Αποσπώ και παραθέτω κάποια σκόρπια κομμάτια από την εισήγηση του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη για το
Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής, μια και αφορούν ζητήματα με τα οποία έχουμε καταπιαστεί στο φόρουμ κατά το παρελθόν. Τα κοκκινισμένα, είναι δικές μου επισημάνσεις.
Αν ληφθεί υπόψη ότι η Νεοελληνική διαθέτει σήμερα τουλάχιστο 500.000 λέξεις, χωρίς να συνυπολογίζονται άλλοι 200.000 εξειδικευμένοι επιστημονικοί όροι, τότε ένα καλό χρηστικό λεξικό περιλαμβάνει συνήθως στο λημματολόγιό του μία στις δέκα λέξεις.
Οι σημαντικότερες καινοτομίες του Λεξικού συνοψίζονται στον τρόπο κατάρτισης του λημματολογίου, την επανεξέταση της ορθογραφίας και την αποδοχή διπλών ορθογραφήσεων, τη συστηματική χρήση υφολογικών και πραγματολογικών δεικτών, τον περιορισμό των σημασιών στις απολύτως αναγκαίες, την προσεκτική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων, την πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε εντελώς νέα βάση στο τέλος του λήμματος, τις σύντομες και εξακριβωμένες ετυμολογικές πληροφορίες.
Για να λημματοποιηθεί μια λέξη πρέπει να εμφανίζεται εκατό περίπου φορές στη μηχανή αναζήτησης Google, χωρίς όμως να είναι δεσμευτικό το κριτήριο αυτό.
Οι ξένες λέξεις λημματογραφούνται κανονικά, εφόσον βρίσκονται σε ευρεία χρήση, χωρίς να παρατίθενται, όπως σε ορισμένα νεοελληνικά λεξικά, ισοδύναμα ερμηνεύματα τα οποία δεν έχουν πιθανότητα επικράτησης. Το τροχιόδρομος δεν φαίνεται να είναι σε θέση να αντικαταστήσει το τραμ, ούτε το έγγραμμος το ον-λάιν (βλ. όμως το επίθ. επιγραμμικός: Η αίτησή σας μπορεί να κατατεθεί επιγραμμικά), ο αποσυμπλέκτης το ντεμπραγιάζ κ. ά. [...] Προτάσεις του τύπου: Μπήκε τσιράκι σ’ ένα μαραγκούδικο (Λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη, λήμμα τσιράκι) ξενίζουν σε ένα σύγχρονο λεξικό.
Λογοτεχνικές λέξεις λημματοποιούνται ελάχιστες. Δεν καταγράφονται επεξηγηματικά παραδείγματα από λογοτεχνικά κείμενα. Σε αρκετά νεοελληνικά λεξικά υπάρχουν παραδείγματα, κυρ. από γνωστούς ποιητές, τα οποία όμως δεν έχουν σχεδόν κανένα χρηστικό αντίκρισμα.
Με εξαίρεση τα επιρρήματα, τα υποκοριστικά και ορισμένα μεγεθυντικά, τα οποία εντάσσονται κατά κανόνα στο κύριο λήμμα (τα δυστυχώς, ευτυχώς αναπτύσσονται αυτοτελώς, το αγοράκι στο αγόρι, το παραθυράκι όμως λημματοποιείται αυτοτελώς, λόγω των σημασιών που έχει αποκτήσει, όπως: «χαριστική διάταξη νόμου»), τα υπόλοιπα μέρη του λόγου δεν παρατίθενται ποτέ ως υπολήμματα. Π.χ., η ορθογράφηση δεν είναι σωστό να εντάσσεται στο λήμμα ορθογραφώ. Πρέπει να δοθεί ορισμός και να γίνει αντιδιαστολή προς την ορθογραφία. Το διαδικτυακός, -ή, -ό δεν καταγράφεται απλώς στο τέλος του λήμματος διαδίκτυο, αλλά αποτελεί κανονικό χωριστό λήμμα.
3. Ορθογραφία
Η ορθογράφηση των λημμάτων γίνεται κατά κανόνα με χρηστικά κριτήρια, τα οποία στηρίζονται όχι σε διαισθητικές αποτιμήσεις αλλά σε στατιστικά στοιχεία από διάφορες βάσεις δεδομένων. Η ορθογραφία είναι ένα συμβατικό σύστημα το οποίο διαμορφώνεται σε αρκετές περιπτώσεις εντελώς αυθαίρετα. Όταν η χρήση έχει καθιερώσει συγκεκριμένη ορθογραφική παράσταση μιας λέξης, είναι ουτοπικό να επιχειρήσει κανείς την αλλαγή της, ακόμα και αν τα επιστημονικά επιχειρήματα που προσκομίζονται είναι γενικώς αποδεκτά ή ακόμα και αδιαμφισβήτητα. Η τσιπούρα με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφείται «σωστά» με δύο π (τσιππού-ρα < αρχ. ∙ἵππουρος), με χρηστικά όμως κριτήρια γράφεται με ένα π. Βλ. αντιπροσωπεία και όχι αντιπροσωπία. Το ετυμολογικό κριτήριο χρησιμοποιείται συχνά από ορισμένους σύγχρονους λεξικογράφους, οι οποίοι όμως καθιστούν εμφανή τα αδιέξοδα στα οποία οδηγούνται οι ίδιοι. Είναι μάταιη κάθε προσπάθεια επιβολής των «σωστών» με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφήσεων αγώρι, γαρύφαλλο, γλύκυσμα, ρωδάκινο, τσηρώτο, όταν ο κόσμος γράφει: αγόρι, γαρίφαλο, γλύκισμα, ροδάκινο, τσιρότο.
