Ανεφοδιασμός από την ποιότητα
Του Χρήστου Γιανναρά (Καθημερινή, 31/12/2011)
Μεταφράσεις που είναι καθεαυτές σπουδαία λογοτεχνήματα
Στην καινούργια χρονιά θέλω να ξεκινήσω τις επιφυλλίδες μου μιλώντας για κάτι διαφορετικό από την απόγνωση που πνίγει την Ελλάδα. Να πω για το κουράγιο που επιμένει να μας χαρίζει η ποιότητα, όπου τη βρούμε και την ψηλαφήσουμε, ανυπότακτη και στον πιο ισοπεδωτικό απελπισμό.
Θα εμπιστευθώ λοιπόν στον αναγνώστη μου τίτλους βιβλίων: ποια διαβάσματα στη χρονιά που έφυγε μου έδωσαν χαρά, με πλούτισαν και με έτερψαν. Περιττό να προσθέσω ότι οι αναφορές μου εκφράζουν υποκειμενικές, κοινού αναγνώστη εκτιμήσεις. Δεν έχουν τις προϋποθέσεις, επομένως ούτε τη φιλοδοξία έγκυρης βιβλιοκρισίας, αντικειμενικής αξιολόγησης.
Δύο από τα μυθιστορήματα που διάβασα, είχα την τύχη να είναι αριστουργήματα — το βεβαιώνουν νομίζω και οι ειδικοί. Θα τα χαρακτήριζα μέτρια ή γνώμονες για να ξεχωρίζει κανείς το συναρπαστικό αυτό λογοτεχνικό είδος από την πλήθουσα κακοποίηση του στη σύγχρονη (ιδιαίτερα στην ελλαδική) βιβλιαγορά. Το ένα ήταν «Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ» (Radetzkymarsch) του Αυστριακού Γιόζεφ Ροτ (Joseph Roth — καμία σχέση με τον θορυβοποιό Αμερικάνο Φίλιπ Ροθ). Σπάνια νομίζω, πολύ σπάνια, η τέχνη του μυθιστορήματος έχει φτάσει σε τέτοια χαρισματική αρτιότητα. Το αφηγηματικό ταλέντο, η αναπαραστατική ικανότητα, η οικοδόμηση των χαρακτήρων, η ποιοτική ευαισθησία που μεταμορφώνει τον ρεαλισμό της περιγραφής σε μεθεκτική αποκάλυψη, κάνουν συναρπαστική μια ιστορία που καθεαυτήν ενδιαφέρει, σήμερα τουλάχιστον, ελάχιστα ή καθόλου τον αναγνώστη: Είναι το παρακμιακό ξεψύχισμα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας σαρκωμένο στις τρεις γενιές μιας οικογένειας: Ο πατέρας ήρωας πολέμου και σύμβολο φιλοπατρίας, ο γιος ανώτερος κρατικός υπάλληλος και υπόδειγμα προσήλωσης στο καθήκον, ο εγγονός ένα χαμένο κορμί, προσωποποίηση της κατάρρευσης όλων των ιδεωδών, που έδιναν νόημα στον ηρωισμό του πατέρα, στην άκαμπτη συνέπεια του γιου, στην αφοσίωση και των δύο στην αυτοκρατορία.
Η μαγεία του μυθιστορήματος είναι το ιλιγγιώδες ταλέντο της γραφής, το απίστευτο χάρισμα της γλώσσας να ξαναζωντανεύει στο διηνεκές πρόσωπα, τοπία, χειρονομίες, ήχους, φωτισμό, συγκινήσεις, αισθήσεις. Η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου ένα κατόρθωμα, νιώθει ευγνωμοσύνη ο Έλληνας που του χαρίζεται αφομοιωμένο απαράμιλλα στη γλώσσα του ένα τέτοιο αριστούργημα. Οι Εκδόσεις «Άγρα» βεβαίωσαν, για μια ακόμα φορά, την ποιότητα της προσφοράς τους.
Δεύτερη μυθιστορηματική απόλαυση, το βιβλίο του Σεμπάστιαν Μπάρυ (Sebastian Barry) «Εις γην Χαναάν» (On Canaan’s Side). Σε πολύ καλή, ζωντανή μετάφραση του Αύγουστου Κορτώ — Εκδόσεις Καστανιώτη. Άλλη γλώσσα εδώ: η συνεχώς τεντωμένη ευαισθησία της ποιητικής μεταφοράς, των εικονολογικών συσχετίσεων, των αποκαλυπτικών υπαινιγμών.
