[nickel]

Σε εκφράσεις όπως το «πέρα ως πέρα» δεν ξέρω αν βάζανε ποτέ ενωτικά, αλλά σήμερα δεν το κάνει κανένας θέμα. Και τα λεξικά του Κέντρου και όλοι μας γράφουμε «πέρα ως πέρα» (και η μόνη διαφοροποίηση είναι στο αν θα βάλουμε τόνο στο «ως» ή όχι). Στην περίπτωση που έχουμε ζεύγη λέξεων, τα θεωρεί λάθος ο διορθωτής του Word σαν λανθασμένη επανάληψη λέξης και υπογραμμίζει τη δεύτερη (τα θέλει κι αυτός σαν ξέχωρες «λεξικές μονάδες»). Οπότε: «γύρω γύρω όλοι» το ΛΚΝ, «γύρω-γύρω όλοι» το ΛΝΕΓ, με πρόταση για αλλαγή της ορθογραφίας σε «γύρο-γύρο όλοι». Και γιατί όχι, λέω εγώ, σε «γύρο-γύρο-όλοι», να ακόμα μια λεξική μονάδα. Πρέπει να αποφασίσουμε τι ακριβώς αποτελεί λεξική μονάδα. Ο «φακός επαφής» είναι λεξική μονάδα; Θέλει κι αυτός ενωτικό; Σε τι διαφέρει το «άνω κάτω» από το «πέρα ως πέρα»;

Γράφει ο Κριαράς:
Σωστό είναι να γράφομε λίγο-πολύ (εδώ υπόκειται, νοείται: λίγο ή πολύ). Πρέπει όμως να γράφομε σιγά σιγά, λίγο λίγο, αργά αργά χωρίς ενωτικό, γιατί εδώ δεν υπόκειται παράλειψη λέξης· δηλώνεται επίταση του νοήματος της λέξης, γι' αυτό και επαναλαμβάνεται.

Μπορεί να τα παρακολουθήσει ο κόσμος όλα αυτά; Βάζει ενωτικό σε όλα και ησυχάζει. Ή το βγάζει απ' όλα.

Εγώ βάζω όσο γίνεται λιγότερα ενωτικά, μόνο όπου χρειάζεται να βοηθήσει την κατανόηση. Για να καταλάβεις, Zaz, νιώθω τον πειρασμό να το καταργήσω και από το «κράτος μέλος», αλλά να το κρατήσω στη γενική, του «κράτους-μέλους», να μη νομίζει ο άλλος (ποιος άλλος; ποιος τρελός;) ότι το «μέλους» είναι καμιά γενική αντικειμενική του «κράτους».

Όμως, τα πειράματα στα φόρουμ, στις δουλειές η επίσημη γραμματική και, αν ο εκδότης είναι περίεργος, μπορεί να πάω και με τα δικά του νερά. Μπορεί.

 

[Zazula]

Ο Κριαράς, όπως ανέφερα κι εγώ, το χρησιμοποιεί μόνο στα ζεύγη που απαρτίζονται από αντίθετα. Δεν αντιλαμβάνομαι όμως τη λογική του σχετικά με το έαν λείπει λέξη ή όχι. Εντάξει, στα πλάι πλάι, λίγο λίγο, δυο δυο, σιγά σιγά έχουμε επίταση του νοήματος. Αλλά στα όσο-όσο, ίσα-ίσα και σε μερικά άλλα, οπωσδήποτε δεν μπορούμε να μιλήσουμε για επίταση, μιας και πρόκειται για ιδιωματική φράση.

Aν ο εκδότης είναι περίεργος, μπορεί να πάω και με τα δικά του νερά. Μπορεί.

Ο περίεργος εκδότης είναι περίεργος πότε θα βγει ένας ultimate οδηγός σχετικά μ' όλα ετούτα, να τον υιοθετήσει μονορούφι και να ησυχάσει κι αυτός κι εκείνοι που ταλαιπωρεί.

 

[nickel]

Ο περίεργος εκδότης είναι περίεργος πότε θα βγει ένας ultimate οδηγός σχετικά μ' όλα ετούτα, να τον υιοθετήσει μονορούφι και να ησυχάσει κι αυτός κι εκείνοι που ταλαιπωρεί.

Δεν υπάρχουν ultimate οδηγοί. Εδώ η εκκλησία μας έχει κάνει εφτά, ξερωγώ, οικουμενικές συνόδους και οικουμενικό οδηγό ακόμα δεν έχει βγάλει. Και μάλιστα για ένα θέμα στο οποίο υποτίθεται ότι υπάρχει μία και απόλυτη αλήθεια.

