Θεσσαλονίκη - Σαλονίκη

[Costas]

Μια Γαλλίδα γνωστή μου που σπουδάζει νέα ελληνικά στη Γαλλία και γενικώς ασχολείται με την Ελλάδα με ρωτά πότε (και γιατί) το Θεσσαλονίκη έγινε Σαλονίκη. Γνωρίζει κανείς τη χρονολογία πρώτης γραπτής εμφάνισης της τετρασύλλαβης μορφής του ονόματος;

 

[Palavra]

Δεν ξέρω αν έκανε η κότα το αβγό ή το αβγό την κότα, η ονομασία της πόλης στα τουρκικά είναι Selânik (=Σελανίκ), πάντως. Επομένως, ενδέχεται το Σαλονίκη να είναι μεταφορά του τουρκικού στα ελληνικά, οπότε δεν αποκλείεται να χρονολογείται από την οθωμανική περίοδο. Όταν βρω λίγο χρόνο, θα προσπαθήσω να ψάξω σε τουρκικές πηγές μήπως το επαληθεύσω.

 

[crystal]

Η διαδεδομένη αντίληψη μεταξύ των Θεσσαλονικέων, πάντως, είναι πως μας προέκυψε από το γαλλικό Salonique. Ομολογώ πως δεν κάθησα ποτέ να το τεκμηριώσω.

 

[Costas]

Αυτό το λέει και η Βίκυ Παπαπροδρόμου εδώ:

Σας παρακαλώ να αποφεύγετε τη λέξη «Σαλονίκη» γιατί πρόκειται για «γαλλικανισμό» της συμφοράς από τους φουκαράδες αλλά καθ' όλα τα άλλα συμπαθέστατους Γάλλους που δεν μπορούν να προφέρουν σωστά το "Θ" και βρήκαν την εύκολη λύση κόβοντας από το όνομα της πόλης μια συλλαβή.

Είναι όμως έτσι; Ή πάλι: είναι από τα τούρκικα; Ή μήπως οι Τούρκοι το άκουσαν από τους Έλληνες, επειδή απλά είχε πέσει η πρώτη συλλαβή στη λαϊκή ελληνική μορφή της λέξης;

 

[Rogerios]

Θα μπορούσαν να έχουν συμβεί και τα δύο. Μου φαίνεται βέβαιο ότι η ονομασία "Σαλονίκη" υιοθετήθηκε από τους ελληνόφωνους υπό την επίδραση των διαφόρων αλλόγλωσσων ονομασιών της πόλης (όλες, σχεδόν, παρηχήσεις της ελληνικής). Το ποιά μέτρησε περισσότερο είναι μάλλον λεπτό ζήτημα.

Πάντως, δεν θα μπορούσα να χαρακτηρίσω με ευκολία ως "γαλλικανισμό (;) της συμφοράς" την ονομασία Σαλονίκη. Σε κάθε περίπτωση ο όρος "Salonique" χρησιμοποιείται στα γαλλικά εδώ και πολλούς αιώνες, συνεπώς δεν βασίσθηκε στην τουρκική (ή τη σλαβική) ονομασία της πόλης. Για παράδειγμα, ο Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος (ο μαρισκάλδος της Καμπανίας και ιστορικός της 4ης σταυροφορίας, όχι ο ανηψιός του που υπήρξε ηγεμόνας του Μωρέος) στην ιστορία του αναφέρει τη λέξη "Salonique" τουλάχιστον 30 φορές (στα κεφάλαια LX-CXX).
Βλ. http://histoire-fr.com/Bibliographie_geoffroy_de_villehardouin_croisade_constantinople_2.htm

 

[Costas]

Πολύ ενδιαφέρον! Γιατί όμως αποκλείεις τη σλάβικη υπόθεση μαζί με την τούρκικη;

 

[Rogerios]

Πολύ ενδιαφέρον! Γιατί όμως αποκλείεις τη σλάβικη υπόθεση μαζί με την τούρκικη;

Η λέξη "αποκλείω" είναι πολύ βαριά και απόλυτη. Ας πούμε ότι το πιθανολογώ (η σχετική βεβαιότητα θα προϋπέθετε εξειδικευμένες γνώσεις γλωσσολογίας, ιστορίας της ελληνικής και γαλλικής γλώσσας και ιστορίας των περιοχών στις οποίες αναφερόμαστε, οπότε...). Υποθέτω ότι ο γαλλικός όρος που προφανώς απαντά από τον 12ο αιώνα, τουλάχιστον, θα πρέπει να σχηματίσθηκε κατά πάσα πιθανότητα βάσει του λατινικού Thessalonica (οι δύο επιστολές του απ. Παύλου τιτλοφορούνται λατινικά "ad Thessalonicenses"), το οποίο βεβαίως προκύπτει από την ελληνική πρωτότυπη ονομασία της πόλης.

