Τοπωνύμια σε -αίικα

[Dr Moshe]

Το σημείωμα αυτό έχει ως αφετηρία την παρατήρηση ότι τα τοπωνύμια σε /-eika/ συχνά διττογραφούνται: -έικα και -αίικα. Ως αποτέλεσμα, μερικές φορές πινακίδες χωριών ή κωμοπόλεων εμφανίζουν και τις δύο γραφές ή παρουσιάζεται το κωμικό φαινόμενο να υπάρχουν πολιτιστικοί σύλλογοι του ίδιου χώρου με διαφορετικά γραμμένο το όνομα του τόπου τους. Μερικοί απευθύνουν ερωτήματα στον εθνικό φορέα ονοματοδοσίας ή σε επιστημονικά κέντρα, για να εξακριβώσουν πώς ορθογραφείται το τοπωνύμιο.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ετυμολογικά σωστή γραφή είναι -αίικα. Τα τοπωνύμια αυτά σχηματίστηκαν από τον πληθυντικό ονομάτων σε -αίοι (κατά τα αρχ. Ἀθηναῖοι, Μυτιληναῖοι, μεσν. καβαλλαραῖοι) με την προσθήκη τού παραγωγικού τέρματος -ικα. Συνεπώς: Κολοκοτρωναίοι > Κολοκοτρωναί-ικα, Δρακαίοι > Δρακαί-ικα, Βραχναίοι > Βραχναί-ικα, Κοκκιναίοι > Κοκκιναί-ικα, Σμυρναίοι > Σμυρναί-ικα, Σαγαίοι > Σαγαί-ικα κ.τ.ό.

Η γραφή -έικα δεν έχει ετυμολογική βάση.

Ευχαριστώ.

 

[Zazula]

Αγαπητέ Θεόδωρε, δεν είναι καθόλου περίεργο που οι άνθρωποι προβληματίζονται τόσο έντονα. :) Πάρτε για παράδειγμα το νομό Μεσσηνίας: έχει Λαίικα, Κατσαραίικα, Καλιαναίικα, Τσερτσαίικα, Βλασαίικα, Χριστοφιλαίικα, Γιατραίικα, Τσουκαλαίικα, Παναίικα και Μπαλοδημαίικα. Και, όσο και να επιμένει (και με το δίκιο του) κάποιος ότι το Τσουκαλαίικα και το Γιατραίικα προέρχονται από το Τσουκαλαίοι και Γιατραίοι αντίστοιχα, η ουσία είναι ότι στην περιοχή σχηματίστηκαν εδώ και αιώνες επώνυμα σε -έας -- τα οποία δίνουν (μη λόγιο) πληθυντικό -έοι, και που λογικά θα έπρεπε να παράγουν τοπωνυμικά σε -έικα: Τσουκαλέικα, Γιατρέικα. Διότι, όπως και να το κάνουμε, αφού δεν τους αναγκάσαμε έγκαιρα να ορθογραφούν τα επώνυμά τους Τσουκαλαίας και Γιατραίας, η σύνδεση που εκείνοι βλέπουν με το τοπωνυμικό της γενέτειράς τους είναι κατά πολύ ισχυρότερη από ό,τι με αρχαία σε -αίος. (Αφήστε που τα περισσότερα είναι μεσαιωνικά, οπότε υπερισχύει η απλογράφηση.)

ΥΓ Μια που πιάσαμε τα τοπωνυμικά, τι θα γίνει, φίλτατε Θεόδωρε, με 'κείνο το έρμο το Αλιβέρι;

 

[sarant]

Κοντά στα επιχειρήματα του Ζαζ. ίσως πρέπει να προστεθεί και η αισθητική πλευρά του θέματος. Στο γραπτό, το "αίι" πληγώνει το μάτι (τουλάχιστο το δικό μου), είναι μια ενοχλητική "οπτική χασμωδία".

