Το θέμα της ομιλίας της Ανθής Βηδενμάιερ στην εκδήλωση του Σαββάτου 29/9/2012 για την Παγκόσμια Ημέρα Μετάφρασης ήταν η κριτική της μετάφρασης. (Ελπίζω ότι σύντομα θα παρουσιάσουμε ολόκληρη την ομιλία στο σχετικό νήμα.) Σε κάποιο σημείο της ομιλίας της η Βηδενμάιερ μάς υπενθύμισε ότι σπάνια σπάει η παράδοση της αφάνειας του μεταφραστή και συχνά περιορίζεται στα κλασικά και τυποποιημένα σχόλια: «σε πολύ καλή μετάφραση», «σε μετάφραση που ρέει», «είναι μεταφρασμένο με γλωσσικό κέφι». Από έρευνα της Αρχοντής Κόρκα στο «Βιβλιοδρόμιο» των Νέων, τη «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας και την «Athens Review of Books» το 2010, η οποία περιλάμβανε όλα τα ξενόγλωσσα βιβλία, λογοτεχνικά και μη, διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν:
− 28 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 133 κριτικών ξενόγλωσσων βιβλίων στο «Βιβλιοδρόμιο» των Νέων,
− 28 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 200 ξενόγλωσσων βιβλίων στη «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας,
− 17 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 70 κειμένων για ξενόγλωσσα βιβλία στην Athens Review of Books.
Δεν πέρασε ούτε μισή μέρα από την ώρα που η Ανθή Βηδενμάιερ μάς μιλούσε για το σνομπάρισμα που τρώει ο μεταφραστής και βλέπουμε την Κυριακή στο Βήμα να δημοσιεύεται παρουσίαση του βιβλίου Η βίβλος του άθεου, στην οποία όχι μόνο δεν γίνεται αναφορά στην ποιότητα της μετάφρασης αλλά ούτε καν στο όνομα του μεταφραστή ανάμεσα στα στοιχεία του βιβλίου.
Η απουσία του ονόματος του μεταφραστή μού θύμισε ότι σχολιάσαμε την περίπτωση με τις γυναίκες που εξαφανίστηκαν από τον κατάλογο των καταστημάτων Ikea που κυκλοφόρησε στη Σαουδική Αραβία. Πώς ήταν η αριστουργηματική διατύπωση στην είδηση του Μπι-Μπι-Σι; Several images in the catalogue, published on Ikea's Saudi website, show women completely absent in a number of promotional scenes. Κάπως έτσι και οι μεταφραστές λάμπουν με την απουσία τους στις βιβλιοκριτικές.
Όσοι διάβασαν την εφημερίδα δεν ξέρουν ίσως ότι υπήρξε συνέχεια στο διαδίκτυο (που θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί). Δυστυχώς, στις επισημάνσεις επισκεπτών της ιστοσελίδας σχετικά με την παράλειψη του ονόματος του μεταφραστή, ο συντάκτης της παρουσίασης Τάσος Καφαντάρης προτίμησε να αμυνθεί γράφοντας: «Πάμπολλοι συμβάλλουν με τον κόπο τους στην επιτυχία ενός βιβλίου, αλλά δεν απαιτούν την προβολή τους διότι, απλά, “έκαναν τη δουλειά τους”».
Σε άλλο μήνυμα του ίδιου προστέθηκε η δικαιολογία: «αφενός ο διαθέσιμος χώρος στην εφημερίδα –και η έκταση της ταυτότητας του βιβλίου– δεν είναι αρμοδιότητά μου και, αφετέρου, το όνομα του μεταφραστή έχει ιδιαίτερη προβολή στο εξώφυλλο του συγκεκριμένου βιβλίου. Δεν υπάρχει λοιπόν εκ μέρους μου πραγματική αντιπαράθεση ως προς την αξία του μεταφραστικού έργου. Απλώς, δηλώνω ότι, “όταν ο χώρος στενεύει”, προέχει το συγγραφικό έργο». (Ευτυχώς έφτανε το όνομα του ανθολόγου, γιατί πού να χωρούσαν τα ονόματα των συγγραφέων 44 κειμένων).
