Εισαγωγικό σχόλιο: Αρχικά σκόπευα αυτό να είναι μια ακόμη ανάρτηση στο νήμα Your slip is showing: Γλωσσικές και μεταφραστικές γκάφες. Αλλά στη συνέχεια σκέφτηκα να έχουμε ένα πιο γενικό νήμα εκτός Playground, με κάπως αναλυτικότερη διατύπωση και σχετικών αρχών ή επεξηγήσεων, ώστε να είναι ευχερέστερο για τους μεταφραστές να το διαβάζουν και να επιτελεί καλύτερα τον εκπαιδευτικό του σκοπό.
1. Τεχνικοί όροι σε κείμενο που δεν απευθύνεται σε τεχνικούς ή επιστήμονες
Στο κανάλι Μακεδονία έχει μια ενδιαφέρουσα σειρά που παρουσιάζει αεροπορικά ατυχήματα και τη σχετική διερεύνησή τους. Επειδή η εκπομπή απευθύνεται στο γενικό κοινό, πρέπει να είναι κατανοητή από ανθρώπους που αγνοούν την εξειδικευμένη ορολογία. Γι' αυτό άλλωστε και εγώ με αυτό το κριτήριο την παρακολουθώ και κρίνω τον υποτιτλισμό της.
Ωστόσο αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό της είναι που προσφέρει στον υποτιτλιστή ένα εργαλείο τού οποίου, αν κάνει λανθασμένη χρήση, ουσιαστικά υποπίπτει σε λάθη που δεν είναι αποδεκτά: Μπορεί, αν βρεθεί αντιμέτωπος με έναν όρο που δεν τον καταλαβαίνει πλήρως (ή και καθόλου), να χρησιμοποιήσει για διέξοδο μια απόδοση με έναν τεχνικό όρο (πιθανότατα από κάποιο εξειδικευμένο λεξικό ή γλωσσάρι) ελπίζοντας ότι και το μετάφρασμα θα είναι εξίσου ασαφές ή αδιαφανές ή επιστημονικοφανές με το πόσο είναι για εκείνον ο όρος στο κείμενο προέλευσης (ΚΠ). Ναι, αλλά αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι: Αν δεν έχει κατανοήσει πλήρως για τι πράμα μιλάμε, μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιήσει έναν όρο στη γλώσσα-στόχο (ΓΣ) ο οποίος είναι άσχετος ή από άλλο επιστημονικό πεδίο. Και ναι, αυτό είναι λάθος. Ο υποτιτλιστής, και γενικότερα κάθε μεταφραστής, οφείλει να διεξάγει όσο καλύτερη έρευνα μπορεί (και προλαβαίνει) ώστε κατ' αρχάς να αντιλαμβάνεται ο ίδιος τι περιγράφει ο συγκεκριμένος όρος, και κατόπιν να αναζητά το καταλληλότερο μετάφρασμα (ανάλογα με το επιστημονικό πεδίο και το επίπεδο ύφους τού ΚΠ, καθώς επίσης και το κοινό για το οποίο αυτό προορίζεται).
