Τα αρχέτυπα, ασφαλώς, δεν περιορίζονται σε μια τέχνη μόνο, αλλά εκτείνονται σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού μας. Αρχετυπικές συμπεριφορές συναντάμε ακόμα και σήμερα στην κοινωνία και στον τρόπο που αντιμετωπίζει η κοινή γνώμη τα δεδομένα και τις καταστάσεις.
Ένα από τα πιο γνωστά αρχέτυπα είναι αυτό της αναζήτησης. Υπάρχουν δυο μεγάλες κατηγορίες που βασίζονται σ’ αυτό το αρχέτυπο: η προσωπική, εσωτερική αναζήτηση και το ταξίδι προς την πατρίδα. Συχνά, αυτά τα δυο συνυφαίνονται, παρουσιάζοντας το αρχέτυπο της «εσωτερικής πατρίδας». Ένα τέτοιο ταξίδι φαίνεται πως κάνει ο Οδυσσέας, στην μεσόγειο, τον 10ο π.Χ. αιώνα ενώ ένα ανάλογο κάνει ο Κουκάι (Kūkai), στην ανατολική Κίνα, τον 9ο αιώνα μ.Χ. (που όμως είναι ιστορικό πρόσωπο. Λέγεται ότι είναι ο επινοητής της συμβολογραφής Κάνα [Kana]). Οι μοίρες, η λύτρωση και η ύβρις παίρνουν υφή, μετέχοντας σε νέα αρχέτυπα. Ο πιστός φίλος που περιμένει για να πει ένα τελευταίο αντίο, η νύφη που χρόνια περιμένει, δίχως να ζήσει με άλλον άντρα*, το έγκλημα ή το λάθος λόγω παρεξήγησης και τραγικής ειρωνείας καθώς και η τελική διαπίστωση ότι το ταξίδι είναι η ζωή και ο προορισμός τελικά δεν έχει σημασία. Παρόμοιες αναζητήσεις κάνει ο Μικρός Πρίγκιπας του Σεντ Εξιπερί, όπου βρίσκονται συχνά οι διαπιστώσεις των αρχετύπων, όπως αυτό της διαδρομής ("Ο καιρός που έχασες για το τριαντάφυλλό σου είναι που το κάνει να έχει σημασία"). Η διαπίστωση αυτή επαναλαμβάνεται αμέτρητες φορές στην παγκόσμια λογοτεχνία, από τον Όμηρο ως τον Καβάφη.
Ένα άλλο γνωστό αρχέτυπο που συναντάμε σε πολλές μορφές είναι αυτό της προκατάληψης. Η πιο συνηθισμένη έκφανσή του είναι η προκατάληψη λόγω εμφάνισης. Ακόμα και σήμερα, στον κινηματογράφο, στα κόμικς και στην λογοτεχνία, οι κακοί παρουσιάζονται άσχημοι (και πολλές φορές γερασμένοι) ενώ οι καλοί όμορφοι (και συνήθως με την φρεσκάδα της νιότης). Αυτό το κλισέ στηλιτεύεται από το αρχέτυπο της προκατάληψης. Η ιστορία με το ασχημόπαπο που έγινε κύκνος, η ιστορία με τον καμπούρη κωδωνοκρούστη στην Παναγία των Παρισίων του Βίκτωρος Ουγκό (Victor Marie Hugo), η ιστορία με το Τέρας και την Πεντάμορφη που συναντάμε σε διάφορες παραλλαγές (Δράκος και κόρη, βάτραχος και πριγκίπισσα, κ.ά.). Η συμβουλή να μην κρίνουμε απ’ την εμφάνιση, ως αρχετυπικό μοτίβο, αναζωπυρώθηκε στην εποχή μετά δουλείας, μετά την κατάκτηση του νέου κόσμου. Η νέα μορφή προκατάληψης έδωσε τροφή για να γεννηθούν αριστουργήματα του είδους, όπως η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά, της Χάριετ Μπίτσερ Στόου (Harriet Beecher Stowe). Υπάρχει βέβαια και η προκατάληψη λόγω φυλετικής διάκρισης, αλλά αυτό είναι θέμα από μόνο του.
