Μια από τις κατηγοριοποιήσεις των προτάσεων που κάνει το σχολικό συντακτικό είναι σε ονοματικές και επιρρηματικές προτάσεις. Ονοματικές είναι αυτές που χρησιμοποιούνται όπως τα ονόματα — ως υποκείμενα, αντικείμενα ή ονοματικοί προσδιορισμοί. Π.χ.
Φαίνεται ότι θα βρέξει. (υποκείμενο)
Θέλω να φύγω. (αντικείμενο)
Όταν έχουμε μια πρόταση που θέλουμε να τη δέσουμε με έναν άλλο όρο πρότασης που δεν ακολουθείται κανονικά από πρόταση, π.χ. με μια πρόθεση, τότε της βάζουμε μπροστά το άρθρο «το» και φτιάχνουμε μια
ονοματοποιημένη ή ουσιαστικοποιημένη πρόταση. Συνήθως αρχίζουν από «να» ή από «ότι», αλλά όχι μόνο.
Από τη
Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη:
§658: Εξάλλου, με τον ίδιο μηχανισμό της πρόθεσης μπορεί να αξιοποιηθεί και η χρήση των λεγόμενων ονοματικών (sic) προτάσεων (προτάσεις με άρθρο και να ή ότι), οι οποίες ως προτάσεις παρέχουν τη δυνατότητα εξειδίκευσης με μεγάλο αριθμό πληροφοριών:
Υποστήριξε την άποψή του με το να επιμείνει ιδιαίτερα στη σωρεία προβλημάτων που προκαλούσαν οι αντίθετες προτάσεις.
§733: Και ολόκληρες προτάσεις ονοματοποιημένες χρησιμοποιούνται με την πρόθεση με και το οριστικό άρθρο το:
Με το να εκνευρίζεσαι δεν καταφέρνεις τίποτε.
Αργείς περισσότερο με το να μη συγκεντρώνεσαι.
Στη
Νεοελληνική Σύνταξη του Τζάρτζανου:
Στην §127 για τη δύναμη του οριστικού άρθρου λέει ότι «έχει τη δύναμη να ουσιαστικοποιεί [...] πρόταση ολόκληρη με το άρθρο
το μπροστά της», με παράδειγμα:
Ετότες ο ψαράς είπε το πώς εύρισκε κάθε χρόνο ένα παιδί στην ακρογιαλιά.
Στη β' σημ. της §238 (ειδικές προτάσεις) γράφει:
Με την πρόταξι του άρθρου το ουσιαστικοποιούμενη μια ειδική πρότασις μπορεί να χρησιμοποιείται ως υποκείμενο ή αντικείμενο και άλλων εκτός από τα παραπάνω ρήματα ή να παίρνη θέσι ονόματος ουσιαστικού σε έναν προσδιορισμό της προτάσεως: Τον είχε πεισμώσει προπάντων το ότι μ' όλες του τις προσπάθειες δεν είχε κατορθώσει ν' ακούση έναν ήμερο λόγο απ' τα χείλη της. / Το ότι γεννήθηκε πολύ πριν ακουστή το κήρυγμα του όρους των Ελαιών, αυτό είναι ίσια ίσια η υπεροχή της Ερσ.
Και από την Νεοελληνική γλώσσα του Mackridge (9.4.2.2.7 Το
να έπειτα από το οριστικό άρθρο):
Όταν προτάσσεται το οριστικό άρθρο πριν από το να, δείχνει καθαρά ότι η πρόταση που ακολουθεί είναι ονοματική. Το άρθρο μπορεί και να εξαρτάται από κάποια πρόθεση (ιδίως, όχι όμως αποκλειστικά, μία από κείνες που δεν μπορούν να συνδυαστούν απευθείας με το να: (1-2))• το άρθρο μπορεί ακόμη να είναι σε γενική, που εξαρτάται από προηγούμενο ουσιαστικό• πάντα όμως είναι ενικού αριθμού (3). Ακόμα, το άρθρο εμφανίζεται κανονικά, όταν μια πρόταση που εισάγεται με το να βρίσκεται μπροστά από την κύρια πρόταση (ιδίως αν βρίσκεται σε θέση υποκειμένου του κύριου ρήματος) (4).
(1) πώς μπορούν οι γονείς να κατενθύνουνε τα παιδιά στο ν' αρκούνται στις επιδόσεις των ικανοτήτων τους;
(2) ήξερε απ' όλα, απ' το να γιάνει τις πληγές των λαβωμένων ως το διάβασμα των αστεριών
(3) η αίσθηση του να είμαι Έλληνας
(4) το ν' αφήσεις τον πλησίον σου να πεθάνει είναι μεγάλη αμαρτία.