Ξέρουν όμως οι παρουσιαστές και οι κριτικοί των βιβλίων το ρόλο του μεταφραστή. Ξέρουν πόσα έργα αναδεικνύονται και πόσα χαντακώνονται από τη δουλειά αυτού του κακοπληρωμένου διαμεσολαβητή. Ότι είναι δουλειά βασανιστική και τέχνη απαιτητική η μετάφραση, δεν είναι απλή διεκπεραίωση. Φτάνει ένα απλό «έκαναν τη δουλειά τους»; Ο καλός μεταφραστής την έχει ανάγκη την καλή κουβέντα, ακριβώς επειδή είναι στη σκιά του συγγραφέα, αλλά από τη δουλειά του μεταφραστή και μόνο θα μπορεί ο συγγραφέας να διατηρήσει το ανάστημά του στην άλλη γλώσσα.
Στην ιστοσελίδα του Βήματος ο Σπύρος Μ. πρόσθεσε ένα σχόλιο, το οποίο βρήκα αρκετά εύστοχο ώστε να δώσει τον τίτλο αυτού του νήματος:
Για τη μελλοντική αποφυγή παρεξηγήσεων, στην κορυφή της στήλης βιβλίων βάλτε την ακόλουθη προειδοποίηση: «Εκτός εάν δηλώνεται διαφορετικά, η μετάφραση είναι εξαιρετική».
Θα δεχτώ, και αν θέλετε το συζητάμε παρακάτω, ότι η σωστή κριτική της μετάφρασης σημαντικών έργων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ίσως σε πολλές περιπτώσεις να μη θέλει ο υποψήφιος αναγνώστης του βιβλίου κάτι περισσότερο από το ότι «ρέει η μετάφραση» ή ότι «η μετάφραση είναι επιεικώς απαράδεκτη». Εκεί που ο κριτικός θα αποφασίσει να κάνει ακριβοδίκαια σχόλια για τη μετάφραση, θα πρέπει να μπει στον κόπο του μεταφραστή, να συγκρίνει πρωτότυπο με μετάφρασμα, να ζυγίσει τις επιλογές του μεταφραστή. Δυστυχώς, αυτό που φαίνεται να τραβάει κάπως το αναγνωστικό κοινό είναι το αίμα στην αρένα, π.χ. τα δηκτικά σχόλια ενός Στάντη Αποστολίδη για τα λάθη μιας μετάφρασης.
Ωστόσο, ακόμα και οι ίδιοι οι μεταφραστές φαίνεται ότι αποφεύγουν να αξιολογούν τους συναδέλφους τους. Υποθέτω ότι θεωρείται αντισυναδελφικό να βάλεις κάτω μια μετάφραση για να εκθέσεις τα λάθη της δημόσια. Στο φόρουμ μας, στο νήμα που καταγράφουμε τις μεταφραστικές γκάφες, έχουμε δεχτεί κριτική για αυτή την πρακτική. (Έχουν δοθεί και απαντήσεις, οπότε ας μην το ξαναπιάσουμε εδώ αυτό το θέμα.)
Αυτό ωστόσο που δεν έχει γίνει εδώ και που μπορεί να αναδείξει τις δυσκολίες της δουλειάς και να διδάξει ουσιαστικά είναι η επιλογή μικρών αποσπασμάτων από καλές μεταφράσεις που δείχνουν τον επαγγελματικό, δημιουργικό, ευρηματικό, αποτελεσματικό τρόπο που αντιμετωπίστηκε κάποια μεταφραστική πρόκληση. Εδώ και μερικές εβδομάδες μελετώ να ξεκινήσω ένα τέτοιο νήμα, έχω μάλιστα βρει και την εισαγωγή. Η ομιλία της Ανθής Βηδενμάιερ ήταν για μένα μια διαρκής υπενθύμιση ότι το έχω αμελήσει.