 

[nickel]

Αγαπητέ Θόδωρε, σ’ ευχαριστούμε που ανέδειξες το θέμα. Και μετά από μια γρήγορη ανίχνευση του γνωστού ιστού των αραχνών για πιο παραδοσιακά επίθετα, βρίσκω:

• σαρακατσανέικα δίπλα στα σαρακατσαναίικα
• λιγοστά κυπρέικα δίπλα στα κυπραίικα (και με χαρά μου είδα ότι δεν χάθηκε το «κυπραίικο γαϊδούρι» στο κλίμα της «αποβουλγαροποίησης»)
• άπειρα σμυρνέικα αλλά περισσότερα σμυρναίικα
• όσα ρωμαίικο, άλλα τόσα ρωμέικο
• ελάχιστοι σουγιάδες, με όποια γραφή του κολοκοτρωναίικος κι αν ψάξω (μα είναι λέξη αυτή να θέλει ο άλλος να την ορθογραφήσει;)
• πολλά σιφνέικη σε σχέση με ελάχιστα σιφναίικη

Υπάρχει πρόβλημα. Ευτυχώς, παρά την «οπτική χασμωδία», εξακολουθούμε να γράφουμε δικαιικός, παλαιικός και νεολαιίστικος.

 

[sarant]

Κάτι τέτοιες έρευνες έκανα κι εγώ. Τα ευρήματα είναι ανόμοια. Για παράδειγμα, όπως σωστά λες, τα 'σμυρναίικα' είναι περισσότερα από τα 'σμυρνέικα', αλλά τα 'Ζαρουχλέικα' απείρως περισσότερα από τα 'Ζαρουχλαίικα'.

 

[nickel]

Μάλλον είναι θέμα εξοικείωσης. Όσο φεύγουμε από τα λεξικά και τις γνωστές ορθογραφίες (π.χ. νεολαία) τόσο περισσότερο απλοποιούμε τα πράγματα.

 

[zephyrous]

Κάτι τέτοιες έρευνες έκανα κι εγώ. Τα ευρήματα είναι ανόμοια. Για παράδειγμα, όπως σωστά λες, τα 'σμυρναίικα' είναι περισσότερα από τα 'σμυρνέικα', αλλά τα 'Ζαρουχλέικα' απείρως περισσότερα από τα 'Ζαρουχλαίικα'.

Αν δεν κάνω λάθος, δεν έχω δει ποτέ τη γραφή "Ζαρουχλαίικα" στην Πάτρα.

 

[Dr Moshe]

Ευχαριστώ θερμά για την ανταπόκριση των εκλεκτών και φιλομαθών μελών.

Για να αποσαφηνιστεί η κατάσταση σχετικά με τις παρατηρήσεις τού αγαπητού Σάκη, αξίζει να διευκρινιστεί ότι τα επώνυμα σε -έας δεν έχουν σχηματιστεί από πληθυντικούς σε -αίοι που κατόπιν απλογραφήθηκαν, αλλά κατ' αναλογίαν προς μεσαιωνικά επαγγελματικά σε -εύς > -έας (π.χ. χαλκ-έας, βαφ-έας, οπότε και Μαυρ-έας, Κουγ-έας κτλ.). Συνεπώς, δεν υπάρχει ασυνέπεια όταν τα τοπωνυμικά τους παράγωγα γράφονται -έικα. Διαφέρουν από τα παράγωγα των εις -αίοι ονομάτων που πραγματεύθηκα στο αρχικό μου σημείωμα.

Για την προέλευση όλων αυτών αξίζει να δείτε την κλασική μελέτη τού Κ. Αμάντου, Die Suffixe der neugriechischen Ortsnamen (1903), αξεπέραστη ώς τώρα, όπου αναλύει πώς προέκυψαν τα τοπωνυμικά σε -αίικα (unrichtig -έικα, σημειώνει στη σ. 58), καθώς και σχετικά άρθρα των Χατζιδάκι και Κουκουλέ, των οποίων τα βιβλιογραφικά στοιχεία είναι στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου.