Η μεγάλη περιπέτεια, που ζούνε συνήθως μικροί ήρωες, είναι επίσης ένα γνωστό αρχέτυπο. Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία -μετά τον 17ο αιώνα-, εκμεταλλεύτηκε αρκετά αυτό το αρχαίο μοτίβο, που συναντάμε με μεγάλη συχνότητα στα παραδοσιακά παραμύθια, αλλά και στα επώνυμα παραμύθια των Γκριμ (brothers Grimm) και του Περό (Charles Perrault). Η μάνα που φυλάει το παιδί είναι από τα πιο αγαπημένα θέματα και απ’ αυτά που συγκινούν συχνότατα τους αναγνώστες. Αυτό το αρχετυπικό πρότυπο σώζεται σε πραγματικά μυριάδες μορφές της λαϊκής τέχνης, μιας και σαν μοτίβο ήταν ιδιαίτερα αξιαγάπητο στις αφηγήσεις των μαμάδων και γιαγιάδων στα παιδιά. Η ανυπέρβλητη και άδολη αγάπη της μάνας, φανερώνεται μέσα από δημοτικά τραγούδια και μύθους, στο αξεπέραστο "χτύπησες αγόρι μου;" που λέει η μάνα στον γιο που της πήρε την καρδιά για να τη χαρίσει στην αγαπημένη του, όταν σκόνταψε και έπεσε στον δρόμο*², στο ποντιακό Η μάνα εν κρύο νερόν*³, στην αγκαλιά της Παναγίας για να προστατέψει τον Χριστό, στην αγκαλιά της Νιόβης για να προστατέψει τα παιδιά της. Αυτό το αρχέτυπο δεσπόζει σε πολλά σύγχρονα δημιουργήματα, από το Θα Γίνεις Άντρας, της Σιμόν Φαμπιέν (Simon Fabienne), ως τις ποικίλες ιστορίες που κυκλοφορούν στο Ίντερνετ (η πατρική αγάπη εκδηλώνεται σπανιότερα σ' αυτά τα μοτίβα, ίσως λόγω της σχέσης κόντρας που συνήθως έχουν οι γιοι με τους πατεράδες τους, ενώ στα παραμύθια συνηθέστερα δεν εμφανίζονται καν, αν υπάρχουν. Ωστόσο αραιά και πού έχουμε δείγματα πατρικής αγάπης σαν μοτίβο, όπως στην σχετικά πρόσφατη ταινία μικρού μήκους του Κωνσταντίνου Πιλάβιου -2007).
Λόγω της φύσης τους, τα διηγήματα συχνότερα περιέχουν τέτοια αρχέτυπα, αφού βασίζουν τα σενάριά τους σε καπρίτσια της τύχης, σύντομες αναζητήσεις ή την επιστροφή σε αρχαία πρότυπα. Η πλοκή εκτυλίσσεται γρηγορότερα όταν το αρχέτυπο είναι άμεσα αναγνωρίσιμο από συγγραφέα και αναγνώστη. Και τις περισσότερες φορές, αυτό είναι κάτι που γίνεται ανεπιτήδευτα. Σε μεγάλο βαθμό -ίσως τον μεγαλύτερο- αυτό είναι κάτι που βρίσκουμε συχνά σε παιδικά διηγήματα. Η σειρά της Μικρής Ζοζεφίνας, της Μαρίας Γκρίπε (Maria Gripe), ξεκινάει απ’ αυτό το αρχέτυπο της αναζήτησης καθώς και το αρχέτυπο του παιδιού που το σκάει απ’ το σπίτι. Το αρχέτυπο της μάνας που κάνει τα πάντα για το παιδί της, συναντάμε και στην ιστορία της Κυρά-Μαρίας και του γιου της του Βουκ, από τον Αϊτό και το Περιστέρι του Τζέιμς Κρους (James Krüss). Ακόμα, έναν πακτωλό αρχετύπων βρίσκουμε και στις ιστορίες του Αισώπου, στην Αποκάλυψη και σε ολόκληρη την Βίβλο του χριστιανισμού. Οι εθνικές μυθολογίες είναι επίσης εξαιρετικές πηγές αρχετύπων και ιστορίες εμπνευσμένες απ’ αυτές μπορούμε να βρούμε και στην μεταγενέστερη λογοτεχνία, όπως στην Καλεβάλα του Ελίας Λένροτ (Elias Lönnrot) και στον Φρανκεστάιν της Μαίρης Σέλεϊ (Mary Shelley).