 

[Alexandra]

Κατάλαβα, κύριε Nickel. Κολλήσαμε "ξερωγώ" από τον κύριο Sarant.

 

[nickel]

Κατάλαβα, κύριε Nickel. Κολλήσαμε "ξερωγώ" από τον κύριο Sarant.

Όχι, είναι κατ' αναλογίαν του «ρε γαμώτο» της Πατουλίδου/Πατουλίδη.

 

[Zazula]

Κι εγώ που νόμιζα ότι "ξερωγώ" σημαίνει "αφαιρώ, τρυγώ τις ρώγες".

 

[anef]

Βλέπω να χρησιμοποιείται πολύ το ενωτικό και με το 'μη' π.χ. μη-πραγματικό, μη-γραμματικό κλπ. Αυτό στηρίζεται κάπου ή είναι μεταφορά του αγγλικού 'non-...'; Γιατί στις γραμματικές που κοίταξα (Holton-Mackridge-Philippaki και Τριανταφυλλίδη) δεν υπάρχουν σχετικά παραδείγματα.
Επίσης, στα ευρωπαϊκά κείμενα με ποια λογική δεν μπαίνει ενωτικό στο 'κράτος-μέλος'; Θεωρείται ότι δεν χρειάζεται επειδή είναι πολύ γνωστός συνδυασμός; Δύο ουσιαστικά το ένα δίπλα στο άλλο στην ονοματική δεν θα 'πρεπε κάπως να δηλωθεί ότι συνδέονται; Ή όχι;

 

[nickel]

Τι καλή που είσαι! Είναι ένα θέμα που ήθελα οπωσδήποτε να συζητήσουμε.

Λοιπόν, στα αγγλικά μπορεί να έχουμε non-alcoholic και όλα τα όμοια που εμφανίζονται με ενωτικό και μας μπερδεύουν, αλλά στα ελληνικά δεν βάζουμε ποτέ ενωτικό μετά το μη. Μη αλκοολούχα.

Από την άλλη, όσο διαδεδομένο και να είναι ένα παραθετικό σύνθετο σαν το κράτος-μέλος, το ενωτικό πρέπει να μένει γιατί δείχνει πολύ αστείο στη γενική πτώση το κράτους μέλους (μπορείτε να σκεφτείτε κάποιο πιο αστείο παράδειγμα;).

 

[Zazula]

Α, καλά, τώρα με τα παραθετικά σύνθετα την κάναμε την τύχη μας... Πού αρχίζει και πού τελειώνει η οικογένεια των παραθετικών συνθέτων που χρήζουν ενωτικού; Διότι πώς θα γνωρίζουμε εμείς ποιες φράσεις έχουν ήδη καθιερωθεί χωρίς ενωτικό;

 

[nickel]

Ας τα μεταφέρω κι εδώ, να βρίσκονται:

Παραθετικά σύνθετα (π.σ.)

Σημειώνουμε ενωτικό στα παραθετικά σύνθετα.
Με τον όρο αυτό εννοούμε το λεξικό ονοματικό σύνολο που αποτελείται από δύο ομοιόπτωτα ουσιαστικά που παρατάσσονται. Π.χ.:
ταξίδι-αστραπή, πλοίο-φάντασμα, επιστολή-καταγγελία.
(Υπάρχουν όμως φράσεις που αποτελούνται μεν από δυο ομοιόπτωτα ουσιαστικά τα οποία παρατάσσονται, αλλά έχουν πια καθιερωθεί χωρίς ενωτικό: μέση δαχτυλίδι, γέννημα θρέμμα, τύχη βουνό, δάκρυα βροχή, σκοτάδι πίσσα.)
Πρόκειται για ένα σχηματισμό δύο ουσιαστικών που αποτελεί μία συντακτική ενότητα, έχει μια ιδιαίτερη σημασιολογική αξία και μπορεί ως σύνολο να αποδώσει μια αυτόνομη ιδιότητα σ’ ένα ουσιαστικό. Π.χ.: Αυτή η λέξη είναι λέξη-κλειδί.
Ανήκει κατά κάποιον τρόπο σε μια χαμηλότερη βαθμίδα ενότητας από ό,τι τα μονολεκτικά σύνθετα.

Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη («Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική», ΑΠΘ, 1986), ανάλογα με τη συντακτική σχέση των δύο όρων του π.σ., διακρίνουμε τις εξής τέσσερις κατηγορίες:

α. Με σχέση κατηγορουμένου
Όσα παραλείπουν το συνδετικό ρήμα «είναι», όπου το δεύτερο συστατικό του π.σ. λειτουργεί συντακτικά ως κατηγορούμενο του πρώτου συστατικού.
αστυνομικός-μάρτυρας κατηγορίας (αστυνομικός που είναι μάρτυρας κατηγορίας), νησί-φρούριο, βιβλίο-ντοκουμέντο, επιστολή-καταγγελία, αυτοκίνητο-ψυγείο, καναπές-κρεβάτι, κράτος-μέλος.
Σ’ αυτά τα π.σ. ο β΄ όρος εξαρτάται ως προς τον αριθμό από τον α΄ όρο: των αστυνομικών-μαρτύρων κατηγορίας αλλά όχι υποχρεωτικά ως προς την πτώση: του αυτοκινήτου-ψυγείου αλλά του καναπέ-κρεβάτι.

β. Με μεταφορική σχέση
Σε όσα π.σ. υπονοείται μεταξύ των δύο όρων ένας τρίτος κοινός όρος που επιτρέπει μια σύγκριση, η οποία όμως δεν εξωτερικεύεται.
Ο άνθρωπος «πετά» / το πουλί πετά = ο άνθρωπος-πουλί, το ταξίδι ήταν πολύ σύντομο / η αστραπή είναι πολύ «σύντομη» = ταξίδι-αστραπή, παιδί-θαύμα, νόμος-πλαίσιο, πλοίο-φάντασμα, λέξη-κλειδί κ.ά.
Οι δύο όροι αυτών των π.σ. είναι ανεξάρτητοι ως προς το γένος (λύση-μπάλωμα), ενώ ως προς τον αριθμό και την πτώση δεν είναι υποχρεωτική η συμφωνία των δύο όρων:
του νόμου-πλαίσιο, του παιδιού-θαύμα, του θεσμού-μπαμπούλα, τα παιδιά-θαύματα αλλά: τα λεωφορεία-καρμανιόλα.

γ. Με σχέση συμπληρώματος
Σε όσα π.σ. ο β΄ όρος αποτελεί συμπλήρωμα του α΄, με την έννοια ότι λειτουργεί συντακτικά ως αντικείμενο ή ως εμπρόθετος προσδιορισμός στον α΄ όρο. Στην πρώτη περίπτωση υπονοείται ανάμεσα στους δύο όρους ένα μεταβατικό ρήμα: στοιχείο-(που προκαλεί / δημιουργεί) έκπληξη, πωλήσεις-(που έκαναν) ρεκόρ. Στη δεύτερη περίπτωση το στοιχείο που παραλείπεται και συνδέει συντακτικά τα δύο ουσιαστικά είναι μια πρόθεση: ομιλία-(με) συζήτηση, σεμινάριο-(με) συζήτηση.
Αυτά τα παραθετικά σύνθετα υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθούν, λανθασμένα, ότι χαρακτηρίζονται από συμπλεκτική σχέση (δηλαδή: ομιλία και συζήτηση). Αυτό που τα διακρίνει όμως από τα π.σ. της τέταρτης κατηγορίας είναι ότι ο α΄ όρος είναι ο βασικός και ο β΄ απλώς τον προσδιορίζει. Αντίθετα, στα π.σ. με συμπλεκτική σχέση οι δύο όροι είναι ισοδύναμοι.
Ως προς τον αριθμό και την πτώση ο β΄ όρος είναι ανεξάρτητος από τον α΄.

δ. Με συμπλεκτική σχέση
Σε όσα π.σ. παραλείπεται ανάμεσα στους δύο όρους ο συμπλεκτικός σύνδεσμος «και»:
(συνάντηση) Έβερτ-(και) Μητσοτάκη, (σιδηροδρομική γραμμή) Θεσ/νίκης-(και) Κων/πολης, (αγώνας) ΠΑΟΚ-(και) ΑΕΚ, (σχέσεις) Βορρά-(και) Νότου, (χώρα) φιλική-(και) συμμαχική, (μείγμα) θείου-(και) φωσφόρου.
Λόγω της συμπλεκτικής συντακτικής τους σχέσης, οι δύο όροι συμφωνούν απαραίτητα μεταξύ τους ως προς τον αριθμό και την πτώση, τα οποία στη συνέχεια καθορίζονται από το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. Έτσι, αν οι δύο όροι είναι κοινά ουσιαστικά, μπαίνουν σε γενική: (μείγμα) θείου-φωσφόρου. Αν είναι επίθετα, συμφωνούν κατά γένος, αριθμό και πτώση με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό: του απελευθερωτικού-αντιαποικιακού (κινήματος). Τέλος, αν το π.σ. είναι ρηματικό, υπάρχει συμφωνία των όρων του ως προς τον αριθμό με το «υποκείμενό» του: παρουσιάζει-συντονίζει (ο δείνα δημοσιογράφος).