Ευχαριστώ.

 

[Zazula]

Αγαπητέ Θεόδωρε, η παρατήρησή μου είχε να κάνει με το ότι, εφόσον υπάρχουν τοπωνυμικά που ορθώς σχηματίζονται σε -έικα καθόσον προέρχονται από τα εις -έας (ή ακόμη και εις -έης· λ.χ. μπέικα), η παράλληλη ύπαρξη άλλων τοπωνυμικών σε -αίικα ίσως να μπερδεύει. Γι' αυτό και έθεσα το ζήτημα της απλογράφησης. (Το σχόλιό μου να γράψουμε τσουκαλαίας υποχωρητικά από το τσουκαλαίος < τσουκαλαίοι το 'κανα με τη γλώσσα στο μάγουλο.) Άλλωστε, όπως δεν απαιτούμε να λέμε Καβαλλαραίικα διότι ο ελληνιστικός καβαλλάριος είναι πλέον λιγότερο υγρός (καβαλάρης), έτσι μπορούμε να σκεφτούμε και το ενδεχόμενο υιοθέτησης της γραφής Καβαλαρέικα λόγω της έλξης των άλλων, ορθώς σχηματισθέντων, τοπωνυμικών σε -έικα. Άλλωστε, εγώ δεν κατάγομαι απ' την Πελοπόννησο, οπότε και δεν με καίει τόσο το ζήτημα - μια σκέψη έκαμα μόνο. :)

 

[sarant]

Με όλο το σεβασμό στον αγαπητό Θόδωρο, η εξαιρετικά έντιμη απάντησή του αποδεικνύει, κατά την ταπεινή μου γνώμη και το αδιέξοδο της άκρατης ετυμολογικής-ιστορικής ορθογραφίας, αφού οδηγεί στο να γράφονται με διαφορετικό τρόπο λέξεις εξαιρετικά όμοιες (Σαγαίικα διότι Σαγαίοι αλλά Κουγέικα διότι Κουγέας). Μια τέτοια προσέγγιση κάνει την ορθογραφία μη διδάξιμη.

Παρόμοια, και συγχωρέστε με που αλλάζω τόπικ, το Ορθογραφικό Λεξικό συστήνει να γράφουμε *οξυμμένος, διότι παραδίδεται στην αρχαιότητα με δύο μι, ενώ αμβλυμένος (ίσως διότι δεν παραδίδεται). Πέρα από το ότι οι αρχαίοι δεν είχαν *οξυμμένος αλλά ωξυμμένος, μια τέτοια λογική μετατρέπει την ορθογραφία σε άσκηση κειτουκιτισμού, που δεν έχει κανόνες και που δεν μπορεί να διδαχτεί στα παιδιά. Κι αν αύριο βρούμε κανέναν πάπυρο που να περιέχει τον τύπο ημβλυμμένος στα αρχαία, θα αλλάξουμε την ορθογραφία της νέας μας γλώσσας; Δεν είναι πολύ σοβαρά πράγματα αυτά.
(Βλ. και: http://www.sarantakos.com/language/oksumeno.html)

 

[nickel]

Αν καταλαβαίνω καλά, συνονόματε, προτείνεις όλα εκείνα που λήγουν σε [éikos] να γράφονται –έικος; Π.χ. ρωμέικος; Και, αν ναι, δεν δημιουργεί κάτι τέτοιο τον κίνδυνο, όταν κάποιος ξεκινά από το –έικος να καταλήξει να γράφει Ρωμέος (και μετά να το επεκτείνουμε και στο τεταρτέος); Κι εγώ λατρεύω τις ομαδοποιήσεις που διευκολύνουν τα πράγματα, αλλά με φοβίζουν οι χιονοστιβάδες. Ποια ακριβώς είναι η πρότασή σου σ' αυτή την περίπτωση;

 

[sarant]

