Τις τελευταίες μέρες έχει βρεθεί άλλος ένας λόγος για να πλακώνεται το μισό φέισμπουκ με το άλλο μισό στην Ελλάδα: η μειωτική χρήση της λέξης «νοικοκυραίοι» — και κατά πόσον αυτή δικαιολογείται, τι δηλώνει κλπ. Παρότι (όπως άλλωστε συμβαίνει και μ’ όλες τις λέξεις λίγο-πολύ) η σημασία με την οποία φορτίζεται η λέξη «νοικοκυραίοι» σε αυτή τη χρήση της ως κακόσημη δεν είναι ακριβώς η ίδια για όλους τους ομιλητές, γενικά μπορούμε να πούμε πως χρησιμοποιείται για να κατασημάνει το άτομο για το οποίο όλος ο κόσμος του και κάθε ενδιαφέρον του εξαντλούνται αποκλειστικά στα δικά του κοντόφθαλμα και στενά συμφέροντα, για την υπεράσπιση και προώθηση των οποίων γίνεται αδίστακτος κι ακόμη και επικίνδυνος για άλλα άτομα και την υπόλοιπη κοινωνία.
Ας ξεκαθαρίσω εξαρχής ότι ο περιγραφόμενος τύπος ανθρώπου, που δεν υπολογίζει τίποτα προασπιζόμενος το στενό ίδιον συμφέρον του, φυσικά και είναι υπαρκτός. Βέβαια εδώ στο επίκεντρο βρίσκεται ένα υποσύνολο αυτής της ομάδας: ο επιφανειακά ακίνδυνος και φαινομενικά ενταγμένος λειτουργικώς ομαλά στην κοινωνία, που όμως δρα με σιχαμερό (με βάση τις κοινωνικές συμβάσεις) τρόπο εναντίον άλλων ανθρώπων και/ή του συνόλου διότι για αυτόν το υπέρτερο αγαθό είναι μόνον ο εαυτός του κι οι δικοί του. Η ύπαρξη τυχόν πρόσθετων χαρακτηριστικών ή συμπεριφορών (όπως λ.χ. αν είναι ηθικολόγος ή οικονόμος ή φιλησυχοφανής ή θρησκευόμενος) μπορεί να θεωρηθεί στοιχείο επιβαρυντικό για κάποιους από τους επικριτές του, αλλά κοιτάζοντας αφαιρετικά τον ορισμό δεν είναι καθοριστική για τον χαρακτηρισμό του. Για τον εν λόγω χαρακτηρισμό, λοιπόν, επιλέχθηκε από πολλούς ο συλλογικός όρος «νοικοκυραίοι».
Στη σύγχρονη μορφή της ελληνικής, οι «νοικοκυραίοι» είναι απλώς ο παράλληλος τύπος του πληθυντικού «νοικοκύρηδες» σε πιο λαϊκότροπο επίπεδο ύφους (και σε κάπως στενότερο σημασιακό εύρος σε σχέση με όλες τις σημασίες του «νοικοκύρη»)· τα λεξικά δεν της αφιερώνουν καν δικό της λήμμα ή έστω υπολήμμα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι, σε όλα τα σύγχρονα λεξικά (ακόμη και σε αυτό της Λαϊκής & Περιθωριακής Γλώσσας του Γ. Κάτου), οι νοικοκυραίοι είναι λέξη αμιγώς εύσημη. Και μπορεί στο «Γέλαγε η Μαρία» ο Λευτέρης Παπαδόπουλος να βάζει τους νοικοκυραίους να φωνάζουν αμάν και να λένε πως θα καλέσουν την αστυνομία, αλλά το ίδιο το τραγούδι δείχνει πως αυτό είναι απλά μια αντίστιξη της αστικής ευταξίας με τη ζωηρή και ζαβολιάρα φύση της Μαρίας και πως οι νοικοκυραίοι εξαντλούνται σε άκακες “απειλές” και τίποτ’ άλλο.
