Λέξεις για φιγούρα και για τρικλοποδιές

[nickel]

Διαβάζοντας χτες σε κείμενο του Γεωργουσόπουλου (κοντά σ’ ένα για άγνωστους λόγους λατινοποιημένο «από καθέδρας») για την «άπεφτη καθαρεύουσα» (αντί για το αναμενόμενο «ακραιφνής καθαρεύουσα»), αναρωτήθηκα γιατί έγινε η συγκεκριμένη επιλογή. Ο «άπεφθος» (συνήθως στην έκφραση «άπεφθος χρυσός») δεν είναι από τις πιο γνωστές λέξεις, κι ας βρίσκεται και στα νεότερα λεξικά. Εκδημοτικισμένη φθογγολογικά σε «άπεφτη», η λέξη γίνεται αγνώριστη και σε κάνει να σκεφτείς άπεφτη μοτοσικλέτα, όπως επισήμανε ο συνονόματος sarant. Εγώ πάλι δεν θα δίσταζα να μιλήσω για «άπεπτη» καθαρεύουσα.

Αναρωτιέμαι μερικές φορές γιατί σε κείμενα που απευθύνονται στον μέσο αναγνώστη χρησιμοποιούνται λέξεις-παγίδες, λες και τον περνάς από διαγώνισμα (χωρίς βοηθητικό γλωσσάρι). Μια απ’ αυτές είναι τα «αρίφνητα», από τις ελάχιστες λέξεις που θυμάμαι πια πού τις πρωτοσυνάντησα (αυτή την είχα δει δίπλα σε κάποια «αστέρια» σ’ έναν Καζαντζάκη) και για κάποιον ανεξήγητο λόγο εκνευρίζομαι κάθε φορά που βλέπω να τη γράφουν. Υπάρχει άνθρωπος που να είπε ποτέ «αρίφνητα»;

Η λέξη όμως που θα ήθελα να δω να αποβάλλεται από τη νεοελληνική γλώσσα είναι ο «ευάριθμος». Δεν έχω δει να χρησιμοποιείται λανθασμένα γιατί είμαι βέβαιος ότι ξέρουν τη σημασία της όσοι τη χρησιμοποιούν (στο διαδίκτυο δεν έψαξα). Βάζω ωστόσο στοίχημα ότι δεν υπάρχει άλλη λέξη που τόσο πολλοί να την έχουν καταλάβει τόσο λάθος. Γιατί μπορεί ευάριθμος να είναι αυτός που μετριέται εύκολα, άρα ο ολιγάριθμος, αλλά, δεν ξέρω, εμένα με κάνει να σκέφτομαι πολυάριθμος. Και κάθε φορά που τη διαβάζω, μπορώ να φανταστώ τον γράφοντα να κρυφοκλείνει το μάτι στους ευάριθμους φίλους του και να τεντώνει το πόδι του να βάλει τρικλοποδιά στον αναγνώστη.

Σας έρχονται εσάς στο νου άλλες τέτοιες λέξεις;

 

[sarant]

Ισως είναι άσχετο, αλλά αν θυμάσαι, σε μια από τις πρώτες μας διαφωνίες (δεν έχουμε και πολλές) σε ένα μεταφραστικό φόρουμ που δεν υπάρχει πια (λέω εγώ) ήταν για το ασκαρδαμυκτί. Θα το πούμε ασκαρδάμυκτα είχες ρωτήσει ρητορικά, μ' αφορμή το "άμισθα" ενός υπουργού. Και σου' χα απαντήσει ότι κατ' εμέ το ασκαρδαμυκτί είναι λέξη της φιγούρας, οπότε καλύτερα να μην το λέμε καθόλου.

Ναι, το 'ευάριθμος' είναι εξαιρετικό παράδειγμα λέξης-τρικλοποδιάς.

