Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΩΣ ΣΥΝΔΕΣΜΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΠΟΥ ΕΙΣΑΓΕΙ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Εισαγωγή
Πριν από λίγα χρόνια είχε γίνει στο Τμήμα μας μεγάλη συζήτηση —κυρίως μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων— για τη δόκιμη ή αδόκιμη χρήση του τύπου
προκειμένου να ως συνδεσμικού τύπου που εισάγει τελικές προτάσεις. Πολλοί τότε υποστήριξαν ότι το
προκειμένου να μπήκε δυναμικά, σαν ζιζάνιο, στα χωράφια των τελικών προτάσεων και ότι η διάδοσή του είναι τόσο μεγάλη που τείνει να καταπνίξει το
για να, το οποίο —τουλάχιστον στο λόγιο ή επίσημο ύφος— χρησιμοποιείται πια πολύ λιγότερο, μολονότι (μαζί με το απλό να) είναι οι μόνοι σύνδεσμοι που νομιμοποιούνται να εισάγουν τελικές προτάσεις. Εκφράστηκε όμως και ιδιαίτερα έντονος αντίλογος.
Επιχειρήματα κατά
α) Το πρώτο επιχείρημα που προέβαλαν οι πολέμιοι της χρήσης του
προκειμένου να ως συνδεσμικού τύπου που εισάγει τελικές προτάσεις ήταν ότι στη γλώσσα μας ο τύπος αυτός είθισται να εισάγει προτάσεις που έχουν ακριβώς το αντίθετο νόημα με το
για να, σημαίνουν δηλαδή στην πραγματικότητα
για να μη. Πρόκειται για περιπτώσεις στις οποίες ο γράφων ή ο ομιλών έχει να αντιμετωπίσει δύο κακά και από τα δύο αυτά κακά προτιμά το λιγότερο κακό, για να αποφύγει το χειρότερο (το μη χείρον βέλτιστον).
Παραδείγματα
Προκειμένου να πάει φυλακή, προτίμησε να πληρώσει το πρόστιμο.
Δηλαδή, για να μην πάει φυλακή, πλήρωσε το πρόστιμο.
Προκειμένου να παντρευτεί την άσχημη Πανωραία, που του προξένευαν οι συγγενείς του, αποφάσισε να ξενιτευτεί.
Δηλαδή, για να μην παντρευτεί την Πανωραία, προτίμησε να φύγει στα ξένα.
β) Το δεύτερο επιχείρημα (το οποίο ασπαζόταν και ο συντάκτης του παρόντος σημειώματος) ήταν ότι καμία γραμματική και κανένα συντακτικό δεν αναφέρει ότι οι τελικές προτάσεις είναι δυνατόν να εισάγονται με το
προκειμένου να. Αντίθετα, όλες και όλα συμφωνούν ότι οι τελικές προτάσεις εισάγονται μόνο με τους συνδέσμους
για να ή απλώς
να. Μάλιστα, αρκετοί συνάδελφοι επικαλέστηκαν κάποια σεμινάρια που έγιναν στις Βρυξέλλες στις αρχές της δεκαετίας του ΄80, στα οποία οι ομιλητές (μεταξύ των οποίων και ο Γ. Μπαμπινιώτης) είχαν υποστηρίξει ότι το
προκειμένου να δεν είναι ποτέ τελικός σύνδεσμος.
Επιχειρήματα υπέρ
α) Το πρώτο επιχείρημα που προέβαλαν οι θιασώτες της χρήσης του
προκειμένου να ως συνδεσμικού τύπου που εισάγει τελικές προτάσεις ήταν η ευρύτατη και αδιαμφισβήτητη πλέον χρήση του τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό μας λόγο με τη συγκεκριμένη λειτουργία —και, ως γνωστόν, η χρήση είναι ο κανόνας του λόγου (usus norma loquendi), δηλαδή αυτή καθιερώνει το σωστό και το λάθος στη γλώσσα (όπως λέει κι ο Γ. Μπαμπινιώτης στο λεξικό του) κι αυτή δημιουργεί τους (γλωσσικούς) νόμους (usus fecit legem). Υποστήριζαν, λοιπόν, ότι δεν είναι δυνατόν να εξοβελίσουμε από τα κείμενά μας αυτήν την τόσο διαδεδομένη χρήση, τη στιγμή μάλιστα που πάρα πολλοί φαίνεται να θεωρούν το
προκειμένου να πιο λόγιο από το λαϊκότερο
για να και πιο κατάλληλο για τα επίσημα είδη λόγου.
β) Το δεύτερο επιχείρημα ήταν ότι τα δύο βασικά λεξικά που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας (λεξικό Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και λεξικό Μπαμπινιώτη) αναφέρουν τη χρήση αυτή, παράλληλα με την άλλη χρήση, χωρίς να λένε ότι δεν είναι δόκιμη. Συνεπώς, όταν δεν την απορρίπτουν τα έγκριτα αυτά έργα, με ποια λογική θα την απορρίψουμε εμείς;
Η λύση
Τη λύση στο πρόβλημα αυτό (όπως και σε πολλά άλλα συντακτικά προβλήματα της γλώσσας μας) τη δίνει ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο οποίος βάζει το θέμα στο σωστό του πλαίσιο, διευκρινίζοντας ότι οι προτάσεις που εισάγονται με το
προκειμένου να δεν είναι τελικές αλλά βουλητικές. Πράγματι, ο Τζάρτζανος αναφέρει ρητά στη σελίδα 89 του δεύτερου τόμου του Συντακτικού του τα εξής:
Ομοίως συντάσσονται με βουλητική πρόταση και μερικά επιρρήματα, όπως το […], το σπάνια, το προκειμένου, το ίσως […]. Αναφέρει μάλιστα και σχετικό παράδειγμα:
Ο βοσκός φεύγει, προκειμένου να γυρίσει ύστερ’ από ένα μήνα.