Ωστόσο η λέξη «νοικοκυραίοι» έχει υποστεί σημασιακή μετατόπιση· κατά τον 19ο αι. ήταν ένα συνώνυμο για τους προύχοντες, για τους εύπορους που «δεν εθαλασσοπόρουν» (δηλαδή τους καπεταναίους), όπως γράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης. Επομένως η λέξη είχε σαφή ταξική φόρτιση, την οποία κατόπιν απώλεσε. Για όλους; Μάλλον όχι —ξεφυλλίζοντας τον Ριζοσπάστη της δεκαετίας του 1930 (και ειδικά στη στήλη «Σφυριές») παρατήρησα ότι είναι συστηματική η υποτιμητική χρήση των λέξεων «νοικοκύρης» και «νοικοκυραίοι» για τον αρχετυπικό μικροαστό, ο οποίος σύμφωνα με το αφήγημα της εφημερίδας είναι εαυτούλης, φυγομαχεί και δεν αγωνίζεται για κανέναν υψηλό σκοπό. Πιθανότατα αυτό να προέρχεται και από τον απόηχο του ταξικού φορτίου της λέξης κατά τον αιώνα που είχε προηγηθεί — άλλωστε με υπογραφή Νορ δημοσιεύεται στις 26/03/1936 το ποίημα «Νοικοκυραίοι», κατηγορώντας τους για σφετερισμό της επανάστασης του 1821. Και τέσσερις δεκαετίες αργότερα ο Πάνος Τζαβέλας, με την αυγή της μεταπολιτευτικής περιόδου, καταλογίζει στον έντιμο άνθρωπο κυρ-Παντελή (τον οποίο περιγράφει με ταξικό τρόπο ως τον στερεοτυπικό νοικοκύρη) ότι μένει «μακριά από κόμματα, μην βρει μπελά» — και πολλά άλλα.
Εξετάζοντας λοιπόν το πώς καταλήξαμε στην τωρινή μειωτική χρήση τού «νοικοκυραίοι» παρατηρώ τα εξής:
￭ Υπάρχει η περίπτωση χρήσης ενός διαφοροποιημένου τύπου μιας λέξης για να της προσδοθούν ειδικά μερικότερα χαρακτηριστικά· αυτό συμβαίνει π.χ. στα «ελληνάρας» και «ελληναράς». Εδώ ο τύπος «νοικοκυραίοι» βολεύει, διότι είναι διακριτός από τον βασικό πληθυντικό της λέξης, κι άρα μπορεί να οριστεί με διαφοροποιημένη (κακόσημη) φόρτιση. Για να είναι χρηστική όμως αυτή η περίπτωση, χρειάζεται να τύχει ευρείας αποδοχής.
￭ Υπάρχει η περίπτωση της ειρωνείας· ο μηχανισμός αυτός λειτουργεί με λέξεις που είναι εύσημες, η δε ειρωνεία γίνεται αντιληπτή από το περικείμενο και από εξωγλωσσικά στοιχεία. Η ειρωνεία όμως μπορεί να στοχεύει σε οποιαδήποτε από τις σημασίες ή τις συμφράσεις της λέξης, κι όχι αποκλειστικά με βάση έναν συγκεκριμένο και παγιωμένο ορισμό. Εάν λείπουν δε τα υπόλοιπα στοιχεία που βοηθούν να γίνεται αντιληπτή η ειρωνεία ως τέτοια, πιθανόν να μην γίνει κατανοητό το μήνυμα από τους λήπτες.
￭ Υπάρχει όμως και μια συνεχής πορεία της σημασίας νοικοκυραίοι = το αποκρουστικό υποσύνολο των μικροαστών, η οποία υφίσταται αδιάλειπτα στην ταξική ανάλυση των μαρξιστών όλο αυτό το χρονικό διάστημα, κι ας μην είναι λεξικογραφημένη.
Οι αντιδράσεις για την υποτιμητική χρήση τού «νοικοκυραίοι» εκπορεύθηκαν από τα ακόλουθα:
￭ Δεν είναι σαφής ή γενικά αποδεκτός ο «νοικοκύρης» ως μειωτικός χαρακτηρισμός.
￭ Ο νοικοκύρης στην κυριολεξία του είναι συνυφασμένος με την ιδιοκτησία, οπότε η σύνδεσή του με κάτι απεχθές είναι συνεπακόλουθα και πόλεμος ενάντια στην έννοια και τον ρόλο της ιδιοκτησίας.
￭ Τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του νοικοκύρη (δηλαδή, με βάση τις λημματογραφήσεις, το ότι είναι σωστός οικογενειάρχης, δείχνει σύνεση εν γένει, και χαίρει σεβασμού) λοιδορούνται και καταδικάζονται ως στοιχεία υποκριτικής συμπεριφοράς — ενώ αναδεικνύεται σε κύριο ειδοποιό χαρακτηριστικό του ο αδίστακτος εγωκεντρισμός και η έλλειψη αναστολών κοινωνικότητας.