Αν καταλαβαίνω καλά, συνονόματε, προτείνεις όλα εκείνα που λήγουν σε [éikos] να γράφονται –έικος; Π.χ. ρωμέικος; Και, αν ναι, δεν δημιουργεί κάτι τέτοιο τον κίνδυνο, όταν κάποιος ξεκινά από το –έικος να καταλήξει να γράφει Ρωμέος (και μετά να το επεκτείνουμε και στο τεταρτέος); Κι εγώ λατρεύω τις ομαδοποιήσεις που διευκολύνουν τα πράγματα, αλλά με φοβίζουν οι χιονοστιβάδες. Ποια ακριβώς είναι η πρότασή σου σ' αυτή την περίπτωση;

Όχι ακριβώς' πρότεινα όλα τα τοπωνύμια που λήγουν σε eika να γράφονται -έικα, π.χ. Σαγέικα.
Ωστόσο, και μ' όλο το σεβασμό, θαρρώ πως ο κίνδυνος τον οποίο επισείεις δεν στέκει. Θέλω να πω, ξεκινώντας από το ρωμέικος δεν μπορείς να φτάσεις ούτε στο Ρωμαίος ούτε στο Ρωμέος, αλλά στο Ρωμιός. Ρωμέικος ο αναφερόμενος στους Ρωμιούς (ή Ρωμηούς) και στη Ρωμιοσύνη μην την κλαίς, ρωμαϊκός ο αναφερόμενος στους Ρωμαίους. Παρομοίως, από το σμυρνέικος δεν φτάνεις στον σμυρναίο αλλά στον σμυρνιό και στη σμύρνη' στον σμυρναίο φτάνεις από το σμυρναϊκός. (Παραδέχομαι ότι δεν είναι όλα έτσι' αλλά το αθηνέικος είναι σπάνιο).
Επομένως, θα πρότεινα επίσης και όλα τα eikos να γράφονται -έικος εξόν κι αν μου αναφέρεις σοβαρό λόγο για το αντίθετο.

 

[nickel]

Εδώ μου λες ότι εσύ δεν κινδυνεύεις να αρχίσεις να γράφεις Ρωμέος, ενώ πριν μιλούσαμε για παιδιά που μαθαίνουν ορθογραφία. Πριν όμως πιάσουμε την καταληκτική σου πρόταση, που αφορά ελάχιστα επίθετα σε σχέση με τα πάμπολλα τοπωνυμικά, μένω στην αρχική σου θέση: «όλα τα τοπωνύμια που λήγουν σε éika να γράφονται -έικα, π.χ. Σαγέικα». Και ιδού η απορία μου διατυπωμένη με άλλα παραδείγματα: Μπορούμε να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σε τοπωνυμικά και όλα τ' άλλα; Δηλαδή, αν η κυρία Σαγιά είχε κληροδοτήσει σπεσιαλιτέ πίτας στην περιοχή, αυτή θα ήταν σαγαίικη ή σαγέικη πίτα; Αν υπήρχε περιοχή Κολοκοτρωναίικα, θα γραφόταν η περιοχή Κολοκοτρωνέικα και ο σουγιάς κολοκοτρωναίικος; Και αν μου πεις όχι, όλα κολοκοτρωνέικα, εκεί εντοπίζω τον κίνδυνο: ότι πια και η οικογένεια θα γίνει Κολοκοτρωνέοι. (Έχω χάσει τον ύπνο μου μ' αυτό τον κίνδυνο, όπως καταλαβαίνεις.)

 

[nickel]

Για να καταλάβεις τι εννοώ, κάτι τέτοια γράφεις και έχουμε στο διαδίκτυο 454 δεν-πάν'-να-λέν'-τα-λεξικά *κλεψιμέικα και μόλις 170 κλεψιμαίικα. Ευτυχώς, τα κλοπιμαία κρατιούνται στο ύψος τους αν και υπάρχει ένας που πειραματίζεται με το *κλοπιμέικα και ένας άλλος με το *κλοπιμαίικα!

