Ο «Φαληρεύς» της Καθημερινής, δηλαδή ο Στέφανος Κασιμάτης, ο γνωστός ναρκισσευόμενος χειριστής του πνευματώδους πολιτικού χιούμορ, κάπου ψάρεψε ότι ο υπεύθυνος οικονομικής πολιτικής της Νέας Δημοκρατίας Νότης Μηταράκης προτιμά να μεταγράφει το επώνυμό του στο λατινικό αλφάβητο Mitarachi και όχι Mitarakis, και πετάει το ανάλογο για την περίσταση καρφί.
Αλλά δεν έχει δίκιο. Μπορεί σήμερα να υπάρχουν εγκεκριμένα πρότυπα για τη μεταγραφή ελληνικών ονομάτων στο λατινικό αλφάβητο (από οργανισμούς τυποποίησης ή από ακαδημαϊκά ιδρύματα), σύμφωνα με τα οποία η καθιερωμένη μορφή είναι Mitarakis, στο παρελθόν όμως (μιλώ και για πριν τον 19ο αιώνα) αρκετοί Έλληνες με παρουσία και δραστηριότητα στο εξωτερικό που το επώνυμό τους κατέληγε σε --άκης μετέγραφαν την κατάληξη αυτή σε --achi, π.χ. Rodocanachi, Valsamachi, Pilavachi, Caridachi, κ.τ.τ., ακολουθώντας τις συμβάσεις της ιταλικής ορθογραφίας. Και αυτό όχι μόνο γιατί η ιταλική ήταν η διεθνής γλώσσα της εποχής τους αλλά και γιατί η πολύχρονη ιταλική κυριαρχία στον ελληνικό χώρο είχε καθιερώσει κάποια χαλαρά πρότυπα μεταγραφής των ελληνικών ονομάτων προς χρήση της γραφειοκρατίας. Ιδίως στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα υπάρχουν άφθονα παραδείγματα. Λόγου χάρη το Θεοτόκης γίνεται Theotochi ή Theotoky, το Κρασάς Crassàn, το Χωραφάς Choraffàn (ο κινηματογραφικός αστέρας και διευθυντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης --παραμένει ακόμα;-- έκανε το όνομά του George Corraface), ο Χορτάτζης Cortacci ή Cortazzi.
Με την ευκαιρία θυμάμαι κάποιες άλλες περιπτώσεις, ίσως όχι απολύτως όμοιες, που αξίζει να μνημονευθούν:
Τα θυμήθηκα όλα αυτά γιατί αντιμετώπισα κάποτε μια υποπερίπτωση του ζητήματος: πώς να μεταγράψω τοπωνύμια της Αθήνας σε μετάφραση ιστορικών κείμενων από ελληνικά σε αγγλικά. Πώς, φερειπείν, μεταγράφει κανείς --όταν χρειάζεται να διατηρηθεί η ιστορική σύνδεση-- τη συνοικία Φιξ; Fix, όπως η μπίρα, ή Fuchs, όπως το αρχικό επώνυμο του παραγωγού; Πώς τη συνοικία Μετς; Mets, κατά τη σημερινή σύμβαση, ή Metz, κατά τη διαφανή ακόμα προέλευση του ονόματος; Ή το Ρουφ; (Εδώ κολλάει κανείς αν δεν γνωρίζει την προέλευση).
Το θέμα της μεταφοράς των ελληνικών ονομάτων στα ιστορικά ισοδύναμά τους σε ξένες γλώσσες (π.χ. Corinth ή Korinthos, Peloponnese ή Peloponnisos, Nicephorus Phocas ή Nikiphoros Fokas) είναι μεγάλο και δεν ήταν ο σκοπός μου να το ανοίξω. Απλώς ήθελα να υπερασπιστώ την προτίμηση του κυρίου Μηταράκη (του οποίου το επώνυμο με υποχρέωσε να ξετυλίξω ολόκληρο νήμα από το μητάρι του...).
Αλλά δεν έχει δίκιο. Μπορεί σήμερα να υπάρχουν εγκεκριμένα πρότυπα για τη μεταγραφή ελληνικών ονομάτων στο λατινικό αλφάβητο (από οργανισμούς τυποποίησης ή από ακαδημαϊκά ιδρύματα), σύμφωνα με τα οποία η καθιερωμένη μορφή είναι Mitarakis, στο παρελθόν όμως (μιλώ και για πριν τον 19ο αιώνα) αρκετοί Έλληνες με παρουσία και δραστηριότητα στο εξωτερικό που το επώνυμό τους κατέληγε σε --άκης μετέγραφαν την κατάληξη αυτή σε --achi, π.χ. Rodocanachi, Valsamachi, Pilavachi, Caridachi, κ.τ.τ., ακολουθώντας τις συμβάσεις της ιταλικής ορθογραφίας. Και αυτό όχι μόνο γιατί η ιταλική ήταν η διεθνής γλώσσα της εποχής τους αλλά και γιατί η πολύχρονη ιταλική κυριαρχία στον ελληνικό χώρο είχε καθιερώσει κάποια χαλαρά πρότυπα μεταγραφής των ελληνικών ονομάτων προς χρήση της γραφειοκρατίας. Ιδίως στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα υπάρχουν άφθονα παραδείγματα. Λόγου χάρη το Θεοτόκης γίνεται Theotochi ή Theotoky, το Κρασάς Crassàn, το Χωραφάς Choraffàn (ο κινηματογραφικός αστέρας και διευθυντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης --παραμένει ακόμα;-- έκανε το όνομά του George Corraface), ο Χορτάτζης Cortacci ή Cortazzi.