Μια άλλη λέξη-φιγουροτρικλοποδιά είναι ο 'σπουδαρχίδης' που την είχε λανσάρει ο Γεωργουσόπουλος για τον Λαζόπουλο αν θυμάμαι καλά τότε που ανέβασε ο Λ. τη Λυσιστράτη. Δήθεν θα πει αυτός που δείχνει σπουδή (με την αρχαία έννοια) για τ' αξιώματα, αλλά στην πραγματικότητα βρισιά με την άδεια της γλωσσικής αστυνομίας -διότι αν του επιστρέψεις τον χαρακτηρισμό χωρίς σπουδή, θα σου κάνει μήνυση. Την ίδια περίπου εποχή ο Ζουράρις (θαρρώ) είχε τίτλο επικριτικού άρθρου "Λόγος μουνώψ" -όπου το μουνώψ είναι σπάνιος διαλεκτικός τύπος του "μονώψ", παναπεί μονόφθαλμος -κι αν εσείς σκεφτήκατε κάτι άλλο, εσείς φταίτε που έχετε βρόμικο μυαλό.

 

[nickel]

Ισως είναι άσχετο, αλλά αν θυμάσαι, σε μια από τις πρώτες μας διαφωνίες (δεν έχουμε και πολλές) σε ένα μεταφραστικό φόρουμ που δεν υπάρχει πια (λέω εγώ) ήταν για το ασκαρδαμυκτί.

Επειδή το άλλο φόρουμ ζει και βασιλεύει (και μη γίνεις κακός και με ρωτήσεις «με ποια σημασία τού “βασιλεύω”;»), βρήκα ότι εκείνο το νήμα (που ούτε το θυμόμουν) το έκλεισα λέγοντας: «Με λίγα λόγια, επειδή έχω διαβάσει τα κείμενά σου, δεν νομίζω ότι θα διαφωνήσουμε εύκολα –— αν και σου υπόσχομαι ότι θα ψάχνω απεγνωσμένα για σημεία σύγκρουσης, πού θα πάει; Αλλά από αυτές τις μάχες, και ο “χαμένος” κερδισμένος θα βγαίνει».

Μακάρι να ’ταν όλες οι διαφωνίες έτσι. Αλλά για το «ασκαρδαμυκτί» θα τα χαλάσουμε! :) Είναι λέξη που την έχω αγκαλιάσει από τα παιδικά μου χρόνια και πρέπει να την είχα μάθει από ένα σαχλό ανέκδοτο στην Εκλογή της Βλάχου (το ελληνικό Reader's Digest). Δεν μπορείς να φανταστείς τι χαρά έκανα πριν από λίγο που βρήκα αυτό το σχεδόν 50ετές ανέκδοτο στο διαδίκτυο. Και το μεταφέρω:

Κατεβαίνει ο Νώντας από την επαρχία στην Αθήνα και συναντά ένα φίλο του που έχει εγκατασταθεί στην πρωτεύουσα. Έχουν να τα πουν από τον καιρό που ήταν μαζί στο σχολείο, οπότε πάνε και κάθονται σ' ένα καφενείο για να θυμηθούν τα παλιά. Πάνω στην κουβέντα τους, πιάνει έξω μια μπόρα άλλο πράγμα.

Κοιτάζει έξω ο Αθηναίος φίλος και λέει: «Πω, πω! Βρέχει ραγδαίως!» Γυρνάει προς τον Νώντα, τον βλέπει να τον κοιτάει ακίνητος, γεμάτος απορία, και τον ρωτά: «Γιατί με κοιτάς ασκαρδαμυκτί;»

Πολύ εντυπωσιάστηκε ο Νώντας με την πολυμάθεια του φίλου του, κράτησε και τις καινούργιες λέξεις που έμαθε. Γύρισε στο χωριό του και έτυχε μια μέρα, εκεί που καθόταν με το δάσκαλο του χωριού, να πιάσει μια φοβερή βροχή, οπότε σκέφτηκε ο Νώντας να χρησιμοποιήσει τις νέες του γνώσεις για να κάνει φιγούρα στο δάσκαλο:

«Βρέχει ασκαρδαμυκτί!» του λέει. Κόκαλο ο δάσκαλος. Οπότε, καπάκι, προσθέτει ο Νώντας: «Γιατί με κοιτάζεις ραγδαίως, δάσκαλε;»​

 

[Alexandra]

Η λέξη όμως που θα ήθελα να δω να αποβάλλεται από τη νεοελληνική γλώσσα είναι ο «ευάριθμος». Δεν έχω δει να χρησιμοποιείται λανθασμένα γιατί είμαι βέβαιος ότι ξέρουν τη σημασία της όσοι τη χρησιμοποιούν (στο διαδίκτυο δεν έψαξα).

Ορίστε, λοιπόν:
Δεν μπορώ όμως να μη σημειώσω πως μια αρκετά ευάριθμη μερίδα του κοινού, που κάθονταν Παναγίτσες όσο έπαιζε ο Αγγελάκας, άρχισε να μετακινείται πάνω-κάτω, να σχηματίζει πηγαδάκια και να προξενεί συχνά αφόρητη βαβούρα όταν έπαιξε ο Ψαραντώνης – είχα μάλιστα και ο ίδιος κάτι βασιβουζούκους (όπως τους λέει ο Στυλιανός Τζιρίτας) πίσω μου, στο μπροστινό κομμάτι της αρένας, οι οποίοι θεώρησαν πως εκείνη ήταν η κατάλληλη στιγμή για να συζητήσουν τα μεταπτυχιακά τους και το πότε μπορεί κανείς να εξαγοράσει τη στρατιωτική του θητεία... Ιδού, κυρίες και κύριοι, το πραγματικό επίπεδο μιας μερίδας (ευτυχώς) ενός κοινού, το οποίο, κατά τα άλλα, αρέσκεται να το παίζει rock, διαφορετικό και προχωρημένο.

 

[Ambrose]

Αναρωτιέμαι μερικές φορές γιατί σε κείμενα που απευθύνονται στον μέσο αναγνώστη χρησιμοποιούνται λέξεις-παγίδες, λες και τον περνάς από διαγώνισμα (χωρίς βοηθητικό γλωσσάρι).

Για πολλούς λόγους που όλοι μπορούμε κάπως να φανταστούμε. Εμένα όμως δεν με χαλάει. Θα έλεγα (με τόλμη ίσως) ότι η χρήση που κάνει στη γλώσσα είναι ημιδημιουργική, με την έννοια ότι σου ανατρέπει αυτό που περιμένεις ν' ακούσεις (εσύ εδώ περίμενες ν΄ακούσεις ακραιφνής) και σου παρουσιάζει μια νέα δυνατότητα και μια εναλλακτική που ούτε θα είχες σκεφτεί ποτέ. Αυτό εγώ το βρίσκω πολύ ωραίο. Όχι μόνο γιατί μαθαίνω νέα πράγματα (τον άπεφθο χρυσό κάπου τον έχω ξανακούσει, αλλά ούτε που τον θυμόμουν), αλλά γιατί μου παρουσιάζει και νέες πρωτότυπες δυνατότητες στη χρήση της γλώσσας. Προσωπικά, προσπαθώ συνέχεια όσο μπορώ να μην κολλάω με κλισέ και στερεότυπα (βλ. π.χ. τη συζήτηση για τα αποκυήματα της φαντασίας). Δεν είναι καλό όταν η γλώσσα "στερεοτυποποιείται" τόσο πολύ. Πρέπει να υπάρχει κίνηση, κυκλοφορία, ανανέωση. Νέα ζωή στη γλώσσα ( η οποία τείνει να παγιώνεται σε άσχημα κλισέ και να περιορίζεται κυρίως λόγω της κακής και στενόμυαλης χρήσης της από τα ΜΜΕ).