Η παρατήρηση αυτή ξεκαθαρίζει απόλυτα τα πράγματα, διότι προσφέρει το αναγκαίο θεωρητικό έρεισμα στη συγκεκριμένη χρήση του
προκειμένου να και ανασκευάζει το βασικό τυπικό επιχείρημα των πολεμίων της, ότι δηλαδή η εν λόγω χρήση είναι συντακτικά αστήρικτη. Όσο για το πρώτο επίπεδο αντιπαράθεσης, δηλαδή το επίπεδο που αφορά την καταξίωση της συγκεκριμένης χρήσης του
προκειμένου να στην πράξη, νομίζω ότι δεν τίθεται καν ζήτημα, γιατί στο επίπεδο αυτό το προκειμένου να έχει κερδίσει τη σχετική μάχη κατά κράτος.
Συμπέρασμα
Η χρήση του
προκειμένου να ως συνδεσμικού τύπου που εισάγει προτάσεις νοηματικά ισοδύναμες με τις τελικές προτάσεις οι οποίες εισάγονται με τον τελικό σύνδεσμο
για να είναι συντακτικά δόκιμη. Μάλιστα, το πιστοποιητικό της συντακτικής της νομιμοποίησης είναι από τα πιο ισχυρά, αφού φέρει την υπογραφή του Αχιλλέα Τζάρτζανου.
Η μόνη διαφορά είναι ότι οι προτάσεις αυτές δεν είναι τελικές αλλά βουλητικές. Δηλαδή, σε περιπτώσεις χρήσης αυτού του είδους το
προκειμένου να θα μπορούσε, για παράδειγμα, να αντικατασταθεί με μετοχικούς τύπους ρημάτων καθαρά βουλητικής σημασίας:
θέλοντας να, επιδιώκοντας να, επιθυμώντας να, προσπαθώντας να, επιζητώντας να κ.λπ. Βέβαια, η διαφορά είναι ίσως καθαρά τυπική, αφού σχεδόν σε όλες τις σχετικές περιπτώσεις μπορούμε να αντικαταστήσουμε το προκειμένου να με το
για να, δηλαδή να μετατρέψουμε τη βουλητική πρόταση σε τελική, χωρίς να προκύψει κανένα νοηματικό πρόβλημα.
Η Επιτροπή, προκειμένου να ενημερωθεί για τις απόψεις των κοινωνικών εταίρων σχετικά με το θέμα αυτό, αποφάσισε να οργανώσει συνέδριο με τη συμμετοχή τους.
=
Η Επιτροπή, θέλοντας να ενημερωθεί για τις απόψεις των κοινωνικών εταίρων σχετικά με το θέμα αυτό, αποφάσισε να οργανώσει συνέδριο με τη συμμετοχή τους.
Αλλά και:
Η Επιτροπή, για να ενημερωθεί για τις απόψεις των κοινωνικών εταίρων σχετικά με το θέμα αυτό, αποφάσισε να οργανώσει συνέδριο με τη συμμετοχή τους.
Συνεπώς, απόκειται στις προσωπικές γλωσσικές προτιμήσεις του κάθε μεταφραστή το αν θα χρησιμοποιήσει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση το
προκειμένου να ή το
για να, αφού και τα δύο είναι σωστά. (Προσωπικά μου αρέσει περισσότερο και χρησιμοποιώ συνήθως το
για να, γιατί μου φαίνεται ότι έχει μεγαλύτερη εκφραστική αμεσότητα και δύναμη από το
προκειμένου να· αυτή όμως είναι μια καθαρά προσωπική και υποκειμενική γνώμη, που επί της ουσίας δεν σημαίνει τίποτε). Πρέπει, πάντως, να τονιστεί ότι οι αναθεωρητές δεν πρέπει να διορθώνουν το σωστό
προκειμένου να με το επίσης σωστό
για να (ούτε, φυσικά, το αντίστροφο), γιατί οι προσωπικές προτιμήσεις του καθενός δεν είναι, βεβαίως, δυνατόν να αναχθούν σε κανόνες αναγκαστικής εφαρμογής.
Και μια τελευταία παρατήρηση. Μεταξύ των δύο αυτών τύπων υπάρχει μια αξιοσημείωτη διαφορά: το
για να δεν μπορεί να χωριστεί ποτέ στα δύο συστατικά του, ενώ το
προκειμένου να μπορεί. Αυτή η ευελιξία είναι δυνατόν, σε μερικές περιπτώσεις (π.χ. σε μεγάλες περιόδους με πολλούς προσδιορισμούς), να θεωρηθεί πλεονέκτημα για το
προκειμένου να, γιατί δίνει στον μεταφραστή εκφραστικές δυνατότητες τις οποίες δεν του προσφέρει το άκαμπτο
για να.