Από τα ανωτέρω φρονώ πως ξεκαθαρίζει και το θέμα τού γιατί υπήρξε τόσο σφοδρή αντιπαράθεση των δύο θέσεων γύρω από μια λέξη: πρόκειται απλά για ζήτημα συμπαραδηλώσεων. Η συμπαραδήλωση (ή συνδήλωση ή συνυποδήλωση· αγγλ. connotation) είναι η σημασία πέρα από την κυριολεξία (τη λεγόμενη «καταδήλωση»), η συνδεδεμένη εκείνη σημασία που προκύπτει συνειρμικά και μπορεί να έχει ιδεολογική, συναισθηματική, ιστορική ή άλλη προσωπική βάση — και η οποία είναι ρευστή και μεταβάλλεται από ομάδα σε ομάδα, από άτομο σε άτομο, και για το ίδιο άτομο από τη μία συγκυρία σε μια άλλη. Υπάρχουν λοιπόν ομάδες οι οποίες δεν συνδέουν τον όρο «νοικοκυραίοι» με κάτι που να τους γεννά εσωτερική ασυνέπεια όταν αυτός χρησιμοποιείται μειωτικά, και άλλες ομάδες που νιώθουν ότι πλήττονται οι πεποιθήσεις τους ή ακόμη και πως βάλλονται προσωπικά (ιδίως εάν για αυτές ο όρος περιγράφει τον πώς επιλέγουν να αυτοπροσδιορίζουν την ταυτότητά τους) όταν οι δικές τους συμπαραδηλώσεις για τον υπόψη όρο συγκρούονται με τη συστηματική καταδίκη του από τις πρώτες.
Γιατί όμως να πρέπει να μας νοιάζουν οι συμπαραδηλώσεις, και πόσο σημαντικές είναι; Ρωτήστε όποιον ασχολείται με το μάρκετινγκ, να σας πει. Στο μάρκετινγκ και τη διαφήμιση, οι συμπαραδηλώσεις είναι το στοιχείο με την κεφαλαιωδέστερη σημασία· τα πάντα, ως και την ελαχιστότατη λεπτομέρεια, είναι απόλυτα προσεγμένα και ευθυγραμμισμένα προς επίτευξη των επιθυμητών συμπαραδηλώσεων — και φυσικά απ’ όλα αυτά δεν εξαιρείται ούτε το πολιτικό μάρκετινγκ (για παράδειγμα, η μετονομασία υπουργείων είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εγχειρήματος ενεργοποίησης προσδοκώμενων συμπαραδηλώσεων). Και, παρ’ όλο που κάποιοι θα αμφισβητήσουν την επιστημονικότητα του κλάδου της διαφήμισης, η εμπειρία έχει αποδείξει πως οι τύποι αυτοί γνωρίζουν πρακτικά και προβλέψιμα την ανθρώπινη ψυχολογία καλύτερα απ’ τον καθένα. Και όταν δίνουν την ύψιστη προτεραιότητά τους στις συμπαραδηλώσεις, τότε καλό είναι κι εμείς να μην τις αγνοούμε.
Εάν επομένως ένα μεγάλο μέρος μετριοπαθών δημοκρατικών πολιτών νιώθει να απειλείται από μια αναδυόμενη τάση, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη πως τους ανακάλυψαν πόσο σκάρτοι είναι και τρομοκρατήθηκαν — μπορεί κάλλιστα να σημαίνει κι ότι απλώς έχουν σαφείς αποστάσεις κι αισθάνονται την ίδια απέχθεια για αυτό με το οποίο τσουβαλιάζονται από τους χρήστες του μειωτικού όρου. Γι’ αυτό άλλωστε και τις πρώτες μέρες της καταστροφής στο Μάτι γίναμε μάρτυρες μιας ηχηρής και μαζικής κίνησης επανοικειοποίησης του όρου «νοικοκύρης» — δηλαδή της ανάκτησης ενός όρου που αισθάνονταν να έχει πληγεί αξιακά, αλλά τον οποίον συνέχιζαν να θεωρούν ότι τους εκφράζει ως ταυτότητα. Βέβαια, τίποτε δεν διασφαλίζει ότι η συγκεκριμένη υποτιμητική σημασία δεν θα εδραιωθεί· σε μια τέτοια περίπτωση, κατά κανόνα γεννιέται (δηλαδή δημιουργείται ή υιοθετείται μέσω ανασηματοδότησης) ένας όρος για την ταυτότητα αυτών των ομάδων (πρβλ. τα εθνιστής και πατριώτης για αποφυγή του στιγματισμένου εθνικιστής) ή, σπανιότερα, έχουμε συνύπαρξη δύο σημασιών (πρβλ. ιδιώτης).