Η ποιητική γλώσσα υπηρετεί μια συνεχώς συναρπαστική πλοκή, με συνεχείς αιφνιδιασμούς του αναγνώστη, δίχως το παραμικρό στοιχείο εκζήτησης εντυπωσιασμού. Μεγάλος μάστορας της αφήγησης ο Μπάρυ, τη γλώσσα του θα την έλεγα ζωγραφική, πλατωνική «ζωγραφία»: γράφει τη ζωή με τον αφαιρετικό τρόπο της Εικόνας που η εκφραστική της δεν φιλοδοξεί αυτοτέλεια, υπηρετεί τη «διάβαση επί το πρωτότυπον», στην αμεσότητα του βιώματος. Αφομοιώνει η γλώσσα την ανατομία των πιο κοφτερών προβλημάτων που παραμονεύουν στην εφήμερη ύπαρξή μας, φωτισμένα στο βιβλίο από μιαν απίστευτη ωριμότητα αυταπαρνητικής αποδοχής, τρυφερής έμπρακτης συγγνώμης για την ανθρώπινη ανεπάρκεια.
Κάθε πτυχή τραγωδική της ανεπάρκειας μεταμορφώνεται από την αυταπάρνηση σε αποκάλυψη της ιερότητας που έχει η ζωή τόσο ως συντριπτική οδύνη όσο και ως κορύφωμα χαράς — μια ιερότητα χωρίς στολίδια αξιομισθίας ή εξιδανίκευσης. Σπουδαίο βιβλίο, το ξαναλέω.
Έχουμε τα τελευταία χρόνια στη γλώσσα μας μεταφράσεις που είναι καθεαυτές εξαίρετα λογοτεχνήματα: Να θυμίσω το «Ταξίδι στην Αρμενία» του Μάντελσταμ, σε μετάφραση του Γιώργου Χαβουτσά («Ίνδικτος»), το μυθιστόρημα «Ωκεανός», του Αλεσσάντρο Μπαρίκκο, σε μετάφραση Λένας Ταχμαζίδου (Πατάκης), τα αφηγήματα «Οι ξεριζωμένοι» του W. G. Sebald, σε μετάφραση Γιάννη Καλιφατίδη («Άγρα») ή το καινούργιο τώρα κατόρθωμα της Ελένης Μπακοπούλου να μεταφέρει στα ελληνικά δύο χιλιάδες σελίδες κορυφαίας ρωσικής λογοτεχνίας, τις «Ιστορίες της Κολιμά», του Βαρλαάμ Σαλάμοφ (σε έναν τόμο, τυπογραφικό αριστοτέχνημα της «Ινδίκτου»), «η καλύτερη πρόζα στη Ρωσία του 20ού αιώνα», «μοναδική φόρμα λογοτεχνίας, όπου η σύντομη πρόταση λειτουργεί σαν χαστούκι».
Ο χώρος στενός, βιάζομαι να περάσω σε ένα σημαδιακό ιστορικό βιβλίο, γονιμότατο, για μένα, ανάγνωσμα: Συγγραφέας ο κορυφαίος μεσαιωνολόγος Ζακ Λε Γκοφ (Jacques Le Goff), της ρεαλιστικής σχολής των Annales, και τίτλος το ερώτημα: «Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα;» (Εκδόσεις «Πόλις»). Θα τολμούσα τη γνώμη ότι αυτό το βιβλίο θα έπρεπε όχι απλώς να το έχουν διαβάσει, αλλά να το έχουν αναλυτικά διδαχθεί όσοι σημερινοί Έλληνες έρχονται σε οποιαδήποτε επίσημη επαφή με Δυτικοευρωπαίους — πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες, πανεπιστημιακοί κ.τ.ό. Η τεκμηριωμένη βεβαιότητα που προκύπτει από τη μελέτη του βιβλίου είναι, ότι ο τίτλος του θα μπορούσε να παραλλαγεί συνεπέστατα και, χωρίς ερωτηματικό, να διατυπωθεί: «Η Ευρώπη γεννήθηκε από τη ρήξη με τον Ελληνισμό» ή «Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα» ή «Η Ευρώπη γεννήθηκε από τον ανθελληνισμό».
Οι παραλλαγές που αποδίδουν ακριβώς τη σύνοψη της ιστορικής μελέτης του Le Goff δεν παραπέμπουν σε ιδεολογική αντίθεση Δύσης και Ελληνισμού, σε αντιπαλότητα με αίτια ψυχολογικά ή προθέσεων. Η ρήξη ήταν μια ιστορική αναγκαιότητα, χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε να υπάρξει και να μεγαλουργήσει ιστορικά η μεταρωμαϊκή Δύση, the Barbarian West. Σήμερα μόνο με συνείδηση πολιτισμικής ετερότητας μπορεί ο Ελληνισμός να μετάσχει ενεργητικά και δημιουργικά στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, αλλιώς περιττεύει.
Καίρια πρόκληση ο Le Goff.
Του Χρήστου Γιανναρά (Καθημερινή, 31/12/2011)
Μεταφράσεις που είναι καθεαυτές σπουδαία λογοτεχνήματα
Στην καινούργια χρονιά θέλω να ξεκινήσω τις επιφυλλίδες μου μιλώντας για κάτι διαφορετικό από την απόγνωση που πνίγει την Ελλάδα. Να πω για το κουράγιο που επιμένει να μας χαρίζει η ποιότητα, όπου τη βρούμε και την ψηλαφήσουμε, ανυπότακτη και στον πιο ισοπεδωτικό απελπισμό.
Θα εμπιστευθώ λοιπόν στον αναγνώστη μου τίτλους βιβλίων: ποια διαβάσματα στη χρονιά που έφυγε μου έδωσαν χαρά, με πλούτισαν και με έτερψαν. Περιττό να προσθέσω ότι οι αναφορές μου εκφράζουν υποκειμενικές, κοινού αναγνώστη εκτιμήσεις. Δεν έχουν τις προϋποθέσεις, επομένως ούτε τη φιλοδοξία έγκυρης βιβλιοκρισίας, αντικειμενικής αξιολόγησης.
Δύο από τα μυθιστορήματα που διάβασα, είχα την τύχη να είναι αριστουργήματα — το βεβαιώνουν νομίζω και οι ειδικοί. Θα τα χαρακτήριζα μέτρια ή γνώμονες για να ξεχωρίζει κανείς το συναρπαστικό αυτό λογοτεχνικό είδος από την πλήθουσα κακοποίηση του στη σύγχρονη (ιδιαίτερα στην ελλαδική) βιβλιαγορά. Το ένα ήταν «Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ» (Radetzkymarsch) του Αυστριακού Γιόζεφ Ροτ (Joseph Roth — καμία σχέση με τον θορυβοποιό Αμερικάνο Φίλιπ Ροθ). Σπάνια νομίζω, πολύ σπάνια, η τέχνη του μυθιστορήματος έχει φτάσει σε τέτοια χαρισματική αρτιότητα. Το αφηγηματικό ταλέντο, η αναπαραστατική ικανότητα, η οικοδόμηση των χαρακτήρων, η ποιοτική ευαισθησία που μεταμορφώνει τον ρεαλισμό της περιγραφής σε μεθεκτική αποκάλυψη, κάνουν συναρπαστική μια ιστορία που καθεαυτήν ενδιαφέρει, σήμερα τουλάχιστον, ελάχιστα ή καθόλου τον αναγνώστη: Είναι το παρακμιακό ξεψύχισμα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας σαρκωμένο στις τρεις γενιές μιας οικογένειας: Ο πατέρας ήρωας πολέμου και σύμβολο φιλοπατρίας, ο γιος ανώτερος κρατικός υπάλληλος και υπόδειγμα προσήλωσης στο καθήκον, ο εγγονός ένα χαμένο κορμί, προσωποποίηση της κατάρρευσης όλων των ιδεωδών, που έδιναν νόημα στον ηρωισμό του πατέρα, στην άκαμπτη συνέπεια του γιου, στην αφοσίωση και των δύο στην αυτοκρατορία.
Η μαγεία του μυθιστορήματος είναι το ιλιγγιώδες ταλέντο της γραφής, το απίστευτο χάρισμα της γλώσσας να ξαναζωντανεύει στο διηνεκές πρόσωπα, τοπία, χειρονομίες, ήχους, φωτισμό, συγκινήσεις, αισθήσεις. Η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου ένα κατόρθωμα, νιώθει ευγνωμοσύνη ο Έλληνας που του χαρίζεται αφομοιωμένο απαράμιλλα στη γλώσσα του ένα τέτοιο αριστούργημα. Οι Εκδόσεις «Άγρα» βεβαίωσαν, για μια ακόμα φορά, την ποιότητα της προσφοράς τους.
Δεύτερη μυθιστορηματική απόλαυση, το βιβλίο του Σεμπάστιαν Μπάρυ (Sebastian Barry) «Εις γην Χαναάν» (On Canaan’s Side). Σε πολύ καλή, ζωντανή μετάφραση του Αύγουστου Κορτώ — Εκδόσεις Καστανιώτη. Άλλη γλώσσα εδώ: η συνεχώς τεντωμένη ευαισθησία της ποιητικής μεταφοράς, των εικονολογικών συσχετίσεων, των αποκαλυπτικών υπαινιγμών.
Η ποιητική γλώσσα υπηρετεί μια συνεχώς συναρπαστική πλοκή, με συνεχείς αιφνιδιασμούς του αναγνώστη, δίχως το παραμικρό στοιχείο εκζήτησης εντυπωσιασμού. Μεγάλος μάστορας της αφήγησης ο Μπάρυ, τη γλώσσα του θα την έλεγα ζωγραφική, πλατωνική «ζωγραφία»: γράφει τη ζωή με τον αφαιρετικό τρόπο της Εικόνας που η εκφραστική της δεν φιλοδοξεί αυτοτέλεια, υπηρετεί τη «διάβαση επί το πρωτότυπον», στην αμεσότητα του βιώματος. Αφομοιώνει η γλώσσα την ανατομία των πιο κοφτερών προβλημάτων που παραμονεύουν στην εφήμερη ύπαρξή μας, φωτισμένα στο βιβλίο από μιαν απίστευτη ωριμότητα αυταπαρνητικής αποδοχής, τρυφερής έμπρακτης συγγνώμης για την ανθρώπινη ανεπάρκεια.
Κάθε πτυχή τραγωδική της ανεπάρκειας μεταμορφώνεται από την αυταπάρνηση σε αποκάλυψη της ιερότητας που έχει η ζωή τόσο ως συντριπτική οδύνη όσο και ως κορύφωμα χαράς — μια ιερότητα χωρίς στολίδια αξιομισθίας ή εξιδανίκευσης. Σπουδαίο βιβλίο, το ξαναλέω.
Έχουμε τα τελευταία χρόνια στη γλώσσα μας μεταφράσεις που είναι καθεαυτές εξαίρετα λογοτεχνήματα: Να θυμίσω το «Ταξίδι στην Αρμενία» του Μάντελσταμ, σε μετάφραση του Γιώργου Χαβουτσά («Ίνδικτος»), το μυθιστόρημα «Ωκεανός», του Αλεσσάντρο Μπαρίκκο, σε μετάφραση Λένας Ταχμαζίδου (Πατάκης), τα αφηγήματα «Οι ξεριζωμένοι» του W. G. Sebald, σε μετάφραση Γιάννη Καλιφατίδη («Άγρα») ή το καινούργιο τώρα κατόρθωμα της Ελένης Μπακοπούλου να μεταφέρει στα ελληνικά δύο χιλιάδες σελίδες κορυφαίας ρωσικής λογοτεχνίας, τις «Ιστορίες της Κολιμά», του Βαρλαάμ Σαλάμοφ (σε έναν τόμο, τυπογραφικό αριστοτέχνημα της «Ινδίκτου»), «η καλύτερη πρόζα στη Ρωσία του 20ού αιώνα», «μοναδική φόρμα λογοτεχνίας, όπου η σύντομη πρόταση λειτουργεί σαν χαστούκι».
Ο χώρος στενός, βιάζομαι να περάσω σε ένα σημαδιακό ιστορικό βιβλίο, γονιμότατο, για μένα, ανάγνωσμα: Συγγραφέας ο κορυφαίος μεσαιωνολόγος Ζακ Λε Γκοφ (Jacques Le Goff), της ρεαλιστικής σχολής των Annales, και τίτλος το ερώτημα: «Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα;» (Εκδόσεις «Πόλις»). Θα τολμούσα τη γνώμη ότι αυτό το βιβλίο θα έπρεπε όχι απλώς να το έχουν διαβάσει, αλλά να το έχουν αναλυτικά διδαχθεί όσοι σημερινοί Έλληνες έρχονται σε οποιαδήποτε επίσημη επαφή με Δυτικοευρωπαίους — πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες, πανεπιστημιακοί κ.τ.ό. Η τεκμηριωμένη βεβαιότητα που προκύπτει από τη μελέτη του βιβλίου είναι, ότι ο τίτλος του θα μπορούσε να παραλλαγεί συνεπέστατα και, χωρίς ερωτηματικό, να διατυπωθεί: «Η Ευρώπη γεννήθηκε από τη ρήξη με τον Ελληνισμό» ή «Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα» ή «Η Ευρώπη γεννήθηκε από τον ανθελληνισμό».
Οι παραλλαγές που αποδίδουν ακριβώς τη σύνοψη της ιστορικής μελέτης του Le Goff δεν παραπέμπουν σε ιδεολογική αντίθεση Δύσης και Ελληνισμού, σε αντιπαλότητα με αίτια ψυχολογικά ή προθέσεων. Η ρήξη ήταν μια ιστορική αναγκαιότητα, χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε να υπάρξει και να μεγαλουργήσει ιστορικά η μεταρωμαϊκή Δύση, the Barbarian West. Σήμερα μόνο με συνείδηση πολιτισμικής ετερότητας μπορεί ο Ελληνισμός να μετάσχει ενεργητικά και δημιουργικά στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, αλλιώς περιττεύει.
Καίρια πρόκληση ο Le Goff.