Οπότε, τα εγχειρήματα του Γεωργουσόπουλου -από αυτή την άποψη- τα βρίσκω πολύ απολαυστικά και από εμένα είναι καλοδεχούμενα.

 

[tsioutsiou†]

Μακάρι να ’ταν όλες οι διαφωνίες έτσι. Αλλά για το «ασκαρδαμυκτί» θα τα χαλάσουμε! :) Είναι λέξη που την έχω αγκαλιάσει από τα παιδικά μου χρόνια

Ε, τώρα ο sarant θα σε κοιτά "υπόδρα".

 

[Elsa]

Με εξαίρεση τις 10-15 λέξεις που έχουν «καεί» επειδή τις έκαναν καραμέλα οι δημοσιογράφοι και οι πολιτικοί (ευάριθμος, καλλίπυγος, ευειδής - ευειδεστάτη, έωλος/αίολος, αδήριτος, αβελτηρία, αρίφνητος κ.α.) και τις οποίες θεωρώ ότι χρησιμοποιούν επίτηδες για να ξεχωρίζουν από την «πλέμπα», να κάνουν το «κομμάτι» τους και να μπερδεύουν τον ...αδαή αναγνώστη, συμφωνώ με τον Ambrose.
Μου αρέσει να υπάρχει ποικιλία στα εκφραστικά μέσα, να μην αυτολογοκρίνομαι όταν πάω να μιλήσω από το φόβο μην πω καμιά λόγια λέξη, να μαθαίνω στα παιδιά μου νέες (παλιές) λέξεις, όπως μ' αρέσει να τους μαθαίνω παροιμίες ή ιδιωματικές εκφράσεις. Αλλιώς, υπάρχει κίνδυνος, τα παιδιά μου να μην καταλαβαίνουν τι λένε οι παππούδες τους! Είναι αστείες οι αντιδράσεις τους, σε φράσεις που δεν πάει ο νους σου: π.χ. γέλασαν όταν άκουσαν να λέω «τις προάλλες, πήγα στο...» και νόμιζαν ότι είναι κάποιο αστείο!

Και μένα μου αρέσει το «ασκαρδαμυκτί»!

 

[nickel]

Αλίμονο αν οι άνθρωποι που συμμετέχουν σε ένα γλωσσικό φόρουμ έδειχναν απέχθεια για τα ίδια τους τα εργαλεία, για τα ίδια τους τα όπλα. Ο τίτλος, Λέξεις για φιγούρα και για τρικλοποδιές, λέει ότι σε κάποιες περιπτώσεις δεν σε ενδιαφέρει να επικοινωνήσεις, αλλά απλώς να εντυπωσιάσεις, θολώνοντας την επικοινωνία με εργαλείο τις λέξεις. Δεν μπορούμε να μη μοιραστούμε την έξαρση του Παππά όταν γνωρίζει ή ξαναθυμάται λέξεις μέσα από τη μετάφραση του Παπαδιαμάντη. Από την άλλη, θυμάμαι που, πριν από αρκετά χρόνια, είχαν γράψει σε κριτική της νέας συλλογής μιας γνωστής μας ποιήτριας ότι συχνά πυκνά νόμιζες ότι είχε κατεβάσει τον Δημητράκο και είχε ξεσηκώσει λέξεις για να γεμίσει τα ποιήματά της. Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία η φυσικότητα με την οποία χρησιμοποιείς το δύσκολο και το σπάνιο. Εκτός αν θες να γίνεις ο Βέλτσος.

 

[Elsa]

Εκτός αν θες να γίνεις ο Βέλτσος.

Φτου, φτου, οξαποδώ και μακριά, παιδάκι μου!

 

[nickel]

Ευάριθμος, μια λέξη που καλύτερα να ξεχάσουμε

 

[tsioutsiou†]

Εκτός αν θες να γίνεις ο Βέλτσος.