Γι’ αυτό, με αφορμή το πρόσφατο κρούσμα, ας ζητήσουμε πάλι περισσότερο σεβασμό στο σπουδαίο αν και κακοπληρωμένο έργο του μεταφραστή. Μην ξεχνάτε να βάζετε το όνομά του αμέσως μετά το όνομα του συγγραφέα. Και πείτε μια καλή κουβέντα για τη δουλειά του, ακόμα κι όταν δεν είναι όλη άριστη. Η Ανθή Βηδερμάιερ θύμισε κάτι που είχε πει ο Ζοζέ Σαραμάγκου: «Τις εθνικές λογοτεχνίες τις δημιουργούν οι συγγραφείς, αλλά την παγκόσμια λογοτεχνία τη φτιάχνουν οι μεταφραστές».
− 28 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 133 κριτικών ξενόγλωσσων βιβλίων στο «Βιβλιοδρόμιο» των Νέων,
− 28 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 200 ξενόγλωσσων βιβλίων στη «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας,
− 17 αναφορές στη μετάφραση σε σύνολο 70 κειμένων για ξενόγλωσσα βιβλία στην Athens Review of Books.
Δεν πέρασε ούτε μισή μέρα από την ώρα που η Ανθή Βηδενμάιερ μάς μιλούσε για το σνομπάρισμα που τρώει ο μεταφραστής και βλέπουμε την Κυριακή στο Βήμα να δημοσιεύεται παρουσίαση του βιβλίου Η βίβλος του άθεου, στην οποία όχι μόνο δεν γίνεται αναφορά στην ποιότητα της μετάφρασης αλλά ούτε καν στο όνομα του μεταφραστή ανάμεσα στα στοιχεία του βιβλίου.
Η απουσία του ονόματος του μεταφραστή μού θύμισε ότι σχολιάσαμε την περίπτωση με τις γυναίκες που εξαφανίστηκαν από τον κατάλογο των καταστημάτων Ikea που κυκλοφόρησε στη Σαουδική Αραβία. Πώς ήταν η αριστουργηματική διατύπωση στην είδηση του Μπι-Μπι-Σι; Several images in the catalogue, published on Ikea's Saudi website, show women completely absent in a number of promotional scenes. Κάπως έτσι και οι μεταφραστές λάμπουν με την απουσία τους στις βιβλιοκριτικές.
Όσοι διάβασαν την εφημερίδα δεν ξέρουν ίσως ότι υπήρξε συνέχεια στο διαδίκτυο (που θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί). Δυστυχώς, στις επισημάνσεις επισκεπτών της ιστοσελίδας σχετικά με την παράλειψη του ονόματος του μεταφραστή, ο συντάκτης της παρουσίασης Τάσος Καφαντάρης προτίμησε να αμυνθεί γράφοντας: «Πάμπολλοι συμβάλλουν με τον κόπο τους στην επιτυχία ενός βιβλίου, αλλά δεν απαιτούν την προβολή τους διότι, απλά, “έκαναν τη δουλειά τους”».
Σε άλλο μήνυμα του ίδιου προστέθηκε η δικαιολογία: «αφενός ο διαθέσιμος χώρος στην εφημερίδα –και η έκταση της ταυτότητας του βιβλίου– δεν είναι αρμοδιότητά μου και, αφετέρου, το όνομα του μεταφραστή έχει ιδιαίτερη προβολή στο εξώφυλλο του συγκεκριμένου βιβλίου. Δεν υπάρχει λοιπόν εκ μέρους μου πραγματική αντιπαράθεση ως προς την αξία του μεταφραστικού έργου. Απλώς, δηλώνω ότι, “όταν ο χώρος στενεύει”, προέχει το συγγραφικό έργο». (Ευτυχώς έφτανε το όνομα του ανθολόγου, γιατί πού να χωρούσαν τα ονόματα των συγγραφέων 44 κειμένων).
Ξέρουν όμως οι παρουσιαστές και οι κριτικοί των βιβλίων το ρόλο του μεταφραστή. Ξέρουν πόσα έργα αναδεικνύονται και πόσα χαντακώνονται από τη δουλειά αυτού του κακοπληρωμένου διαμεσολαβητή. Ότι είναι δουλειά βασανιστική και τέχνη απαιτητική η μετάφραση, δεν είναι απλή διεκπεραίωση. Φτάνει ένα απλό «έκαναν τη δουλειά τους»; Ο καλός μεταφραστής την έχει ανάγκη την καλή κουβέντα, ακριβώς επειδή είναι στη σκιά του συγγραφέα, αλλά από τη δουλειά του μεταφραστή και μόνο θα μπορεί ο συγγραφέας να διατηρήσει το ανάστημά του στην άλλη γλώσσα.