* κι εδώ αποσχίζεται μια υποκατηγορία, αυτή των ναυτικών και των γυναικών που τους περιμένουν να γυρίσουν πίσω. Όπως στο παραδοσιακό "Σ’το ’πα και σ’το ξαναλέω", του οποίου την τελευταία στροφή βρίσκω ιδιαίτερα συγκινητική, αν και δεν έχω καταφέρει να διαπιστώσω ακόμα αν είναι μέρος του παραδοσιακού ή προστέθηκε μεταγενέστερα (στην εκδοχή της Μαρίζας Κωχ δεν υπάρχει):
Σ’το ‘πα και σ’το ξαναλέω, μη μου γράφεις γράμματα.
Γιατί γράμματα δεν ξέρω και με πιάνουν κλάματα.
Παρόμοιο μοτίβο εμφανίζεται και στο παραδοσιακό ιρλανδικό τραγούδι Bonnie Kellswater. Η εκδοχή των Πλάνξτι (Planxty), από το άλμπουμ The Woman I Loved So Well (1980), που διασκευάστηκε το 1985 από την Λορίνα Μακ Κένιτ, περιέχει αυτούς τους στίχους:
For a gold ring he placed on my finger,
Saying "Love, bear this in your mind,
If ever I sail from Old Ireland,
You'll mind I'll not leave you behind
*² Ζαν Ρισπέν (Jean Richepin), La Glu (1881). Μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Χέρμπερτ Τρεντς (Herbert Trench), για την συλλογή New Poems (1907) και στα ελληνικά από τον Άγγελο Βλάχο. Μόνο η ελληνική εκδοχή δεν περιέχει συμπληρωματικούς στίχους με επαναλαμβανόμενες λέξεις που δεν σημαίνουν κάτι.
*³
Η μάνα εν κρύο νερόν και σο ποτήρ' κε μπαίν'
Η μάνα να μη ίνεται, η μάνα να μη εν
Ένα από τα πιο γνωστά αρχέτυπα είναι αυτό της αναζήτησης. Υπάρχουν δυο μεγάλες κατηγορίες που βασίζονται σ’ αυτό το αρχέτυπο: η προσωπική, εσωτερική αναζήτηση και το ταξίδι προς την πατρίδα. Συχνά, αυτά τα δυο συνυφαίνονται, παρουσιάζοντας το αρχέτυπο της «εσωτερικής πατρίδας». Ένα τέτοιο ταξίδι φαίνεται πως κάνει ο Οδυσσέας, στην μεσόγειο, τον 10ο π.Χ. αιώνα ενώ ένα ανάλογο κάνει ο Κουκάι (Kūkai), στην ανατολική Κίνα, τον 9ο αιώνα μ.Χ. (που όμως είναι ιστορικό πρόσωπο. Λέγεται ότι είναι ο επινοητής της συμβολογραφής Κάνα [Kana]). Οι μοίρες, η λύτρωση και η ύβρις παίρνουν υφή, μετέχοντας σε νέα αρχέτυπα. Ο πιστός φίλος που περιμένει για να πει ένα τελευταίο αντίο, η νύφη που χρόνια περιμένει, δίχως να ζήσει με άλλον άντρα*, το έγκλημα ή το λάθος λόγω παρεξήγησης και τραγικής ειρωνείας καθώς και η τελική διαπίστωση ότι το ταξίδι είναι η ζωή και ο προορισμός τελικά δεν έχει σημασία. Παρόμοιες αναζητήσεις κάνει ο Μικρός Πρίγκιπας του Σεντ Εξιπερί, όπου βρίσκονται συχνά οι διαπιστώσεις των αρχετύπων, όπως αυτό της διαδρομής ("Ο καιρός που έχασες για το τριαντάφυλλό σου είναι που το κάνει να έχει σημασία"). Η διαπίστωση αυτή επαναλαμβάνεται αμέτρητες φορές στην παγκόσμια λογοτεχνία, από τον Όμηρο ως τον Καβάφη.