Παράδειγμα: Ο μεταφραστής συναντά ένα stringer. Τα γενικά λεξικά δεν τον βοηθούν — μιλάνε μόνο για χορδιστές και δημοσιογράφους (αν και δεν αποκλείω κάποιος να αγνοεί και ότι χορδιστής είναι η λέξη που παρεφθάρη σε κουρδιστής "αυτός που χορδίζει το πιάνο", να τη θεωρήσει κάποιον εξωτικό τεχνικό όρο και να τη χρησιμοποιήσει χωρίς περαιτέρω έρευνα). Ανοίγει ένα τεχνικό λεξικό και βλέπει: stringer = λώρος (πλοίου, σιδ.), κουρζέτο, διαδοκίδα, στρωτήρας, εγκάρσια δοκός. Διαλέγει όποια από τις αποδόσεις τού φαίνεται καλύτερη ή πιο αρμόζουσα για την περίπτωση, την κοτσάρει για μετάφρασμα... και συνεχίζει το θεάρεστο έργο του. Μα, αν δεν έχει πλήρη αντίληψη του τι ακριβώς περιγράφεται από τον όρο στο ΚΠ και του τι ακριβώς σημαίνουν οι αποδόσεις του στη ΓΣ, το λάθος είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο. Στο παράδειγμά μας, από συγκεκριμένο λεξικό, και το κουρζέτο και η διαδοκίδα αναφέρονται στη ναυπηγική (όπως και ο λώρος), αλλά αυτά τα δύο διαφέρουν μεταξύ τους (πολύ!). Τα γενικά λεξικά δεν έχουν τη συγκεκριμένη σημασία τής λέξης λώρος για να την αναζητήσει (πρέπει να την ξέρει!). Ο στρωτήρας υπάρχει στις σιδηροδρομικές κατασκευές (όπως και ο λώρος, όμως είναι εντελώς άλλο πράγμα), αλλά και στις στέγες (με διαφορετική σημασία!). Και το λεξικό δεν του είπε ότι stringers υπάρχουν επίσης σε γέφυρες, σε σκάλες κλπ. Ποια απόδοση θα χρησιμοποιήσει σ' ένα τέτοιο πεδίο; Η μετάφραση δεν είναι ρουλέτα, να ποντάρεις την ορθότητά της σε μια απόδοση από τις πολλές που βρήκες σ' ένα λεξικό!
Κλείνει η παρένθεση και συνεχίζουμε με τη συγκεκριμένη περίπτωση: Βλέπω λοιπόν στο χθεσινό επεισόδιο να γίνεται αναφορά σε breakers στο κόκπιτ, και η εικόνα να δείχνει μικρά στρογγυλά κουμπάκια που πετάγονταν προς τα έξω και ο κυβερνήτης με τον συγκυβερνήτη τα πατούσαν πάλι μέσα. Βέβαια, ακόμη και χωρίς την εικόνα, η αφήγηση καθιστούσε σαφές για τι επρόκειτο. Ο υποτιτλιστής επέλεξε την απόδοση «διασπαστής» για το breaker. Είναι η πρώτη απόδοση που δίνει το Magenta Polylexicon (το οποίο, όμως, τις παραθέτει αλφαβητικά — κι αυτό μπορεί να παρεξηγηθεί από έναν μεταφραστή, διότι δεν είναι ο συνήθης τρόπος παράθεσης στα λεξικά). Η μόνη άλλη "τεχνική" απόδοση που δίνει είναι «(μηχανικός) σπαστήρας». Το GWord δεν τις έχει αυτές, αλλά οι άλλες που έχει είναι εξίσου εξειδικευμένες: θραύστης | (ναυτ.) υδροφόρος, βαρελάκι | (ορυκτ.) λιθοθραύστης. Έτσι ο υποτιτλιστής επιλέγει την πιο γενικοφανή απόδοση απ' όσες βρήκε, πιθανότατα χωρίς καν να τη διασταυρώσει με κάποιο ελληνικό λεξικό, ώστε να δει τι σημαίνει.
Εδώ ο υποτιτλιστής πέφτει σε μια δεύτερη παγίδα: Το επίπεδο ύφους του ΚΠ δεν είναι ορολογικώς ακριβές, αλλά αποδίδει το προφορικό ύφος των σχετικών τεχνικών. Όταν λοιπόν αυτοί μιλούν για breaker, εννοούν circuit breaker. Αν αυτό το γνώριζε ο υποτιτλιστής, ή αν απλώς έκανε μια αναζήτηση στο διαδίκτυο για cockpit breakers, δεν θα έκανε το λάθος. Επομένως, δεν αρκεί το ξεφύλλισμα σ' ένα λεξικό όταν αδυνατούμε να αντιληφθούμε το τι δηλώνει ένας όρος — πρέπει να καταφεύγουμε σε όσες περισσότερες σχετικές πηγές μπορούμε, ώστε να καταλάβουμε το ακριβές περιεχόμενό του. Και με το τεράστιο εύρος διαθέσιμων πηγών στα ακροδάχτυλά μας, χάρη στο Διαδίκτυο, το να μην το κάνει αυτό ο μεταφραστής δεν είναι απλώς αντιεπαγγελματικό — είναι ανεπίτρεπτο και αδικαιολόγητο.