Στο παρόν Λεξικό παρουσιάζονται για πρώτη φορά διπλές ορθογραφήσεις, χωρίς ρυθμιστικές τάσεις: αβγό και αυγό, εταιρεία και εταιρία. Αποδεκτές ορθογραφικές παραστάσεις δηλώνονται στην οικεία θέση με παραπομπή στο κύριο λήμμα: παλληκάρι, βλ. παλικάρι. Αντίθετα, παρά τη μεγάλη στατιστική τους συχνότητα, δηλώνονται ως εσφαλμένες όσες ορθογραφήσεις προσκρούουν στο γλωσσικό αισθητήριο του μέσου ομιλητή: συγγνώμη, εσφαλμ. συγνώμη. Σε άλλες περιπτώσεις εφιστάται η προσοχή του χρήστη με ενδείξεις του τύπου: ανεξιθρησκία, γραφειοκρατία, εσφαλμ. ανεξιθρησκεία, γραφειοκρατεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις προτιμάται η απλούστερη γραφή, έστω και αν στατιστικά εμφανίζεται συχνότερα η συντηρητικότερη ορθογραφία: οχ (επιφ.), έναντι ωχ. Παλαιότερες ορθογραφικές συνήθειες που έχουν περιέλθει σήμερα σε αχρηστία δεν χρειάζεται καν να αναφέρονται, όπως, λ.χ., είνε, εληά, μαζή/μαζύ, ταξείδι, τρελλός, φείδι.
Ως γενικός κανόνας ισχύει ότι σε περιπτώσεις αμφιβολίας προτιμάται το ι έναντι των: ει, η, οι, υ, ... το ο έναντι του ω και το ε έναντι του αι. Ο κανόνας αυτός έχει ευρύτατη εφαρμογή στις ξένες λέξεις. Οι μητρικοί ομιλητές και ο χρόνος καθορίζουν σε τελευταία ανάλυση ποια ορθογραφική παράσταση από τις αμφιλεγόμενες περιπτώσεις θα επικρατήσει. Τελικά, οι λέξεις που παρουσιάζουν προβλήματα ορθογραφίας δεν φαίνεται να υπερβαίνουν τις 1.000, στατιστικά δηλ. αποτελούν ασήμαντο ποσοστό. Δεν κινδυνεύει, επομένως, η γλώσσα μας από τις τυχόν ορθογραφικές αλλαγές ή απλοποιήσεις, όπως νομίζουν ορισμένοι.
10. Κανόνες ορθής χρήσης
Οι έννοιες «καλή» και «κακή» χρήση της γλώσσας παρουσιάζουν συνήθως έντονα υποκειμενικό και διαισθητικό χαρακτήρα και γι’ αυτό στο παρόν Λεξικό αποφεύγεται συνήθως οποιαδήποτε ρυθμιστική τάση. Συχνά γίνεται αποδεκτό το κριτήριο της χαλαρής νόρμας. Όπως και στην περίπτωση της ορθογραφίας, σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν δύο εξίσου συχνά χρησιμοποιούμενες εναλλακτικές δυνατότητες, οπότε καταγράφεται απλώς η γλωσσική πραγματικότητα. Όταν δεν έχει ακόμα γενικευτεί μια εσφαλμένη χρήση, τότε επιβάλλεται να αναφέρεται εμφατικά το ορθό.
Η Ακαδημία Αθηνών δεν προχωρεί σε ρύθμιση της γλώσσας, αλλά παρακολουθεί και καταγράφει συστηματικά και υπεύθυνα τη γλωσσική πραγματικότητα σε μια εκτενή βάση δεδομένων από την οποία μπορούν να προκύψουν και άλλα επιμέρους Λεξικά. Προτείνει αντικειμενικώς εξακριβώσιμες λύσεις με κύριο κριτήριο τη χρήση σε καθαρά συγχρονικό επίπεδο.
Σε πρώτη ευκαιρία θα ήθελα να σχολιάσουμε μερικά από τα παραπάνω όπως και άλλα σημεία της εισήγησης, την οποία κατεβάζετε απευθείας από
εδώ.
