Αλλά και τρίτος τις παράγων, ουχ ήττον σπουδαίος διά την πρόοδον και ευδοκίμησιν του ανθρώπου χαρακτηρίζει τον χιακόν χαρακτήρα: η ευθυμία. Η ευθυμία αύτη, ή κάλλιον η αισιοδοξία του Χίου, απαραίτητον εφόδιον του θέλοντος να προοδεύση ανθρώπου, παρηρμηνεύθη συχνά υπό των άλλων Ελλήνων κατά τε την αρχαιότητα και κατά τους εγγύς προς ημάς χρόνους, εξ ού δύναταί τις να είπη ότι διετέλεσαν έχοντες δι’ όλου του ιστορικού αυτών βίου τον αυτόν αμετάβλητον χαρακτήρα, αφού αι περί αυτών κρίσεις είνε αι αυταί και διά τους παλαιοτάτους εκείνους χίους και διά τους σημερινούς. «Εύθυμοι και ευτράπελοι οι Χίοι και εις τα σπουδαιότατα» λέγει ο Κοραής. Η παροιμιώδης φράσις χῖος γέλως, ο φανερώνων τρόπον τινά ευθυμίαν ακράτητον των παλαιών χίων, η ιδιότης εκείνη της παλαιάς πηγής της Χίου, ήτις εμώραινε εν ηδύτητι τους πίνοντας εξ αυτής, η νεωτέρα παροιμία διά της Βένιας το νερό (1), η γενική πεποίθησις καθ’ ην ο πιών το χιακόν ύδωρ υφίσταται βαθ- || (σ. 217) μόν τινά μέθης (2) και άλλαι παροιμίαι χαρακτηριστικαί ημέτεραι και ξέναι, διαπιστούσι τον αυτόν εύθυμον αδιαπτώτως χαρακτήρα των Χίων, αλλά και φανερώνουσιν αυτόν μετέχοντα υπερτέρας τινός δόσεως φιλοσοφίας και αδόλου χρησιμωτάτης αφελείας (3), ην εκληρονόμησαν ασφαλώς παρά των υψηλών προγόνων των Αρίστωνος, Θεοκρίτου και Ίωνος. Συνελόντι δ’ ειπείν ευθυμία αισιόδοξος, αφέλεια ανυπόκριτος και τρόπων εγκάρδιος απλότης διακρίνει καθόλου τούς τε σημερινούς κατοίκους της Χίου και τους έξω βιούντας Χίους, εστερημένους πανουργίας και αλαζονείας τας οποίας απομακρύνει νικηφόρως η μεγάλη αντίληψις, το πρακτικόν πνεύμα των και η έμφυτος προθυμία, συνοδευόμεναι υπό φιλοφροσύνης και ευγενούς αφελείας.
(1) ---Μήπως ήπιες της Βένιας το νερό κι’ ετρελλάθης; Ή ---Θα ήπιες της Βένιας το νερό.
(2) ---Ήπιε το Χιώτικο νερό, ή το χιώτικο νερό τώχει. Όμοιαι και εξής παροιμίαι: «Είδες πράσιν’ άλογο είδες Χιώτη γνωστικό» = σοβαρόν. Αλλ’ η παροιμία αύτη λέγεται και δι’ άλλους μη χίους ως: ποιος είδε πράσιν’ άλογο και (το επών.) με γνώσι; Πρβλ. και αι παροιμ. «Πάει για πράσιν΄άλογα» ηπειρωτικήν (Λαογρ. 323 Β΄ Συλλογ. ηπειρ. Παροιμ). Ο Randolph λέγει ότι πρώτος εφήρμοσεν εις τους Χίους την παροιμίαν τούρκός τις πασσάς ---«Ποιος ολίγο ποιος πολύ, όλ’ οι χιώτες είν’ τρελλοί», ην παρομίαν λέγουσι γεννηθείσαν ώδε: Άγγλός τις περιηγητής ελθών και εις Χίον ηπόρει διατί να θεωρώνται οι Χίοι ελαφροί, ενώ αυτός δεν είδε συνετωτέρους και ευγενεστέρους ανθρώπους. Την παραμονήν της αναχωρήσεώς του παρεκάθισεν εις δείπνον παρ’ αριστοκρατική τινι οικογενεία διαρκούντος του οποίου είς των παρακαθημένων, ποιήσας διά του κοχλιαρίου οπήν εις το παρατεθημένον μεγαλοπρεπές και ογκώδες πιλάφι, είδε διά μέσου αυτής τον άγγλον αναφωνήσας: ---Βλέπω σε μυλόρδε! Τούτο ήρκεσε διά να σχηματίσει ο άγγλος την κρίσιν: ποιος ολίγο ποιος πολύ κτλ.». Κατ’ άλλους ο χίος τω είπε: ---Μουσιού, θωρώ σας.
(3) Πλείστα είνε τα παρόμοια ανέκδοτα, αφ’ ων εκρίθη τρόπον τινά υπό των ξένων η ανισορροπία των Χίων, ην αυτοί οι Χίοι χαρακτηρίζουσιν: Χιώτικην λολιάν (= τρέλλαν) εννοούντες την εύθυμον φιλοπαιγμωσύνην, το ευτράπελον σκώμμα. Ενθυμούμαι και τον πατέρα μου λέγοντα περί του ιστορικού και τοπογράφου μεγάλου συμπολίτου μας Αλεξ. Πασπάτη, ότι ευθυμήσας ποτέ εις διασκέδασιν και αυτός εφώνησε: Πούσαι χιώτική μου λολιά (= τρέλλα); Βλ. συλλογήν Ανεκδ. και Παροιμ. χιακών Στυλ. Βίου (Λαογρ. [τόμ.] ΣΤ΄, Γ΄ και Δ΄ τεύχ. 1914, 1918).
Σημ. «Πάει για πράσιν΄άλογα», διορθώνω το εσφαλμένο πρωτότυπο: «Πάει λια πράσιν΄άλογα» .
Γεωργίου Ι. Ζολώτα. Ιστορία της Χίου. Τόμ. Α΄: Ιστορική τοπογραφία και γενεαλογία. Εν Αθηναις: Τυπ. Π. Δ. Σακελλαρίου, 1923, σσ. 216-217.