...ο οποίος έχει διατελέσει πρόεδρος της επιτροπής των Κρατικών Βραβείων Μετάφρασης και πρόεδρος της επιτροπής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, ως λογοτέχνης. Γιατί κατά τα άλλα είναι καθηγητής στη Θεωρία της Επικοινωνίας στο Πάντειο!
(το θαυμαστικό στο "επικοινωνίας". Στο Πάντειο, λογικό:))

 

[drsiebenmal]

Μου κάνει εντύπωση ότι έχετε παραμελήσει :) τον ουτιδανό (αν και τον έχει χρησιμοποιήσει αβλεπεί ο sarant σε άλλο νήμα του Ζαζ).

 

[eva]

Επειδή το άλλο φόρουμ ζει και βασιλεύει (και μη γίνεις κακός και με ρωτήσεις «με ποια σημασία τού “βασιλεύω”;»), βρήκα ότι εκείνο το νήμα (που ούτε το θυμόμουν) το έκλεισα λέγοντας: «Με λίγα λόγια, επειδή έχω διαβάσει τα κείμενά σου, δεν νομίζω ότι θα διαφωνήσουμε εύκολα –— αν και σου υπόσχομαι ότι θα ψάχνω απεγνωσμένα για σημεία σύγκρουσης, πού θα πάει; Αλλά από αυτές τις μάχες, και ο “χαμένος” κερδισμένος θα βγαίνει».

Μακάρι να ’ταν όλες οι διαφωνίες έτσι. Αλλά για το «ασκαρδαμυκτί» θα τα χαλάσουμε! :) Είναι λέξη που την έχω αγκαλιάσει από τα παιδικά μου χρόνια και πρέπει να την είχα μάθει από ένα σαχλό ανέκδοτο στην Εκλογή της Βλάχου (το ελληνικό Reader's Digest). Δεν μπορείς να φανταστείς τι χαρά έκανα πριν από λίγο που βρήκα αυτό το σχεδόν 50ετές ανέκδοτο στο διαδίκτυο. Και το μεταφέρω:

Κατεβαίνει ο Νώντας από την επαρχία στην Αθήνα και συναντά ένα φίλο του που έχει εγκατασταθεί στην πρωτεύουσα. Έχουν να τα πουν από τον καιρό που ήταν μαζί στο σχολείο, οπότε πάνε και κάθονται σ' ένα καφενείο για να θυμηθούν τα παλιά. Πάνω στην κουβέντα τους, πιάνει έξω μια μπόρα άλλο πράγμα.

Κοιτάζει έξω ο Αθηναίος φίλος και λέει: «Πω, πω! Βρέχει ραγδαίως!» Γυρνάει προς τον Νώντα, τον βλέπει να τον κοιτάει ακίνητος, γεμάτος απορία, και τον ρωτά: «Γιατί με κοιτάς ασκαρδαμυκτί;»

Πολύ εντυπωσιάστηκε ο Νώντας με την πολυμάθεια του φίλου του, κράτησε και τις καινούργιες λέξεις που έμαθε. Γύρισε στο χωριό του και έτυχε μια μέρα, εκεί που καθόταν με το δάσκαλο του χωριού, να πιάσει μια φοβερή βροχή, οπότε σκέφτηκε ο Νώντας να χρησιμοποιήσει τις νέες του γνώσεις για να κάνει φιγούρα στο δάσκαλο:

«Βρέχει ασκαρδαμυκτί!» του λέει. Κόκαλο ο δάσκαλος. Οπότε, καπάκι, προσθέτει ο Νώντας: «Γιατί με κοιτάζεις ραγδαίως, δάσκαλε;»​

Μόλις τώρα διάβασα αυτό το ανέκδοτο και θυμήθηκα πώς το άκουσα ...