Το παραπάνω κείμενο αναδημοσιεύεται από τον Οδηγό της νεοελληνικής γλώσσας (επιμ. Άννας Ιορδανίδου, εκδ. Πατάκη).
Οι παραπάνω κανόνες δεν είναι απαράβατοι. Π.χ. το «του νόμου-πλαισίου» είναι πολύ πιο συνηθισμένο από το «του νόμου-πλαίσιο». Προτείνω, όταν προβληματιζόμαστε, να κάνουμε κι ένα ψάξιμο στον Γκούγκλη για να βλέπουμε και την άποψη της «αγοράς».

Σχετική βιβλιογραφία:
Οι διάφορες δημοσιεύσεις της κ. Ζωής Γαβριηλίδου για τα «πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα»
http://utopia.duth.gr/~zgabriil/DIM.htm
καθώς και το βιβλίο της με τον κ. Θανάση Νάκα «Δημοσιογραφία και Nεολογία».
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_31374_14/02/2006_173648

 

[anef]

Ευχαριστώ πολύ, μου λύσατε πολλές απορίες ταυτόχρονα:)

 

[nickel]

Σε μια ανταλλαγή μηνυμάτων στο διαδίκτυο έγραψα σε φίλους τη φράση «διαβάστε μια μια» ή «δείτε μια μια…» και δέχτηκα διπλή επίθεση. Η μία με μάλωσε που δεν ένωσα τα δύο αριθμητικά «μια-μια», ο άλλος που δεν έγραψα «μία μία» (ή «μία-μία»).

Είπαμε εδώ ότι κάποιοι (ΛΝΕΓ, Σταματάκος) βάζουν ενωτικό σ’ αυτές τις παραθέσεις, άλλοι (Κριαράς, ΛΚΝ, Τζάρτζανος, Δημητράκος) δεν βάζουν. Ε, εγώ είμαι σ’ αυτούς που δεν βάζουν.

Επίσης, είχα γράψει σ’ ένα άλλο νήμα ότι το αριθμητικό είναι μια ή μία. Είναι μία όταν έχει έμφαση.

Ομολογώ ότι, αν είχα βάλει τα καλά μου, το πιθανότερο είναι να έγραφα «μία μία», για να είναι πιο «σταράτο». Δεν είναι όμως απαραίτητο (όπως θα μπορούσα να είχα γράψει πιο πάνω «η μια με μάλωσε που δεν ένωσα τα δυο αριθμητικά»). Δείτε στα κείμενα που φιλοξενεί ο sarant στις σελίδες του όλες τις πιθανές εκδοχές.

Και για να μην ξεχνιόμαστε: οι Χιώτες πάνε δυο δυο. Και στην μπανιέρα.

 

[azimuthios]

Άντε να ρωτήσω εδώ που με παραπέμψανε... :)

Στο καλά καλά θα βάζατε ενωτικό ή όχι;

 

[Palavra]

Όχι. :) Θάνατος στις παύλες στα ενωτικά!

 

[azimuthios]

I hear you, dearest! :)

 

[daeman]

Διάβασε το #1 και το #3 για την επίταση και πράξε αναλόγως τι προτιμάς.
Εγώ ακολουθώ τη σχολή Κριαρά, αλλά είμαι και δαεμάνος, οπότε δε μετράω.
Ά ο λαός συνέζευξε, γραμματικός παρακάνειν ου πρέπον, έστω και με διαχωριστικό ενωτικό.

 

[nickel]

Από εδώ:

~ ~: α. πολύ καλά: Το έπλυνα ~ ~. β. ~ ~ δεν…, για να δηλώσουμε ότι μόλις έγινε κτ.: ~ ~ δεν ήρθαμε και πρέπει να φύγουμε πάλι. γ. πρώτα πρώτα: Μαγείρεψα ~ ~ και μετά βγήκα έξω. ​

όπου ~ ~ = καλά καλά.
Στο υπόλοιπο λεξικό υπάρχουν 15 «καλά καλά» χωρίς ~ ~. Π.χ. Έκανε καλά καλά το κέφι του και μετά την παράτησε. [κέφι]

 

[sarant]

Το καλά καλά το κέφι του σε ποια από τις τρεις σημασίες του λήμματος ανήκει; Την γ;