Η όλη ιστορία έχει κατά τη γνώμη μου και μια αξιοσημείωτη ανατροπή: Ένα σημαντικό μέρος των υποστηριχτών της χρήσης της στιγματισμένης σημασίας τού «νοικοκυραίοι» στη συγκεκριμένη περίπτωση παρεκκλίνουν από μια τακτική που με συνέπεια εφαρμόζουν σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, αυτήν της πολιτικής ορθότητας: Δηλαδή ότι δεν είναι πρέπον να λέμε π.χ. «μην κάνεις σαν σπαστικός» διότι προσβάλλουμε πάσχοντες ή κοινοτοποποιούμε παθήσεις· ότι οι λέξεις έχουν δύναμη και δεν πρέπει να αποκαλούμε έναν άνθρωπο «λαθραίο»· ότι η κυριολεξία αποκαλύπτει προθέσεις, κι άρα μια επιχείρηση οφείλει να «στελεχώνεται» κι όχι να «επανδρώνεται». Αναρωτιέμαι λοιπόν γιατί, υπό το αυτό πρίσμα και στο ίδιο πλαίσιο, να μην γίνει σεβαστό το αίτημα των νοικοκυραίων να κρατήσουν τον όρο αυτοπεριγραφής τους ανέπαφο κι ανεπηρέαστο από αρνητικές και κακόσημες συμπαραδηλώσεις. Κι απ’ την άλλη, ένα σημαντικό μέρος των υποστηριχτών της ανάσχεσης του μειωτικού «νοικοκυραίοι» είναι ενάντιοι στην πολιτική ορθότητα: Θεωρούν ολοκληρωτισμό το να τους επιβάλλεται το τι μπορούν να λένε και τι όχι. Οπότε γιατί να μην αναγνωρίσουν αυτό το δικαίωμα στους άλλους; Τελικά διαπιστώνω ότι τα διπλά μέτρα και σταθμά ουδόλως σπάνια είναι — διότι μπορούμε ανά πάσα στιγμή και κάνουμε κάτι που μόλις πριν λίγο καταδικάζαμε σε μια θεμελιωδώς όμοια περίπτωση. Αλλά δεν σας λέω και τίποτα καινούργιο.
Αρχική δημοσίευση: https://www.facebook.com/serafeim1/posts/10156183721397772
Ας ξεκαθαρίσω εξαρχής ότι ο περιγραφόμενος τύπος ανθρώπου, που δεν υπολογίζει τίποτα προασπιζόμενος το στενό ίδιον συμφέρον του, φυσικά και είναι υπαρκτός. Βέβαια εδώ στο επίκεντρο βρίσκεται ένα υποσύνολο αυτής της ομάδας: ο επιφανειακά ακίνδυνος και φαινομενικά ενταγμένος λειτουργικώς ομαλά στην κοινωνία, που όμως δρα με σιχαμερό (με βάση τις κοινωνικές συμβάσεις) τρόπο εναντίον άλλων ανθρώπων και/ή του συνόλου διότι για αυτόν το υπέρτερο αγαθό είναι μόνον ο εαυτός του κι οι δικοί του. Η ύπαρξη τυχόν πρόσθετων χαρακτηριστικών ή συμπεριφορών (όπως λ.χ. αν είναι ηθικολόγος ή οικονόμος ή φιλησυχοφανής ή θρησκευόμενος) μπορεί να θεωρηθεί στοιχείο επιβαρυντικό για κάποιους από τους επικριτές του, αλλά κοιτάζοντας αφαιρετικά τον ορισμό δεν είναι καθοριστική για τον χαρακτηρισμό του. Για τον εν λόγω χαρακτηρισμό, λοιπόν, επιλέχθηκε από πολλούς ο συλλογικός όρος «νοικοκυραίοι».