Το τον στο παράδειγμα (3) θα μπορούσε και να μην υπάρχει.
Για τις ουσιαστικοποιημένες προτάσεις βρίσκω στο διαδίκτυο δύο κείμενα:
http://www.media.uoa.gr/language/grammar/doc_files/GG36_1483.doc και
http://www.sde-stuttgart.de/files/VHMATA MPOSTA 3 ODHGIES .doc
Αντιγράφω από το πρώτο:
Οι εξαρτημένες προτάσεις που εισάγονται με το οριστικό άρθρο το, που προηγείται από το ότι/πως και από το δείκτη της υποτακτικής να λέγονται ουσιαστικοποιημένες. Αυτές οι προτάσεις λειτουργούν ως ονοματική φράση ουδέτερου γένους.
Το ότι σου πήραν το πορτοφόλι δε μου κάνει εντύπωση· αυτά συμβαίνουν καθημερινά.
Μια ουσιαστικοποιημένη πρόταση με το άρθρο λειτουργεί ως υποκείμενο απρόσωπου ή συνδετικού ρήματος.
Είναι ενοχλητικό το να μιλάς και να μη σε προσέχουν. (υποκείμενο συνδετικού ρήματος)
Με πείραξε το ότι μου είπε ψέματα. (υποκείμενο απρόσωπου ρήματος)
Δεν μπορεί όμως να υπάρξει ουσιαστικοποίηση με μια που-πρόταση.
Οι ουσιαστικοποιημένες προτάσεις με το ότι, να, που μπορεί να ακολουθούν μια πρόθεση, και τότε λειτουργούν ως συμπλήρωμα αυτής της πρόθεσης:
Δεν κοιμήθηκα εξαιτίας του ότι έκανε πολλή ζέστη.
Δε θα πετύχεις τίποτα με το να κλαις συνέχεια.
Με το που ήρθε ο Νίκος όλα άλλαξαν.
Μερικές φορές οι ουσιαστικοποιημένες προτάσεις που ακολουθούν μια πρόθεση μπορεί να λειτουργούν και ως συμπλήρωμα ενός επιθέτου.
Είναι πολύ ικανός στο να εντυπωσιάζει τους άλλους.
Από το δεύτερο (που αναφέρεται στο διδακτικό εγχειρίδιο με τίτλο
Βήματα Μπροστά 3):
Ένα από τα γραμματικά φαινόμενα της ενότητας αφορά τις ουσιαστικοποιημένες προτάσεις. Στον πίνακα της σελ.147 διδάσκεται η δομή και η συντακτική λειτουργία τωνς προτάσεων αυτών. Είναι σημαντικό οι μαθητές να διακρίνουν ότι η ουσιαστικοποιημένη πρόταση χρησιμοποιείται συνήθως στα αμετάβατα ρήματα και στο τρίτο πρόσωπο ενικού, όπως για παράδειγμα με πειράζει, με ενοχλεί, μου φαίνεται ή στις απρόσωπες εκφράσεις που σχηματίζονται με το ρήμα είναι και ένα ουδέτερο επίθετο, όπως καλό, κακό, πιθανό, απίθανο, δυνατό, αδύνατο, ευχάριστο, δυσάρεστο, εύκολο, δύσκολο κ.ά. Η πρόταση η οποία εισάγεται με το άρθρο το παίζει τον ρόλο ουσιαστικού και λειτουργεί ως υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος ή του συνδετικού ρήματος, ενώ σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να λειτουργεί ως αντικείμενο σε μεταβατικά ρήματα (παράδειγμα 2β). Επίσης, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι μετά από πρόθεση μπορούμε να βρούμε και τα τρία είδη προτασιακών συμπληρωμάτων συμπληρωματικών (που εισάγονται με τα ότι, να, που). Οι προτάσεις αυτές που ακολουθούν μία πρόθεση απαντούν επίσης και ως συμπληρώματα επιθέτων, λ.χ. Είναι πολύ καλός στο να λέει ψέματα.
Φαίνεται από τα παραπάνω ότι καλύτερος ακόμα όρος είναι «
ουσιαστικοποιημένες προτάσεις». Αλλά θα έχουμε και συνέχεια γιατί έχω μια ενδιαφέρουσα περίπτωση (case study)...