Ένα άλλο γνωστό αρχέτυπο που συναντάμε σε πολλές μορφές είναι αυτό της προκατάληψης. Η πιο συνηθισμένη έκφανσή του είναι η προκατάληψη λόγω εμφάνισης. Ακόμα και σήμερα, στον κινηματογράφο, στα κόμικς και στην λογοτεχνία, οι κακοί παρουσιάζονται άσχημοι (και πολλές φορές γερασμένοι) ενώ οι καλοί όμορφοι (και συνήθως με την φρεσκάδα της νιότης). Αυτό το κλισέ στηλιτεύεται από το αρχέτυπο της προκατάληψης. Η ιστορία με το ασχημόπαπο που έγινε κύκνος, η ιστορία με τον καμπούρη κωδωνοκρούστη στην Παναγία των Παρισίων του Βίκτωρος Ουγκό (Victor Marie Hugo), η ιστορία με το Τέρας και την Πεντάμορφη που συναντάμε σε διάφορες παραλλαγές (Δράκος και κόρη, βάτραχος και πριγκίπισσα, κ.ά.). Η συμβουλή να μην κρίνουμε απ’ την εμφάνιση, ως αρχετυπικό μοτίβο, αναζωπυρώθηκε στην εποχή μετά δουλείας, μετά την κατάκτηση του νέου κόσμου. Η νέα μορφή προκατάληψης έδωσε τροφή για να γεννηθούν αριστουργήματα του είδους, όπως η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά, της Χάριετ Μπίτσερ Στόου (Harriet Beecher Stowe). Υπάρχει βέβαια και η προκατάληψη λόγω φυλετικής διάκρισης, αλλά αυτό είναι θέμα από μόνο του.
Η μεγάλη περιπέτεια, που ζούνε συνήθως μικροί ήρωες, είναι επίσης ένα γνωστό αρχέτυπο. Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία -μετά τον 17ο αιώνα-, εκμεταλλεύτηκε αρκετά αυτό το αρχαίο μοτίβο, που συναντάμε με μεγάλη συχνότητα στα παραδοσιακά παραμύθια, αλλά και στα επώνυμα παραμύθια των Γκριμ (brothers Grimm) και του Περό (Charles Perrault). Η μάνα που φυλάει το παιδί είναι από τα πιο αγαπημένα θέματα και απ’ αυτά που συγκινούν συχνότατα τους αναγνώστες. Αυτό το αρχετυπικό πρότυπο σώζεται σε πραγματικά μυριάδες μορφές της λαϊκής τέχνης, μιας και σαν μοτίβο ήταν ιδιαίτερα αξιαγάπητο στις αφηγήσεις των μαμάδων και γιαγιάδων στα παιδιά. Η ανυπέρβλητη και άδολη αγάπη της μάνας, φανερώνεται μέσα από δημοτικά τραγούδια και μύθους, στο αξεπέραστο "χτύπησες αγόρι μου;" που λέει η μάνα στον γιο που της πήρε την καρδιά για να τη χαρίσει στην αγαπημένη του, όταν σκόνταψε και έπεσε στον δρόμο*², στο ποντιακό Η μάνα εν κρύο νερόν*³, στην αγκαλιά της Παναγίας για να προστατέψει τον Χριστό, στην αγκαλιά της Νιόβης για να προστατέψει τα παιδιά της. Αυτό το αρχέτυπο δεσπόζει σε πολλά σύγχρονα δημιουργήματα, από το Θα Γίνεις Άντρας, της Σιμόν Φαμπιέν (Simon Fabienne), ως τις ποικίλες ιστορίες που κυκλοφορούν στο Ίντερνετ (η πατρική αγάπη εκδηλώνεται σπανιότερα σ' αυτά τα μοτίβα, ίσως λόγω της σχέσης κόντρας που συνήθως έχουν οι γιοι με τους πατεράδες τους, ενώ στα παραμύθια συνηθέστερα δεν εμφανίζονται καν, αν υπάρχουν. Ωστόσο αραιά και πού έχουμε δείγματα πατρικής αγάπης σαν μοτίβο, όπως στην σχετικά πρόσφατη ταινία μικρού μήκους του Κωνσταντίνου Πιλάβιου -2007).