Στη σύγχρονη μορφή της ελληνικής, οι «νοικοκυραίοι» είναι απλώς ο παράλληλος τύπος του πληθυντικού «νοικοκύρηδες» σε πιο λαϊκότροπο επίπεδο ύφους (και σε κάπως στενότερο σημασιακό εύρος σε σχέση με όλες τις σημασίες του «νοικοκύρη»)· τα λεξικά δεν της αφιερώνουν καν δικό της λήμμα ή έστω υπολήμμα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι, σε όλα τα σύγχρονα λεξικά (ακόμη και σε αυτό της Λαϊκής & Περιθωριακής Γλώσσας του Γ. Κάτου), οι νοικοκυραίοι είναι λέξη αμιγώς εύσημη. Και μπορεί στο «Γέλαγε η Μαρία» ο Λευτέρης Παπαδόπουλος να βάζει τους νοικοκυραίους να φωνάζουν αμάν και να λένε πως θα καλέσουν την αστυνομία, αλλά το ίδιο το τραγούδι δείχνει πως αυτό είναι απλά μια αντίστιξη της αστικής ευταξίας με τη ζωηρή και ζαβολιάρα φύση της Μαρίας και πως οι νοικοκυραίοι εξαντλούνται σε άκακες “απειλές” και τίποτ’ άλλο.
Ωστόσο η λέξη «νοικοκυραίοι» έχει υποστεί σημασιακή μετατόπιση· κατά τον 19ο αι. ήταν ένα συνώνυμο για τους προύχοντες, για τους εύπορους που «δεν εθαλασσοπόρουν» (δηλαδή τους καπεταναίους), όπως γράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης. Επομένως η λέξη είχε σαφή ταξική φόρτιση, την οποία κατόπιν απώλεσε. Για όλους; Μάλλον όχι —ξεφυλλίζοντας τον Ριζοσπάστη της δεκαετίας του 1930 (και ειδικά στη στήλη «Σφυριές») παρατήρησα ότι είναι συστηματική η υποτιμητική χρήση των λέξεων «νοικοκύρης» και «νοικοκυραίοι» για τον αρχετυπικό μικροαστό, ο οποίος σύμφωνα με το αφήγημα της εφημερίδας είναι εαυτούλης, φυγομαχεί και δεν αγωνίζεται για κανέναν υψηλό σκοπό. Πιθανότατα αυτό να προέρχεται και από τον απόηχο του ταξικού φορτίου της λέξης κατά τον αιώνα που είχε προηγηθεί — άλλωστε με υπογραφή Νορ δημοσιεύεται στις 26/03/1936 το ποίημα «Νοικοκυραίοι», κατηγορώντας τους για σφετερισμό της επανάστασης του 1821. Και τέσσερις δεκαετίες αργότερα ο Πάνος Τζαβέλας, με την αυγή της μεταπολιτευτικής περιόδου, καταλογίζει στον έντιμο άνθρωπο κυρ-Παντελή (τον οποίο περιγράφει με ταξικό τρόπο ως τον στερεοτυπικό νοικοκύρη) ότι μένει «μακριά από κόμματα, μην βρει μπελά» — και πολλά άλλα.
Εξετάζοντας λοιπόν το πώς καταλήξαμε στην τωρινή μειωτική χρήση τού «νοικοκυραίοι» παρατηρώ τα εξής:
￭ Υπάρχει η περίπτωση χρήσης ενός διαφοροποιημένου τύπου μιας λέξης για να της προσδοθούν ειδικά μερικότερα χαρακτηριστικά· αυτό συμβαίνει π.χ. στα «ελληνάρας» και «ελληναράς». Εδώ ο τύπος «νοικοκυραίοι» βολεύει, διότι είναι διακριτός από τον βασικό πληθυντικό της λέξης, κι άρα μπορεί να οριστεί με διαφοροποιημένη (κακόσημη) φόρτιση. Για να είναι χρηστική όμως αυτή η περίπτωση, χρειάζεται να τύχει ευρείας αποδοχής.
￭ Υπάρχει η περίπτωση της ειρωνείας· ο μηχανισμός αυτός λειτουργεί με λέξεις που είναι εύσημες, η δε ειρωνεία γίνεται αντιληπτή από το περικείμενο και από εξωγλωσσικά στοιχεία. Η ειρωνεία όμως μπορεί να στοχεύει σε οποιαδήποτε από τις σημασίες ή τις συμφράσεις της λέξης, κι όχι αποκλειστικά με βάση έναν συγκεκριμένο και παγιωμένο ορισμό. Εάν λείπουν δε τα υπόλοιπα στοιχεία που βοηθούν να γίνεται αντιληπτή η ειρωνεία ως τέτοια, πιθανόν να μην γίνει κατανοητό το μήνυμα από τους λήπτες.