"Βρέχει ασκαρδαμυκτί!" Και όταν ο άλλος τον κοίταξε με απορία, πρόσθεσε: "Τί με κοιτάζεις κρουνηδόν;"

 

[Zazula]

Τελικά κάποιες λέξεις πάνε γυρεύοντας για γλωσσικά ολισθήματα... :) Προς όλους αυτούς τους υπερτρισχιλίους (!) που γράφουν για βρόγχο στο λαιμό εννοώντας ότι είναι κάτι κακό, που σε πνίγει κλπ, να επισημάνουμε ότι ο βρόγχος (για την ακρίβεια, οι βρόγχοι — μιας και είναι δύο ζωή να 'χουνε) στο λαιμό (ε καλά ντε, μη βαράτε, στην ευρύτερη περιοχή κάτω απ' τον λαιμό — και συγκεκριμένα στο ύψος του τέταρτου θωρακικού σπονδύλου), όχι μόνο δεν μας πνίγει, αλλά είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη ζωή μας (καθότι μέσω αυτών αναπνέουμε). Αυτό που μας πνίγει είναι ο βρόχος στο λαιμό (χωρίς το -γ-) που, για να μην την πατάμε εμμένοντας σ' αυτήν τη λόγια λέξη, μπορούμε να τον πούμε «θηλιά» και να είμαστε σίγουροι.

 

[drsiebenmal]

Για να μην πούμε για τα *βρόγχια (βράγχια παιδιά, βράγχια)....

 

[Zazula]

Για τα βρόγχια υπάρχει και η ορθή χρήση (πληθ. τού βρόγχιο = βρογχιόλιο): http://www.ekfe.gr/filla-ergasias/%CE%92%CE%99%CE%9F%CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%91/28-%CF%80%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%82%20%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82%20%CE%B1%CE%B4%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%BD%CF%89%CE%BC%CE%B1%20.doc.

 

[nickel]

Για να μην πούμε για τα *βρόγχια (βράγχια παιδιά, βράγχια)....

Δεν εννοούν βράγχια πάντα. Εννοούν και βρόχια. Κυρίως στο «Αν κάποτε στα βρόχια του πιαστείς», όπου το υποκοριστικό τού βρόχου χρησιμοποιείται σαν τα «δίχτυα».

βρόχι το (συνήθ. πληθ.) : (λαϊκότρ.) 1. θηλιά που χρησιμοποιείται ως παγίδα για τη σύλληψη πτηνών ή μικρών ζώων: Στήνω βρόχια. 2. (μτφ.) παγίδα, πλεκτάνη: Έπεσα στα βρόχια ενός απατεώνα. [μσν. βρόχι(ον) υποκορ. του αρχ. βρόχ(ος) -ιον] (ΛΚΝ)

Από το Ρεμπέτικο. Συνθέτης: Σταύρος Ξαρχάκος. Στίχοι: Νίκος Γκάτσος.

 

[drsiebenmal]

Για να μην πούμε για τα *βρόγχια (βράγχια παιδιά, βράγχια)....

Τελικά ήταν μια παρέμβαση για κρέμασμα...

 

[Zazula]

Πάντως το συμφωνικό σύμπλεγμα -γχ- (που σε πνίγει για να το πεις) είναι ό,τι πρέπει για κάτι που σε πνίγει (πρβλ άγχω "σφίγγω, πνίγω, στραγγαλίζω", αγχόνη, άγχος), οπότε ο κακόμοιρος ο βρόχος "θηλιά" φαντάζει στ' αφτιά τού ομιλητή σαν να του λείπει κάτι — κι αναμενόμενη βρίσκω την υπερδιόρθωση στο (σημασιακά) λανθασμένο βρόγχος.

 

[nickel]

Σε πνίγει το «γχ»; Το άγχος σε πνίγει. Το [άνχος] γιατί να σε πνίξει περισσότερο από τον [σίνχρονο]; Αυτό που με στοίχημα μπορεί να σε πνίξει είναι το σπλάχνο όταν επιμένουν να το γράφουν σπλάγχνο, το οποίο, σύμφωνα με το ΛΚΝ, προφέρεται [spláŋxno]. Να προστεθεί στον τίτλο: «και για γλωσσοδέτες».