 

[sarant]

Θαρρώ ότι η υπεροχή των έικων τύπων οφείλεται στην απέχθεια του κόσμου για την οπτική χασμωδία. Όσο για τον Κολοκοτρώνη και τους Κολοκοτρωναίους, διατρέχουν κίνδυνο όχι από εμένα αλλά από τους υπερετυμολόγους -ο Στάθης, λογουχάρη, όχι ο δικός μας, τον γελοιογράφο εννοώ, τον Κ. τον έχει γράψει "Κωλοκοτρώνης".

 

[Zazula]

Για τα ρωμαίικα/ρωμέικα, τα σμυρναίικα/σμυρνέικα κλπ ετοιμαζόμουν να γράψω κι εγώ αυτά που ήδη είχε στο νου του ο Ν.Σ., αλλά τελικά με πρόλαβε και τα κατέθεσε εκείνος. Για το δε αίσθημα οπτικής χασμωδίας που καταλαμβάνει ορισμένους, είναι η μόνη δικαιολογία που μπορώ να δεχτώ για το ότι διάφοροι βάζουν άχρηστα διαλυτικά σε συνεχόμενα γιώτα.

Αν δεν κάνω λάθος, τα εθνικά και τα πατριδωνυμικά σε -αίος (που άλλωστε έχουν λόγια προέλευση, αν διαβάζω σωστά το λεξικό μου) δίνουν πρωτίστως παράγωγα σε -αϊκός. Η κατάληξη -αίικος είναι από μη λόγια έως λαϊκότροπη, γεγονός που ίσως να μας διευκολύνει στο να αποδεχθούμε το να απλογραφηθεί ώστε η ορθογράφησή της να είναι ενιαία με τα σε -έικος.

Χθες το βράδυ έτυχε να διαβάζω τις απλοποιήσεις στην ορθογραφία που είχε προτείνει και επικυρώσει τον Ιούνιο του 1933 η Ακαδημία Αθηνών. Παρότι μιλάμε για τρία τέταρτα του αιώνα πριν, οι άνθρωποι είχαν από τότε πει ότι, ναι μεν διατηρείται η ιστορική ορθογραφία, πλην όμως εισάγονται απλοποιήσεις -κυρίως στις "δημωδέστερες" λέξεις- με στόχο και την ομοιομορφία με άλλες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας (κι επομένως και διαφορετικής ιστορικής ορθογραφίας).

Ο κανόνας μπορεί εδώ να γίνει ότι το -έικος αποτελεί ολόκληρο παραγωγική κατάληξη, όπως λ.χ. είναι επίσης και το -αίος. Επομένως το Κολοκοτρών-ης δίνει Κολοκοτρων-έικος και Κολοκοτρων-αίος, το Σαρακατσάν-ος δίνει Σαρακατσαν-έικος και Σαρακατσαν-αίος κ.ο.κ.

ΥΓ Επειδή πολλοί βλέπουν όλες οι πινακίδες των χωριών να έχουν αλλάξει από το -έικα που γνώριζαν σε -αίικα, οδηγούνται στο λανθασμένο συμπέρασμα ότι το -έικα αποτελεί το παλαιό τύπο! http://en.wikipedia.org/wiki/Christofileika

 

[nickel]

Ο κανόνας μπορεί εδώ να γίνει ότι το -έικος αποτελεί ολόκληρο παραγωγική κατάληξη, όπως λ.χ. είναι επίσης και το -αίος. Επομένως το Κολοκοτρών-ης δίνει Κολοκοτρων-έικος και Κολοκοτρων-αίος, το Σαρακατσάν-ος δίνει Σαρακατσαν-έικος και Σαρακατσαν-αίος κ.ο.κ.