￭ Υπάρχει όμως και μια συνεχής πορεία της σημασίας νοικοκυραίοι = το αποκρουστικό υποσύνολο των μικροαστών, η οποία υφίσταται αδιάλειπτα στην ταξική ανάλυση των μαρξιστών όλο αυτό το χρονικό διάστημα, κι ας μην είναι λεξικογραφημένη.
Οι αντιδράσεις για την υποτιμητική χρήση τού «νοικοκυραίοι» εκπορεύθηκαν από τα ακόλουθα:
￭ Δεν είναι σαφής ή γενικά αποδεκτός ο «νοικοκύρης» ως μειωτικός χαρακτηρισμός.
￭ Ο νοικοκύρης στην κυριολεξία του είναι συνυφασμένος με την ιδιοκτησία, οπότε η σύνδεσή του με κάτι απεχθές είναι συνεπακόλουθα και πόλεμος ενάντια στην έννοια και τον ρόλο της ιδιοκτησίας.
￭ Τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του νοικοκύρη (δηλαδή, με βάση τις λημματογραφήσεις, το ότι είναι σωστός οικογενειάρχης, δείχνει σύνεση εν γένει, και χαίρει σεβασμού) λοιδορούνται και καταδικάζονται ως στοιχεία υποκριτικής συμπεριφοράς — ενώ αναδεικνύεται σε κύριο ειδοποιό χαρακτηριστικό του ο αδίστακτος εγωκεντρισμός και η έλλειψη αναστολών κοινωνικότητας.
Από τα ανωτέρω φρονώ πως ξεκαθαρίζει και το θέμα τού γιατί υπήρξε τόσο σφοδρή αντιπαράθεση των δύο θέσεων γύρω από μια λέξη: πρόκειται απλά για ζήτημα συμπαραδηλώσεων. Η συμπαραδήλωση (ή συνδήλωση ή συνυποδήλωση· αγγλ. connotation) είναι η σημασία πέρα από την κυριολεξία (τη λεγόμενη «καταδήλωση»), η συνδεδεμένη εκείνη σημασία που προκύπτει συνειρμικά και μπορεί να έχει ιδεολογική, συναισθηματική, ιστορική ή άλλη προσωπική βάση — και η οποία είναι ρευστή και μεταβάλλεται από ομάδα σε ομάδα, από άτομο σε άτομο, και για το ίδιο άτομο από τη μία συγκυρία σε μια άλλη. Υπάρχουν λοιπόν ομάδες οι οποίες δεν συνδέουν τον όρο «νοικοκυραίοι» με κάτι που να τους γεννά εσωτερική ασυνέπεια όταν αυτός χρησιμοποιείται μειωτικά, και άλλες ομάδες που νιώθουν ότι πλήττονται οι πεποιθήσεις τους ή ακόμη και πως βάλλονται προσωπικά (ιδίως εάν για αυτές ο όρος περιγράφει τον πώς επιλέγουν να αυτοπροσδιορίζουν την ταυτότητά τους) όταν οι δικές τους συμπαραδηλώσεις για τον υπόψη όρο συγκρούονται με τη συστηματική καταδίκη του από τις πρώτες.
Γιατί όμως να πρέπει να μας νοιάζουν οι συμπαραδηλώσεις, και πόσο σημαντικές είναι; Ρωτήστε όποιον ασχολείται με το μάρκετινγκ, να σας πει. Στο μάρκετινγκ και τη διαφήμιση, οι συμπαραδηλώσεις είναι το στοιχείο με την κεφαλαιωδέστερη σημασία· τα πάντα, ως και την ελαχιστότατη λεπτομέρεια, είναι απόλυτα προσεγμένα και ευθυγραμμισμένα προς επίτευξη των επιθυμητών συμπαραδηλώσεων — και φυσικά απ’ όλα αυτά δεν εξαιρείται ούτε το πολιτικό μάρκετινγκ (για παράδειγμα, η μετονομασία υπουργείων είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εγχειρήματος ενεργοποίησης προσδοκώμενων συμπαραδηλώσεων). Και, παρ’ όλο που κάποιοι θα αμφισβητήσουν την επιστημονικότητα του κλάδου της διαφήμισης, η εμπειρία έχει αποδείξει πως οι τύποι αυτοί γνωρίζουν πρακτικά και προβλέψιμα την ανθρώπινη ψυχολογία καλύτερα απ’ τον καθένα. Και όταν δίνουν την ύψιστη προτεραιότητά τους στις συμπαραδηλώσεις, τότε καλό είναι κι εμείς να μην τις αγνοούμε.