Στην ιστοσελίδα του Βήματος ο Σπύρος Μ. πρόσθεσε ένα σχόλιο, το οποίο βρήκα αρκετά εύστοχο ώστε να δώσει τον τίτλο αυτού του νήματος:
Για τη μελλοντική αποφυγή παρεξηγήσεων, στην κορυφή της στήλης βιβλίων βάλτε την ακόλουθη προειδοποίηση: «Εκτός εάν δηλώνεται διαφορετικά, η μετάφραση είναι εξαιρετική».
Θα δεχτώ, και αν θέλετε το συζητάμε παρακάτω, ότι η σωστή κριτική της μετάφρασης σημαντικών έργων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ίσως σε πολλές περιπτώσεις να μη θέλει ο υποψήφιος αναγνώστης του βιβλίου κάτι περισσότερο από το ότι «ρέει η μετάφραση» ή ότι «η μετάφραση είναι επιεικώς απαράδεκτη». Εκεί που ο κριτικός θα αποφασίσει να κάνει ακριβοδίκαια σχόλια για τη μετάφραση, θα πρέπει να μπει στον κόπο του μεταφραστή, να συγκρίνει πρωτότυπο με μετάφρασμα, να ζυγίσει τις επιλογές του μεταφραστή. Δυστυχώς, αυτό που φαίνεται να τραβάει κάπως το αναγνωστικό κοινό είναι το αίμα στην αρένα, π.χ. τα δηκτικά σχόλια ενός Στάντη Αποστολίδη για τα λάθη μιας μετάφρασης.
Ωστόσο, ακόμα και οι ίδιοι οι μεταφραστές φαίνεται ότι αποφεύγουν να αξιολογούν τους συναδέλφους τους. Υποθέτω ότι θεωρείται αντισυναδελφικό να βάλεις κάτω μια μετάφραση για να εκθέσεις τα λάθη της δημόσια. Στο φόρουμ μας, στο νήμα που καταγράφουμε τις μεταφραστικές γκάφες, έχουμε δεχτεί κριτική για αυτή την πρακτική. (Έχουν δοθεί και απαντήσεις, οπότε ας μην το ξαναπιάσουμε εδώ αυτό το θέμα.)
Αυτό ωστόσο που δεν έχει γίνει εδώ και που μπορεί να αναδείξει τις δυσκολίες της δουλειάς και να διδάξει ουσιαστικά είναι η επιλογή μικρών αποσπασμάτων από καλές μεταφράσεις που δείχνουν τον επαγγελματικό, δημιουργικό, ευρηματικό, αποτελεσματικό τρόπο που αντιμετωπίστηκε κάποια μεταφραστική πρόκληση. Εδώ και μερικές εβδομάδες μελετώ να ξεκινήσω ένα τέτοιο νήμα, έχω μάλιστα βρει και την εισαγωγή. Η ομιλία της Ανθής Βηδενμάιερ ήταν για μένα μια διαρκής υπενθύμιση ότι το έχω αμελήσει.
Γι’ αυτό, με αφορμή το πρόσφατο κρούσμα, ας ζητήσουμε πάλι περισσότερο σεβασμό στο σπουδαίο αν και κακοπληρωμένο έργο του μεταφραστή. Μην ξεχνάτε να βάζετε το όνομά του αμέσως μετά το όνομα του συγγραφέα. Και πείτε μια καλή κουβέντα για τη δουλειά του, ακόμα κι όταν δεν είναι όλη άριστη. Η Ανθή Βηδερμάιερ θύμισε κάτι που είχε πει ο Ζοζέ Σαραμάγκου: «Τις εθνικές λογοτεχνίες τις δημιουργούν οι συγγραφείς, αλλά την παγκόσμια λογοτεχνία τη φτιάχνουν οι μεταφραστές».