Αν τώρα υποθέσουμε, αντιθέτως, ότι ο γαλλικός όρος δεν πρωτοχρησιμοποιήθηκε στον γεωγραφικό χώρο της γαλλικής, όπως θα ήταν το φυσικότερο, αλλά από ομιλητές της γαλλικής οι οποίοι βρίσκονταν στον ευρύτερο ελληνικό γεωγραφικό χώρο, και πάλι η παρήχηση θα πρέπει να βασίζονταν στην ελληνική ονομασία, καθόσον οι υποθετικοί δημιουργοί της γαλλικής λέξης θα πρέπει να είχαν παρτίδες αποκλειστικά με μέλη της ελληνόφωνης άρχουσας - μέχρι τότε - τάξης των περιοχών αυτών. Βεβαίως, η πιθανότητα σλαβικής προέλευσης του "Σαλονίκη" δεν είναι δυνατόν να αποκλεισθεί 100%: θα μπορούσε κανείς να υποθέσει π.χ. ότι η ονομασία αυτή είχε ήδη επικρατήσει μεταξύ των ελληνόφωνων και σλαβόφωνων πληθυσμών (υπό την επίδραση της σλαβικής ονομασίας) και έτσι μεταδόθηκε και στους Φράγκους κατακτητές. Υπάρχουν, όμως, στοιχεία που ενισχύουν μια τέτοια υπόθεση;

Επομένως, και μέχρις αποδείξεως του αντιθέτου, προκρίνω την αρχική εξήγηση του σχηματισμού βάσει της ελληνικής ονομασίας και μέσω της λατινικής μεταγραφής της, επειδή μου φαίνεται λογικότερη και οικονομικότερη.

 

[Costas]

Αν σε παρακολουθώ σωστά, υπάρχουν δύο (άντε τρεις) περιπτώσεις για τη γαλλική Salonique : α) να προέρχεται από το λατινικό Thessalonicences, β) να προέρχεται από το ελληνικό Σαλονίκη, και γ) (λιγότερο πιθανό) να προέρχεται από κάποιο σλαβικό Σάλουν... ή ό,τι άλλο.

Αντίστοιχα, λοιπόν, η ελληνική Σαλονίκη (το βασικό μου ερώτημα σ' αυτό το νήμα) μπορεί: α) να προέρχεται από το γαλλικό Salonique, β) να προέρχεται απευθείας από το ελληνικό Θεσσαλονίκη, και γ) (λιγότερο πιθανό) να προέρχεται από κάποιο σλαβικό Σάλουν... ή ό,τι άλλο.

Η μόνη επομένως υπόθεση που αποκλείεται στα σίγουρα είναι η τουρκική (και η εβραϊκή, που με είχε ρωτήσει η Γαλλίδα φίλη μου).
Ποια να είναι άραγε η αρχαιότερη εμφάνιση του "Σαλονίκη" στις πηγές;

 

[agezerlis]

(οι δύο επιστολές του απ. Παύλου τιτλοφορούνται λατινικά "ad Thessalonicenses").

Γράφω εντελώς παρενθετικά, καθώς τα παρακάτω δεν έχουν καμία σχέση με το κυρίως θέμα του νήματος.

Σχεδόν όλοι οι σοβαροί θεολόγοι συμφωνούν ότι μόνο μία από τις Προς Θεσσαλονικείς επιστολές (η πρώτη) είναι γνήσια. Το αναφέρω επειδή (ίσως όχι τυχαία) στην δεύτερη (την ψευδεπίγραφη) διαβάζουμε (2:2):

μήτε διὰ πνεύματος μήτε διὰ λόγου μήτε δι' ἐπιστολῆς ὡς δι' ἡμῶν, ὡς ὅτι ἐνέστηκεν ἡ ἡμέρα τοῦ Χριστοῦ.

το οποίο νομίζω θα κάνει κάθε άνθρωπο με αίσθηση του χιούμορ να χαμογελάσει.