Με την ευκαιρία θυμάμαι κάποιες άλλες περιπτώσεις, ίσως όχι απολύτως όμοιες, που αξίζει να μνημονευθούν:
- Το επώνυμο Μουτζάν (Muzzàn), που μας είναι γνωστό από την Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, έχει και άλλη μορφή: Μουτσάς (του κανταδορικού ντουέτου Μουτσάς-Λιγνός, για όσους τους τυχαίνει να τους θυμούνται).
- Ο κόντες Dionisio Salamòn είναι βέβαια ο εθνικός μας ποιητής. Αυτή είναι η μορφή του ονόματος που χρησιμοποιούσαν στην εποχή του· σήμερα πια στα ξενόγλωσσα κείμενα έχει επικρατήσει η πλησιέστερη προς τον ελληνικό τύπο μεταγραφή Dionysios Solomos.
- Ο Κοραής υπέγραφε Coray. Οι Γάλλοι ακόμη κρατούν αυτή τη μορφή· οι Άγγλοι προτιμούν τη σύγχρονη σύμβαση (η έδρα βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου λέγεται Koraës Chair).
- Ο υπουργός του Βενιζέλου και μεγάλος νομομαθής της εποχής του Κωνσταντίνος Ρακτιβάν (αγνοώ την προέλευση του ονόματος) μετέγραφε ο ίδιος το επώνυμό του Raktivand.
Καμιά φορά η γνώση αυτή μπορεί και σήμερα να φανεί χρήσιμη, πιστεύω. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η ιστορική απόδοση ενός ονόματος είναι προσφορότερη από την απλή μεταγραφή. Ο Καβάφης, για παράδειγμα, δεν έχει νόημα να μεταγράφεται αλλιώς παρά C. P. Cavafy. Έτσι ήταν στην εποχή του και έτσι παραμένει.- Ο κόντες Dionisio Salamòn είναι βέβαια ο εθνικός μας ποιητής. Αυτή είναι η μορφή του ονόματος που χρησιμοποιούσαν στην εποχή του· σήμερα πια στα ξενόγλωσσα κείμενα έχει επικρατήσει η πλησιέστερη προς τον ελληνικό τύπο μεταγραφή Dionysios Solomos.
- Ο Κοραής υπέγραφε Coray. Οι Γάλλοι ακόμη κρατούν αυτή τη μορφή· οι Άγγλοι προτιμούν τη σύγχρονη σύμβαση (η έδρα βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου λέγεται Koraës Chair).
- Ο υπουργός του Βενιζέλου και μεγάλος νομομαθής της εποχής του Κωνσταντίνος Ρακτιβάν (αγνοώ την προέλευση του ονόματος) μετέγραφε ο ίδιος το επώνυμό του Raktivand.
Τα θυμήθηκα όλα αυτά γιατί αντιμετώπισα κάποτε μια υποπερίπτωση του ζητήματος: πώς να μεταγράψω τοπωνύμια της Αθήνας σε μετάφραση ιστορικών κείμενων από ελληνικά σε αγγλικά. Πώς, φερειπείν, μεταγράφει κανείς --όταν χρειάζεται να διατηρηθεί η ιστορική σύνδεση-- τη συνοικία Φιξ; Fix, όπως η μπίρα, ή Fuchs, όπως το αρχικό επώνυμο του παραγωγού; Πώς τη συνοικία Μετς; Mets, κατά τη σημερινή σύμβαση, ή Metz, κατά τη διαφανή ακόμα προέλευση του ονόματος; Ή το Ρουφ; (Εδώ κολλάει κανείς αν δεν γνωρίζει την προέλευση).
Το θέμα της μεταφοράς των ελληνικών ονομάτων στα ιστορικά ισοδύναμά τους σε ξένες γλώσσες (π.χ. Corinth ή Korinthos, Peloponnese ή Peloponnisos, Nicephorus Phocas ή Nikiphoros Fokas) είναι μεγάλο και δεν ήταν ο σκοπός μου να το ανοίξω. Απλώς ήθελα να υπερασπιστώ την προτίμηση του κυρίου Μηταράκη (του οποίου το επώνυμο με υποχρέωσε να ξετυλίξω ολόκληρο νήμα από το μητάρι του...).