Εάν επομένως ένα μεγάλο μέρος μετριοπαθών δημοκρατικών πολιτών νιώθει να απειλείται από μια αναδυόμενη τάση, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη πως τους ανακάλυψαν πόσο σκάρτοι είναι και τρομοκρατήθηκαν — μπορεί κάλλιστα να σημαίνει κι ότι απλώς έχουν σαφείς αποστάσεις κι αισθάνονται την ίδια απέχθεια για αυτό με το οποίο τσουβαλιάζονται από τους χρήστες του μειωτικού όρου. Γι’ αυτό άλλωστε και τις πρώτες μέρες της καταστροφής στο Μάτι γίναμε μάρτυρες μιας ηχηρής και μαζικής κίνησης επανοικειοποίησης του όρου «νοικοκύρης» — δηλαδή της ανάκτησης ενός όρου που αισθάνονταν να έχει πληγεί αξιακά, αλλά τον οποίον συνέχιζαν να θεωρούν ότι τους εκφράζει ως ταυτότητα. Βέβαια, τίποτε δεν διασφαλίζει ότι η συγκεκριμένη υποτιμητική σημασία δεν θα εδραιωθεί· σε μια τέτοια περίπτωση, κατά κανόνα γεννιέται (δηλαδή δημιουργείται ή υιοθετείται μέσω ανασηματοδότησης) ένας όρος για την ταυτότητα αυτών των ομάδων (πρβλ. τα εθνιστής και πατριώτης για αποφυγή του στιγματισμένου εθνικιστής) ή, σπανιότερα, έχουμε συνύπαρξη δύο σημασιών (πρβλ. ιδιώτης).
Η όλη ιστορία έχει κατά τη γνώμη μου και μια αξιοσημείωτη ανατροπή: Ένα σημαντικό μέρος των υποστηριχτών της χρήσης της στιγματισμένης σημασίας τού «νοικοκυραίοι» στη συγκεκριμένη περίπτωση παρεκκλίνουν από μια τακτική που με συνέπεια εφαρμόζουν σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, αυτήν της πολιτικής ορθότητας: Δηλαδή ότι δεν είναι πρέπον να λέμε π.χ. «μην κάνεις σαν σπαστικός» διότι προσβάλλουμε πάσχοντες ή κοινοτοποποιούμε παθήσεις· ότι οι λέξεις έχουν δύναμη και δεν πρέπει να αποκαλούμε έναν άνθρωπο «λαθραίο»· ότι η κυριολεξία αποκαλύπτει προθέσεις, κι άρα μια επιχείρηση οφείλει να «στελεχώνεται» κι όχι να «επανδρώνεται». Αναρωτιέμαι λοιπόν γιατί, υπό το αυτό πρίσμα και στο ίδιο πλαίσιο, να μην γίνει σεβαστό το αίτημα των νοικοκυραίων να κρατήσουν τον όρο αυτοπεριγραφής τους ανέπαφο κι ανεπηρέαστο από αρνητικές και κακόσημες συμπαραδηλώσεις. Κι απ’ την άλλη, ένα σημαντικό μέρος των υποστηριχτών της ανάσχεσης του μειωτικού «νοικοκυραίοι» είναι ενάντιοι στην πολιτική ορθότητα: Θεωρούν ολοκληρωτισμό το να τους επιβάλλεται το τι μπορούν να λένε και τι όχι. Οπότε γιατί να μην αναγνωρίσουν αυτό το δικαίωμα στους άλλους; Τελικά διαπιστώνω ότι τα διπλά μέτρα και σταθμά ουδόλως σπάνια είναι — διότι μπορούμε ανά πάσα στιγμή και κάνουμε κάτι που μόλις πριν λίγο καταδικάζαμε σε μια θεμελιωδώς όμοια περίπτωση. Αλλά δεν σας λέω και τίποτα καινούργιο.
Αρχική δημοσίευση: https://www.facebook.com/serafeim1/posts/10156183721397772