Έτσι διατυπωμένος, ο κανόνας έχει μια (απατηλή;) λογική και απλότητα. Έστω λοιπόν ότι θεωρείται μια σωστή πρόταση που αυτή τη στιγμή έχει απέναντί της όλα τα λεξικά να γράφουν ρωμαίικο, κερκυραίικο, εβραίικο κ.ο.κ. Έχουμε φτάσει στο γνωστό και σπαστικό αδιέξοδο: τι κάνεις; Πρέπει να αρχίσεις τις δημοσιεύσεις στα επιστημονικά περιοδικά, να περιμένεις να αποφασίσει η Ακαδημία για να δουν τα παιδιά σου την αλλαγή; Ή να αρχίσεις να σκορπάς το μήνυμά σου στο διαδίκτυο ελπίζοντας ότι κάπως πιο γρήγορα θα έρθουν τούμπα τα ευρήματα και θα υποκύψουν και τα λεξικά — χωρίς πια να σε ενδιαφέρει η γνώμη τους αφού όλοι πια θα γράφουν όχι μόνο ρωμέικο αλλά και εβρέικο. Ή θα αρκεστείς στο ρόλο του μοναχικού καουμπόη; Στα ερωτήματα αυτά δεν έχω απάντηση.

 

[sarant]

Συνονόματε, το καθύλην αρμόδιο λεξικό (εννοώ το Ορθογραφικό του Κέντρου) τα έχει ξεχάσει τα -έικα. Θέλω να πω, αν πας στο *ρωμαίικος, σε παραπέμπει απλώς στην ενότητα 106Α του Ορθογραφικού Παραρτήματος, όπου όμως γίνεται αναφορά σε όλα τα ουσιαστικά και επίθετα που τελειώνουν σε -ικος (αλήτικος, καρναβαλίστικος, βολιώτικος) και δεν υπάρχει ούτε ένα σε -αίικος ή -έικος. Ούτε μνημονεύεται ο κανόνας τον οποίο ανάφερε στην αρχή του νήματος ο Θόδωρος, ούτε η εξαίρεση την οποία δέχτηκε για τα Κουγέικα.

Επομένως, αφού τα λεξικά αποποιούνται το ρόλο τους, τι χολοσκάς τι θα πουν τα λεξικά; Χρησιμοποιούμε την κατάληξη -έικος παντού, επιχειρηματολογούμε ευκαιρίας δοθείσης και περιμένουμε να υιοθετηθεί.

νσ

 

[Zazula]

Το ΛΚΝ πάντως δίνει το -αίικο:
-αίικο [éiko] : (οικ.) επίθημα ουδέτερων ουσιαστικών που δηλώνουν την οικογένεια ή το σπίτι, τη συνοικία ή το συνοικισμό όπου κατοικεί το πρόσωπο που αναφέρει η πρωτότυπη λέξη· (πρβ. -άδικο 1, -ιώτικο): (Παπαχρίστου) Παπαχρισταίικο. [< επίθημα -αί(οι)2 -ικο, ουδ. του -ικος]

Ο δε Γεωργακάς τα κάνει όλα ίσωμα (πρωτοποριακά!) στο -αίικα:
-αίικα[éika] suff(1)s. -έικα.

 

[Zazula]

Και με αφορμή τούτο 'δώ (κι αδιαλείπτως προσευχόμενος νοερώς να 'χει κάνει ο lexx τρίδιπλο backup της Λεξιλογίας για να μην έχουμε δυσάρεστες εκπλήξεις), επιβεβαίωσα γι' άλλη μια φορά ότι το κοινό γλωσσικό αίσθημα θεωρεί την κατάληξη -έικος πιο πρόσφορη σε σύγκριση με το -αίικος (προφανώς επειδή 'κείνο που 'πα παραπάνω, έχει ήδη σε μεγάλο βαθμό υιοθετηθεί - το -έικος αντιμετωπίζεται ως αυθύπαρκτο παραγωγικό επίθημα, άσχετο από το -αίοι που το γέννησε):
2050 Μητσοτακέικο vs 64 Μητσοτακαίικο