Λόγω της φύσης τους, τα διηγήματα συχνότερα περιέχουν τέτοια αρχέτυπα, αφού βασίζουν τα σενάριά τους σε καπρίτσια της τύχης, σύντομες αναζητήσεις ή την επιστροφή σε αρχαία πρότυπα. Η πλοκή εκτυλίσσεται γρηγορότερα όταν το αρχέτυπο είναι άμεσα αναγνωρίσιμο από συγγραφέα και αναγνώστη. Και τις περισσότερες φορές, αυτό είναι κάτι που γίνεται ανεπιτήδευτα. Σε μεγάλο βαθμό -ίσως τον μεγαλύτερο- αυτό είναι κάτι που βρίσκουμε συχνά σε παιδικά διηγήματα. Η σειρά της Μικρής Ζοζεφίνας, της Μαρίας Γκρίπε (Maria Gripe), ξεκινάει απ’ αυτό το αρχέτυπο της αναζήτησης καθώς και το αρχέτυπο του παιδιού που το σκάει απ’ το σπίτι. Το αρχέτυπο της μάνας που κάνει τα πάντα για το παιδί της, συναντάμε και στην ιστορία της Κυρά-Μαρίας και του γιου της του Βουκ, από τον Αϊτό και το Περιστέρι του Τζέιμς Κρους (James Krüss). Ακόμα, έναν πακτωλό αρχετύπων βρίσκουμε και στις ιστορίες του Αισώπου, στην Αποκάλυψη και σε ολόκληρη την Βίβλο του χριστιανισμού. Οι εθνικές μυθολογίες είναι επίσης εξαιρετικές πηγές αρχετύπων και ιστορίες εμπνευσμένες απ’ αυτές μπορούμε να βρούμε και στην μεταγενέστερη λογοτεχνία, όπως στην Καλεβάλα του Ελίας Λένροτ (Elias Lönnrot) και στον Φρανκεστάιν της Μαίρης Σέλεϊ (Mary Shelley).
* κι εδώ αποσχίζεται μια υποκατηγορία, αυτή των ναυτικών και των γυναικών που τους περιμένουν να γυρίσουν πίσω. Όπως στο παραδοσιακό "Σ’το ’πα και σ’το ξαναλέω", του οποίου την τελευταία στροφή βρίσκω ιδιαίτερα συγκινητική, αν και δεν έχω καταφέρει να διαπιστώσω ακόμα αν είναι μέρος του παραδοσιακού ή προστέθηκε μεταγενέστερα (στην εκδοχή της Μαρίζας Κωχ δεν υπάρχει):
Σ’το ‘πα και σ’το ξαναλέω, μη μου γράφεις γράμματα.
Γιατί γράμματα δεν ξέρω και με πιάνουν κλάματα.
Παρόμοιο μοτίβο εμφανίζεται και στο παραδοσιακό ιρλανδικό τραγούδι Bonnie Kellswater. Η εκδοχή των Πλάνξτι (Planxty), από το άλμπουμ The Woman I Loved So Well (1980), που διασκευάστηκε το 1985 από την Λορίνα Μακ Κένιτ, περιέχει αυτούς τους στίχους:
For a gold ring he placed on my finger,
Saying "Love, bear this in your mind,
If ever I sail from Old Ireland,
You'll mind I'll not leave you behind
*² Ζαν Ρισπέν (Jean Richepin), La Glu (1881). Μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Χέρμπερτ Τρεντς (Herbert Trench), για την συλλογή New Poems (1907) και στα ελληνικά από τον Άγγελο Βλάχο. Μόνο η ελληνική εκδοχή δεν περιέχει συμπληρωματικούς στίχους με επαναλαμβανόμενες λέξεις που δεν σημαίνουν κάτι.
*³
Η μάνα εν κρύο νερόν και σο ποτήρ' κε μπαίν'
Η μάνα να μη ίνεται, η μάνα να μη εν
Last edited by a moderator:
