Απλοποίηση γλωσσών

[skam]

Με αφορμή μια από τις πολλές σελίδες που διασπείρουν απίθανες απόψεις για την Ελληνική γλώσσα, μου ήρθε ξανά στο μυαλό το ερώτημα γιατί οι γλώσσες απλοποιούνται.
Δεν αναφέρομαι στην απλοποίηση της ορθογραφίας, που είναι τελείως άλλο θέμα. Αναφέρομαι στην γραμματική και φωνολογική απλοποίηση, αν το διατυπώνω σωστά, που νομίζω ότι συμβαίνει στις περισσότερες γλώσσες. Έτσι σήμερα από όσο ξέρω, έχουμε λιγότερους φθόγγους σε χρήση, αλλά και λιγότερες πτώσεις. Δεν το επικρίνω, αλλά πρέπει να υπάρχουν κάποιοι λόγοι που συμβαίνει και με μια πρόχειρη αναζήτηση δεν βρήκα κάτι σχετικά.

Προσωπικά έχω κάνει μια υπόθεση για το γεγονός, αλλά δεν έχω ιδέα αν είμαι κοντά στην πραγματικότητα ή όχι. Υποθέτω λοιπόν, ότι η χρήση μιας γλώσσας από μεγάλους αριθμούς ομιλητών, στα πλαίσια ιδίως ενός κράτους, τείνει να απλοποιεί την γλώσσα ώστε να είναι δυνατή η επικοινωνία, μια και οι γλωσσικές συμβάσεις και δομές, που καλούνται να μάθουν, να υιοθετήσουν και να μοιραστούν λιγοστεύουν.

Σημ. μήπως να βάλετε και μια κατηγορία γενικά για την γλώσσα ή την γλωσσολογία.

 

[Earion]

Καλημέρα Skam.

Ναι, είναι αλήθεια ότι με ένα απλό κοίταγμα, ιδίως αν δεν έχει κανείς λίγη προπαίδεια στην ιστορία της γλώσσας, δίνεται η εντύπωση (η εντύπωση και μόνο) ότι η νέα ελληνική απλοποιεί δομές της αρχαίας (για να είμαστε ακριβείς, αυτή είναι μια διαδικασία που ξεκίνησε πολλούς αιώνες πριν, από το μετασχηματισμό της κλασικής αττικής σε κοινή). Ναι, οι πτώσεις έγιναν λιγότερες, μερικά φωνήεντα συμπέσανε. Αλλά από την άλλη ποιος είπε ότι αυτό είναι γενικό φαινόμενο (της ελληνικής εννοώ); Ένα σωρό χρόνοι (ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος, ο εξακολουθητικός μέλλων) που είχαν μονολεκτικούς τύπους στην αρχαία, στη νέα σχηματίζονται με συνθετότερη μορφή. Ή, ας πιάσουμε κάτι άλλο, τη σύνταξη: η νέα ελληνική είναι πιο αναλυτική από την αρχαία. Σημαίνει αυτό «απλοποίηση»; Για να συνεννοούμαστε τέλος πάντων, τι ακριβώς σημαίνει «απλοποίηση», πώς εννοείται; Και μη θεωρείς ότι ο κόσμος αρχίζει και τελειώνει με την Ελλάδα και με την ελληνική γλώσσα. Ποιος έχει τα προσόντα και την αποκοτιά να πει ότι αυτό είναι γενικός νόμος; Σε όλες τις γλώσσες;

Και κάτι άλλο, Skam. Πολλά από αυτά που διαβάζεις επειδή κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο είναι ξαναζεσταμένα φαγητά. Παλιές αφελείς θεωρίες που έχουν ανασκευαστεί από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Ετούτο εδώ είναι παμπάλαιο. Το χρησιμοποιούσαν ως επιχείρημα οι οπαδοί της καθαρεύουσας για να μειώσουν τη δημοτική. Αν δεν με απατά η μνήμη μου, ο Ροΐδης έδωσε πληρωμένη απάντηση σ' αυτά.

 

[Hellegennes]

Απλοποίηση ονομάζει -και ο περισσότερος κόσμος αυτό νομίζω ότι αντιλαμβάνεται- την μετατροπή των γραμματικών τύπων σε αναλυτικότερες συντακτικές δομές. Έτσι οι γραμματικοί τύποι μειώνονται και το "κενό" αναπληρώνεται από αναλυτικότερη σύνταξη. Ουσιαστικά είναι γραμματική απλοποίηση και αύξηση συντακτικής πολυπλοκότητας. Άλλωστε αυτό είναι γενικό φαινόμενο, νομίζω. Δηλαδή οι γλώσσες με μικρότερη γραμματική έχουν κατά βάση αναλυτικότερη και πολυπλοκότερη σύνταξη. Ας με διορθώσει κάποιος αν κάνω λάθος. Τα ίδια συνέβησαν και με το πέρασμα από την γραμματικά πολύπλοκη παλαιοαγγλική στην σύγχρονη αγγλική, αλλά και γενικά στην ΙΕ γλώσσες, που από τις οκτώ πτώσεις φτάσαμε στις έξι, πέντε, τέσσερις, ως και μόνο δύο (ή και μία, ανάλογα αν μετράμε στην αγγλική το 's ως γενική ή όχι).

Αυτό σημαίνει ότι οι γλώσσες δεν απλοποιούνται αλλά αλλάζουν κατεύθυνση/τρόπο λειτουργίας. Στα αγγλικά όλες οι πτώσεις έχουν αντικατασταθεί από αλλαγές στην συντακτική δομή και προθέσεις. Στα ελληνικά επίσης οι προθέσεις έχουν αντικαταστήσει παλιότερες πτώσεις, όπως τις τρεις πτώσεις που λείπουν στην αρχαία ελληνική και την μία που λείπει στην ΚΝΕ. Από την μία η γλώσσα γίνεται πιο σύνθετη (συντακτικά) κι από την άλλη απλοποιείται (γραμματικά). Ωστόσο σημαντικό είναι κι ότι το λεξιλόγιο συνεχώς αυξάνεται. Όλες οι αρχαίες γλώσσες είναι "φτωχότερες" σε λεξιλόγιο, κυρίως γιατί τούς λείπουν οι πολιτισμικές εξελίξεις των επόμενων αιώνων, στους οποίους εμφανίστηκαν νέες έννοιες για να καλύψουν νέα αντικείμενα, επαγγέλματα, αφηρημένες έννοιες (φιλοσοφία, πολιτική, κτλ.), επιστήμες και ορολογία αυτών, κτλ. Η σύγχρονη αγγλική είναι δεκαπλάσια σε έκταση από την παλαιοαγγλική, ακόμα κι αν δεν συμπεριλάβουμε όλες τις διεθνείς γλωσσικές της ποικιλίες, την αργκό και τους νεολογισμούς. Η ΚΝΕ θα πρέπει να είναι τετραπλάσια από την αττική ελληνική.

Τέλος, πέρα από τα αμιγώς λεξιλογικά, γραμματικά και συντακτικά στοιχεία, έχουμε πλουτισμό των γλωσσών σε επίπεδο εκφραστικών σχημάτων και δομών, μεταφορών και λοιπών στοιχείων που προσθέτουν στην ιδιαιτερότητα μιας γλώσσας.

 

[daeman]

...
Ας βάλω κι εγώ ένα λιθαράκι, του Πολυλά, από σπόντα... σεξπιρική:

...
...
ΑΜΛΕΤΟΣ

ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΑΙΚΣΠΕΙΡΟΥ, ΕΜΜΕΤΡΟΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ ΙΑΚΩΒΟΥ ΠΟΛΥΛΑ ΜΕ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ, ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΑΔΕΛΦΩΝ ΠΕΡΡΗ (1889)


Όσοι λάβουν τον κόπον να κρίνουν το προκείμενον φιλολογικόν έργον δεν θα δυσαρεστηθούν εάν προτάξωμεν ολίγας συντόμους εξηγήσεις ιδίως ως προς το γλωσσικόν μας σύστημα.

Ανήκομεν απ' αρχής εις την σχολήν, η οποία πρεσβεύει ότι η γραπτή γλώσσα, δια να εκπληρώση τον προορισμόν της, δεν πρέπει να διαφέρη ουσιωδώς από την κοινώς ομιλουμένην· και εις αυτήν την αρχαίαν πεποίθησίν μας εμμένομεν αφού βλέπομεν ότι η δημοτική γλώσσα, η οποία προ πολλού είχε εγκαταλειφθή εις την ορφανίαν της, ήδη με αυτόματον δύναμιν επεβλήθη εις τα ποιητικά πνεύματα τόσον γενικώς ώστε ήδη αφαίρεσε από την σχολαστικότητα την επικράτειαν του αισθήματος και της φαντασίας, είναι δε πιθανόν ότι, αν λάβη την απαιτουμένην διάπλασιν, θέλει αποβάλη την συστηματικήν γλώσσαν των λογίων, την καθαρεύουσαν, και από την επικράτειαν του λόγου.

Τοιαύτην του γλωσσικού ζητήματος λύσιν δυνάμεθα ευλόγως να προΐδωμεν στηριζόμενοι εις ό,τι συνέβη εις όλα τα έθνη, όσα κατώρθωσαν να μορφώσουν γλώσσαν φιλολογικήν· και αυτού η ομιλούμενη γλώσσα, περιωρισμένη κατ' αρχάς εις τα έργα της φαντασίας, εις τα πονήματα, εις τα μυθιστορικά διηγήματα και εις τας απλάς χρονογραφίας, άμα έφθασεν εις ανδρικήν ηλικίαν, έγινε ικανή να αντικατασταθή εις την λατινικήν, η οποία εθεωρείτο η μόνη γλώσσα κατάλληλος δια επιστημονικά θέματα.

Αλλά η ρύθμισις της γλώσσης εις όργανον κανονικόν και διαφανές γενικής ζωντανής συνεννοήσεως, με άλλας λέξεις η μετάβασις από την φύσιν εις την τέχνην, δεν είναι έργον ατόμων, ούτε μιας μόνης γενεάς, ούτε είναι εξαγόμενον ξηράς θεωρίας· η αληθώς εθνική γλώσσα υποθέτει μεγάλα εθνικά κέντρα, εις τα οποία της φιλολογικής διαμορφώσεως προηγήθη ήδη η κοινωνική διοργάνωσις, και όπου συμπεριλαμβάνονται και συναρμολογούνται βαθμηδόν τα διάφορα συστατικά της κοινωνίας στοιχεία, εις τρόπον ώστε να μη αφίνεται να ενεργή μονομερώς ο κανονιστικός νους, αλλά να συμπράττουν συγχρόνως όλαι αι πνευματικαί δυνάμεις και να συμβάλλουν εις τον πλουτισμόν της γλώσσης όλα τα ηθικά κεφάλαια.

Από τοιαύτα έμψυχα κέντρα εμπνέεται το πνεύμα και η καλαισθησία των δημιουργών συγγραφέων, και αυτοί πάλιν με τα πλάσματά των επενεργούν εις εκείνα, ώστε από αυτήν την αμοιβαίαν εργασίαν γεννάται μία ομοιόμορφος γλώσσα προωρισμένη να ήναι ο προφορικός άμα και ο γραπτός λόγος ολοκλήρου του έθνους.

Εις την Ελλάδα συνέβη η πνευματική αναγέννησις να προδράμη της κοινωνικής αναπλάσεως· και ενώ δεν υπήρχε κέντρον αρκετά περιεκτικόν και σπουδαίον, ώστε να χρησιμεύση ως χωνευτήριον, από το οποίον καθαριζόμενος ο προφορικός λόγος θα έφθανεν εις ενότητα οργανικήν, η ολιγαρχία του πνεύματος προσέφυγεν εξ ανάγκης εις τεχνητήν μέθοδον διαμορφώσεως· επήραμεν, ως αναφαίρετον ιδικήν μας κληρονομίαν, ολόκληρον την αρχαίαν γραμματικήν και όλον αδιακρίτως το λεκτικόν της αρχαίας Ελληνικής και κατεδικάσαμεν εις θάνατον όλους σχεδόν τους τύπους της νεωτέρας, ως λείψανα της δουλείας και της εθνικής ταπεινώσεως.

Από την σχολαστικήν εργασίαν ο προφορικός λόγος έπαθεν ήδη μεταβολήν, η οποία, κανονικωτέρα μέσα εις την τάξιν των λογίων, εξαπλόνεται, αν και με πολλήν ανωμαλίαν, και μέσα εις τον καθολικώτερον κοινωνικόν κύκλον. Το πραγματικόν τούτο φαινόμενον οι μεν φίλοι του δημοτικού ιδιώματος δεν πρέπει να παραβλέψουν, οι δε οπαδοί της καθαρευούσης δεν πρέπει να το θεωρήσουν ως απόδειξιν της επιτυχίας του συστήματός των· η αλλοίωσις είναι απλώς εξωτερική, εις τους καταληκτικούς τύπους και εις το λεκτικόν, και έχει τα φυσικά της όρια· ο ουσιώδης χαρακτήρ της νεωτέρας γλώσσης ούτε εξηλείφθη ούτε είναι δυνατόν να εξαλειφθή, εάν είναι αληθές ότι ο γλωσσικός χαρακτήρ δεν συνίσταται τόσον εις τους τύπους, οι οποίοι από διάφορα αίτια και αφορμάς ευκόλως μεταβάλλονται, όσον εις την σύνταξιν, δηλαδή εις τον εσωτερικόν οργανισμόν, ο οποίος εκφράζει τον ενδιάθετον λόγον και αποτελεί αυτό το πνεύμα του έθνους.

Ο προφορικός λόγος των αρχαίων Ελλήνων, όπως εκρυσταλλοποιήθη εις τα συγγράμματα, ήταν εις το άκρον συνθετικός, τόσον ώστε καμμία γλώσσα, ουδέ αυτή η λατινική, δεν είναι αρκετή να τον αποδώση· ο προφορικός λόγος των νεωτέρων Ελλήνων, καθώς των άλλων νεωτέρων εθνών, είναι κατ' εξοχήν αναλυτικός, δηλαδή εις τοιαύτην αντίθεσιν προς τον αρχαίον, ώστε η σχολαστικότης, όσον και αν αγωνίζεται, δεν θα δυνηθή να του αφαιρέση ποτέ την αληθή του υπόστασιν και να την μετασχηματίση εις την ανωτάτην συνθετικήν μορφήν.
[...]

Εν Κερκύρα τη 15 Ιουνίου 1889.

 

[skam]

Τα περί απλοποίησης δεν θυμάμαι πού συγκεκριμένα τα είχα διαβάσει, πάντως σίγουρα δεν παρακινήθηκα από εθνικιστικές σελίδες. Πιθανόν να έγραφαν για γραμματική απλοποίηση και να μην το πρόσεξα καλά. Ούτε και σκέφτηκα ότι οι σύνθετες μορφές που αντικατέστησαν μονολεκτικούς τύπους, εμφανίζουν μια διαφορετικής φύσης πολυπλοκότητα. Πολύ ενδιαφέρον.
Πάντως η μείωση των φθόγγων είναι μάλλον γεγονός.

Αν κατάλαβα καλά η μετατόπιση από μονολεκτικούς τύπους σε πολύπλοκη σύνταξη, εκτός από την Ελληνική χαρακτηρίζει και αρκετές άλλες γλώσσες, οπότε το ερώτημά μου ορθότερα διατυπωμένο είναι, αν γνωρίζουμε κάποιο λόγο που ορισμένες γλώσσες κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση.
Και φυσικά μένω και με το ερώτημα, αν έχουμε κάποια υπόθεση για το γιατί μειώθηκαν οι χρησιμοποιούμενοι φθόγγοι.

 

[drsiebenmal]

Οι γλώσσες δεν κινούνται όλες προς την ίδια κατεύθυνση και ο λόγος που συμβαίνει η μία ή η άλλη κίνηση είναι, συχνά, τυχαίος. Κλασικό (αν και χοντροκομμένο) παράδειγμα είναι η διαφορά νότιων και βόρειων ιδιωμάτων της ελληνικής γλώσσας ως προς τη μετατροπή της δοτικής. Το σοι δίδω των ευαγγελίων έγινε σου δίνω στα νότια και σε δίνω στα βόρεια ιδιώματα. Γιατί; Γιατί έτσι. Έτυχε.

Στη συνέχεια, η πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους υιοθέτησε το νότιο ιδίωμα (αφού όλοι οι προύχοντες κλπ ήταν Μοραΐτες, άντε Ρουμελιώτες το πολύ). Έτσι, έγινε επίσημος ο τύπος σου δίνω.

Να σε πάω σε μια άλλη γλώσσα, τώρα, στα γερμανικά. Τα γερμανικά είναι γνωστό ότι φτιάχνουν με ευκολία σύνθετους σιδηροδρόμους. Μέχρι το 2005 ίσχυε ότι όταν το πρώτο συνθετικό τελειώνει σε διπλό σύμφωνο ή φωνήεν και η επόμενη λέξη άρχιζε από το ίδιο σύμφωνο ή φωνήεν, το τρίτο ίδιο ψηφίο δεν συμπεριλαμβανόταν στη σύνθετη λέξη. Παράδειγμα: το σύνθετο από τις λέξεις See (θάλασσα) και Elefant ήταν Seelefant (θαλάσσιος ελέφαντας).

Με την τροποποίηση κρίθηκε ότι η μέθοδος αυτή προκαλούσε σύγχυση και έτσι εμφανίστηκαν στα γερμανικά σύνθετες λέξεις με τρία ίδια γράμματα όπως Sauerstoffflasche (οξυγόνο + φιάλη) ή Flussstrecke (ποτάμι + οδός). Με άλλα λόγια, οι τρεις ίδιοι χαρακτήρες θεωρήθηκαν απλούστευση της γλώσσας σε σχέση με τους δύο χαρακτήρες (με τη λογική ότι διακρίνονται πιο εύκολα τα συνθετικά). Είναι το περισσότερο απλούστερο; Γιατί όχι;

 

[Earion]

Πάντως η μείωση των φθόγγων είναι μάλλον γεγονός.

Όχι στην αγγλική.
Η αρχαία αγγλική (Old English) είχε επτά (ή το πολύ οκτώ) βασικά φωνήεντα και τρεις διφθόγγους, που μπορούμε να τα μετρήσουμε διπλά, αν υπολογίοσυμε τη διάκριση μακρού-βραχέος (βλ. μορφολογία αρχαίας αγγλικής).

Η νέα αγγλική (Modern English) έχει δώδεκα βασικά φωνήεντα (κατά την Πρότυπη Προφορά, Received Pronunciation), οκτώ διφθόγγους και πέντε τριφθόγγους! (βλ. μορφολογία νέας αγγλικής).

 

[Hellegennes]

Με πρόλαβες. Επίσης στην ελληνική έγιναν μετατοπίσεις προς διάφορες κατευθύνσεις, αν και η γενική ήταν μια γερή φωνητική απλοποίηση. Στην ελληνική ίσως συνέβαλε το γεγονός ότι κατέστη ingua franca. Και η αγγλική έπαθε κάτι ανάλογο με την ευρεία εξάπλωσή της (η GA που είναι γενικά η προφορά που διδασκόμαστε οι μη αγγλόγλωσσοι είναι απλούστερη).

Πάντως πρέπει να υπάρχει και όνομα στο φαινόμενο της ηχητικής απλοποίησης των γλωσσών, εν γένει, από την προϊστορία ως τους πρώτους ιστορικούς χρόνους. Νομίζω όμως ότι δεν υπάρχει κάποια γενική αιτία που να ευθύνεται για όλες τις φωνολογικές απλοποιήσεις.