Παράδειγμα: Σε ντοκιμαντέρ που είδα πρόσφατα, διάβασα στους υπότιτλους ότι η από αέρος έρευνα έπειτα από ένα ναυάγιο έγινε με «"τσόπερ"» (η εικόνα έδειχνε, φυσικά, ελικόπτερα). Ο υποτιτλιστής έβαλε τον όρο σε εισαγωγικά, θεωρώντας ότι έτσι καλύπτεται για την αδόκιμη χρήση τής ελληνικής λέξης τσόπερ "είδος μοτοσικλέτας | (ηλεκτρ.) περιοδικός διακόπτης" (ή ό,τι άλλο φαντάστηκε ότι μπορεί να σημαίνει). Εδώ όμως το chopper δεν είναι τεχνικός όρος, αλλά λέξη τού κοινού λεξιλογίου τής αγγλικής για το ελικόπτερο. Δεν χρειαζόταν δα και καμιά σπουδαία έρευνα (το έχουν όλα τα γενικά λεξικά) — απλώς ο υποτιτλιστής να μην θεωρήσει ότι γινόταν αναφορά σε κάποιον εξειδικευμένο τεχνικό όρο και να μην αποφασίσει να παρακάμψει την ανάγκη ν' ανοίξει λεξικό, καταφεύγοντας στη "λύση" τής μεθόδου "μεταγραφή κι όποιος καταλάβει, κατάλαβε".
Είδαμε λοιπόν ότι η απόδοση «διασπαστής» για το breaker είναι λάθος. Ποιο είναι όμως το σωστό; Και πώς καταλήγουμε σε αυτό; Εφόσον εδώ breaker = circuit breaker, ο υποτιτλιστής πρέπει να αποδώσει ορθά το circuit breaker. Ωστόσο, δεν αρκεί να ξέρει ότι ψάχνει μετάφρασμα για το circuit breaker, πρέπει να λάβει επίσης υπόψη του το κοινό για το οποίο προορίζεται η εκπομπή την οποία υποτιτλίζει. Αν ανατρέξει σε κάποια ορολογική βάση, θα βρει την απόδοση «διακόπτης κυκλώματος». Αλλά το κοινό του δεν είναι ηλεκτρολόγοι-μηχανικοί, να μιλά για μεταγωγείς, ηλεκτρονόμους και διακόπτες κυκλώματος. Πρέπει να προσαρμόσει το επίπεδο ύφους τού ΚΣ, σε αυτό τού ΚΠ. Άρα είναι υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσει το κοινό λεξιλόγιο και τις αντίστοιχες σημασίες — όπου το switch καλείται διακόπτης (όχι μεταγωγέας) και η λέξη ασφάλεια περιγράφει και την ασφάλεια τήξεως (fuse) και τον διακόπτη κυκλώματος (circuit breaker). Αν επομένως έγραφε στη συγκεκριμένη περίπτωση ότι στο κόκπιτ «έπεφταν οι ασφάλειες πολλών κυκλωμάτων ταυτόχρονα», θα είχε κάνει τη δουλειά του σωστά.
Υστερόγραφο: Το νήμα αυτό δεν φιλοδοξεί επ' ουδενί να υποκαταστήσει την κατάρτιση και εκπαίδευση που χρειάζονται οι μεταφραστές, οι υποτιτλιστές και οι επιμελητές. Σας προτείνω να κοιτάτε κατά καιρούς το News & Announcements για σεμινάρια σχετικά με τα αντικείμενα που σας ενδιαφέρουν, και να παρακολουθείτε όσα από αυτά κρίνετε σκόπιμο.
1. Τεχνικοί όροι σε κείμενο που δεν απευθύνεται σε τεχνικούς ή επιστήμονες
Στο κανάλι Μακεδονία έχει μια ενδιαφέρουσα σειρά που παρουσιάζει αεροπορικά ατυχήματα και τη σχετική διερεύνησή τους. Επειδή η εκπομπή απευθύνεται στο γενικό κοινό, πρέπει να είναι κατανοητή από ανθρώπους που αγνοούν την εξειδικευμένη ορολογία. Γι' αυτό άλλωστε και εγώ με αυτό το κριτήριο την παρακολουθώ και κρίνω τον υποτιτλισμό της.
Ωστόσο αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό της είναι που προσφέρει στον υποτιτλιστή ένα εργαλείο τού οποίου, αν κάνει λανθασμένη χρήση, ουσιαστικά υποπίπτει σε λάθη που δεν είναι αποδεκτά: Μπορεί, αν βρεθεί αντιμέτωπος με έναν όρο που δεν τον καταλαβαίνει πλήρως (ή και καθόλου), να χρησιμοποιήσει για διέξοδο μια απόδοση με έναν τεχνικό όρο (πιθανότατα από κάποιο εξειδικευμένο λεξικό ή γλωσσάρι) ελπίζοντας ότι και το μετάφρασμα θα είναι εξίσου ασαφές ή αδιαφανές ή επιστημονικοφανές με το πόσο είναι για εκείνον ο όρος στο κείμενο προέλευσης (ΚΠ). Ναι, αλλά αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι: Αν δεν έχει κατανοήσει πλήρως για τι πράμα μιλάμε, μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιήσει έναν όρο στη γλώσσα-στόχο (ΓΣ) ο οποίος είναι άσχετος ή από άλλο επιστημονικό πεδίο. Και ναι, αυτό είναι λάθος. Ο υποτιτλιστής, και γενικότερα κάθε μεταφραστής, οφείλει να διεξάγει όσο καλύτερη έρευνα μπορεί (και προλαβαίνει) ώστε κατ' αρχάς να αντιλαμβάνεται ο ίδιος τι περιγράφει ο συγκεκριμένος όρος, και κατόπιν να αναζητά το καταλληλότερο μετάφρασμα (ανάλογα με το επιστημονικό πεδίο και το επίπεδο ύφους τού ΚΠ, καθώς επίσης και το κοινό για το οποίο αυτό προορίζεται).
Παράδειγμα: Ο μεταφραστής συναντά ένα stringer. Τα γενικά λεξικά δεν τον βοηθούν — μιλάνε μόνο για χορδιστές και δημοσιογράφους (αν και δεν αποκλείω κάποιος να αγνοεί και ότι χορδιστής είναι η λέξη που παρεφθάρη σε κουρδιστής "αυτός που χορδίζει το πιάνο", να τη θεωρήσει κάποιον εξωτικό τεχνικό όρο και να τη χρησιμοποιήσει χωρίς περαιτέρω έρευνα). Ανοίγει ένα τεχνικό λεξικό και βλέπει: stringer = λώρος (πλοίου, σιδ.), κουρζέτο, διαδοκίδα, στρωτήρας, εγκάρσια δοκός. Διαλέγει όποια από τις αποδόσεις τού φαίνεται καλύτερη ή πιο αρμόζουσα για την περίπτωση, την κοτσάρει για μετάφρασμα... και συνεχίζει το θεάρεστο έργο του. Μα, αν δεν έχει πλήρη αντίληψη του τι ακριβώς περιγράφεται από τον όρο στο ΚΠ και του τι ακριβώς σημαίνουν οι αποδόσεις του στη ΓΣ, το λάθος είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο. Στο παράδειγμά μας, από συγκεκριμένο λεξικό, και το κουρζέτο και η διαδοκίδα αναφέρονται στη ναυπηγική (όπως και ο λώρος), αλλά αυτά τα δύο διαφέρουν μεταξύ τους (πολύ!). Τα γενικά λεξικά δεν έχουν τη συγκεκριμένη σημασία τής λέξης λώρος για να την αναζητήσει (πρέπει να την ξέρει!). Ο στρωτήρας υπάρχει στις σιδηροδρομικές κατασκευές (όπως και ο λώρος, όμως είναι εντελώς άλλο πράγμα), αλλά και στις στέγες (με διαφορετική σημασία!). Και το λεξικό δεν του είπε ότι stringers υπάρχουν επίσης σε γέφυρες, σε σκάλες κλπ. Ποια απόδοση θα χρησιμοποιήσει σ' ένα τέτοιο πεδίο; Η μετάφραση δεν είναι ρουλέτα, να ποντάρεις την ορθότητά της σε μια απόδοση από τις πολλές που βρήκες σ' ένα λεξικό!
Κλείνει η παρένθεση και συνεχίζουμε με τη συγκεκριμένη περίπτωση: Βλέπω λοιπόν στο χθεσινό επεισόδιο να γίνεται αναφορά σε breakers στο κόκπιτ, και η εικόνα να δείχνει μικρά στρογγυλά κουμπάκια που πετάγονταν προς τα έξω και ο κυβερνήτης με τον συγκυβερνήτη τα πατούσαν πάλι μέσα. Βέβαια, ακόμη και χωρίς την εικόνα, η αφήγηση καθιστούσε σαφές για τι επρόκειτο. Ο υποτιτλιστής επέλεξε την απόδοση «διασπαστής» για το breaker. Είναι η πρώτη απόδοση που δίνει το Magenta Polylexicon (το οποίο, όμως, τις παραθέτει αλφαβητικά — κι αυτό μπορεί να παρεξηγηθεί από έναν μεταφραστή, διότι δεν είναι ο συνήθης τρόπος παράθεσης στα λεξικά). Η μόνη άλλη "τεχνική" απόδοση που δίνει είναι «(μηχανικός) σπαστήρας». Το GWord δεν τις έχει αυτές, αλλά οι άλλες που έχει είναι εξίσου εξειδικευμένες: θραύστης | (ναυτ.) υδροφόρος, βαρελάκι | (ορυκτ.) λιθοθραύστης. Έτσι ο υποτιτλιστής επιλέγει την πιο γενικοφανή απόδοση απ' όσες βρήκε, πιθανότατα χωρίς καν να τη διασταυρώσει με κάποιο ελληνικό λεξικό, ώστε να δει τι σημαίνει.
Εδώ ο υποτιτλιστής πέφτει σε μια δεύτερη παγίδα: Το επίπεδο ύφους του ΚΠ δεν είναι ορολογικώς ακριβές, αλλά αποδίδει το προφορικό ύφος των σχετικών τεχνικών. Όταν λοιπόν αυτοί μιλούν για breaker, εννοούν circuit breaker. Αν αυτό το γνώριζε ο υποτιτλιστής, ή αν απλώς έκανε μια αναζήτηση στο διαδίκτυο για cockpit breakers, δεν θα έκανε το λάθος. Επομένως, δεν αρκεί το ξεφύλλισμα σ' ένα λεξικό όταν αδυνατούμε να αντιληφθούμε το τι δηλώνει ένας όρος — πρέπει να καταφεύγουμε σε όσες περισσότερες σχετικές πηγές μπορούμε, ώστε να καταλάβουμε το ακριβές περιεχόμενό του. Και με το τεράστιο εύρος διαθέσιμων πηγών στα ακροδάχτυλά μας, χάρη στο Διαδίκτυο, το να μην το κάνει αυτό ο μεταφραστής δεν είναι απλώς αντιεπαγγελματικό — είναι ανεπίτρεπτο και αδικαιολόγητο.
Παράδειγμα: Σε ντοκιμαντέρ που είδα πρόσφατα, διάβασα στους υπότιτλους ότι η από αέρος έρευνα έπειτα από ένα ναυάγιο έγινε με «"τσόπερ"» (η εικόνα έδειχνε, φυσικά, ελικόπτερα). Ο υποτιτλιστής έβαλε τον όρο σε εισαγωγικά, θεωρώντας ότι έτσι καλύπτεται για την αδόκιμη χρήση τής ελληνικής λέξης τσόπερ "είδος μοτοσικλέτας | (ηλεκτρ.) περιοδικός διακόπτης" (ή ό,τι άλλο φαντάστηκε ότι μπορεί να σημαίνει). Εδώ όμως το chopper δεν είναι τεχνικός όρος, αλλά λέξη τού κοινού λεξιλογίου τής αγγλικής για το ελικόπτερο. Δεν χρειαζόταν δα και καμιά σπουδαία έρευνα (το έχουν όλα τα γενικά λεξικά) — απλώς ο υποτιτλιστής να μην θεωρήσει ότι γινόταν αναφορά σε κάποιον εξειδικευμένο τεχνικό όρο και να μην αποφασίσει να παρακάμψει την ανάγκη ν' ανοίξει λεξικό, καταφεύγοντας στη "λύση" τής μεθόδου "μεταγραφή κι όποιος καταλάβει, κατάλαβε".
Είδαμε λοιπόν ότι η απόδοση «διασπαστής» για το breaker είναι λάθος. Ποιο είναι όμως το σωστό; Και πώς καταλήγουμε σε αυτό; Εφόσον εδώ breaker = circuit breaker, ο υποτιτλιστής πρέπει να αποδώσει ορθά το circuit breaker. Ωστόσο, δεν αρκεί να ξέρει ότι ψάχνει μετάφρασμα για το circuit breaker, πρέπει να λάβει επίσης υπόψη του το κοινό για το οποίο προορίζεται η εκπομπή την οποία υποτιτλίζει. Αν ανατρέξει σε κάποια ορολογική βάση, θα βρει την απόδοση «διακόπτης κυκλώματος». Αλλά το κοινό του δεν είναι ηλεκτρολόγοι-μηχανικοί, να μιλά για μεταγωγείς, ηλεκτρονόμους και διακόπτες κυκλώματος. Πρέπει να προσαρμόσει το επίπεδο ύφους τού ΚΣ, σε αυτό τού ΚΠ. Άρα είναι υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσει το κοινό λεξιλόγιο και τις αντίστοιχες σημασίες — όπου το switch καλείται διακόπτης (όχι μεταγωγέας) και η λέξη ασφάλεια περιγράφει και την ασφάλεια τήξεως (fuse) και τον διακόπτη κυκλώματος (circuit breaker). Αν επομένως έγραφε στη συγκεκριμένη περίπτωση ότι στο κόκπιτ «έπεφταν οι ασφάλειες πολλών κυκλωμάτων ταυτόχρονα», θα είχε κάνει τη δουλειά του σωστά.
Υστερόγραφο: Το νήμα αυτό δεν φιλοδοξεί επ' ουδενί να υποκαταστήσει την κατάρτιση και εκπαίδευση που χρειάζονται οι μεταφραστές, οι υποτιτλιστές και οι επιμελητές. Σας προτείνω να κοιτάτε κατά καιρούς το News & Announcements για σεμινάρια σχετικά με τα αντικείμενα που σας ενδιαφέρουν, και να παρακολουθείτε όσα από αυτά κρίνετε σκόπιμο.
), απλά να παρατηρήσω ότι το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί και για τα αρχικά, "αμετάφραστα" μεγέθη. Δηλαδή πώς είναι δυνατόν αυτός ο άνθρωπος να κουβαλούσε 660 pounds μαριχουάνας πάνω του; Όσον αφορά τον όγκο, και στις δυο περιπτώσεις μόνο με μεταφορικό μέσο θα μπορούσαν να μεταφερθούν αμφότερες οι ποσότητες - που και στις δυο περιπτώσεις θα θεωρούνταν ότι βρέθηκαν πάνω του, με την έννοια της κατοχής. Επιπλέον, από πού κι ως πού και με ποια λογική είναι "αρκετά" 20.000 δολάρια ως εγγύση για κατοχή 660 pounds μαριχουάνας; Προσοχή, για τα ελληνικά δεδομένα πάντα – στην Ελλάδα, αν οι διωκτικές αρχές έπιαναν κάποιον με τέτοια ποσότητα, θα έκαναν πάρτι και θα μιλούσαν για την μεγαλύτερη επιτυχία πενταετίας και αν τα ΜΜΕ μάθαιναν ότι ένας τέτοιος "μεγαλέμπορος ναρκωτικών έβγαινε με 20.000 δολάρια εγγύηση" θα μίλαγαν για σκάνδαλο πρώτου μεγέθους και θα καλούσαν την κυβέρνηση σε παραίτηση. Σε κάποια άλλη χώρα, η απλή κατοχή, ακόμα και η πώληση μαριχουάνας μπορεί να μην θεωρείται παράνομη ή να τιμωρείται πιο χαλαρά.