Στο ΛΝΕΓ (λήμμα ανεύθυνος) διαβάζουμε αυτό το ειδικό σημείωμα:
ανεύθυνος - υπεύθυνος. Η αντίληψη ότι το ανεύθυνος είναι γενικά το αντίθετο τού υπεύθυνος οδηγεί σε ορισμένα λάθη στη χρήση τής λέξης. Αυτό συμβαίνει, γιατί αντίθετα προς τις δύο σημασίες τού υπεύθυνος, μία εύσημη και μία κακόσημη, το ανεύθυνος έχει μόνο μία, την κακόσημη. Συγκεκριμένα, το υπεύθυνος σημαίνει: (α) αίτιος, υπόλογος, αυτός που ευθύνεται για κάτι δυσάρεστο ή κακό (Είναι υπεύθυνος για τη χρεωκοπία τής εταιρείας) (β) αξιόπιστος, αυτός στον οποίο μπορεί να βασιστεί κανείς (Πολύ υπεύθυνος υπάλληλος· δεν αφήνει ποτέ κάτι στη μέση). Το ανεύθυνος σημαίνει, στον καθημερινό λόγο, μόνον «αναξιόπιστος». (Πολύ ανεύθυνος άνθρωπος· δεν μπορείς να του εμπιστευθείς τίποτε). Δεν μπορούμε να πούμε «Είναι ανεύθυνος για τη χρεωκοπία τής εταιρείας»! Θα πούμε: «Δεν είναι υπεύθυνος για...». Το ίδιο ισχύει και για το ανευθυνότητα σε σχέση με το υπευθυνότητα: υπευθυνότητα είναι και η «υπαιτιότητα, η ευθύνη που έχει κάποιος» και η «συνείδηση, η αίσθηση τού καθήκοντος», ενώ ανευθυνότητα είναι μόνο «η ασυνειδησία, η αναξιοπιστία».
Προφανώς, το ΛΝΕΓ δεν περιλαμβάνει στο κύριο λήμμα αυτή τη σημασία του επιθέτου. Την περιλαμβάνει ωστόσο το ΛΚΝ:
β. που δε φέρει ευθύνη (για κτ. που συνέβη): Ο οδηγός του αυτοκινήτου είναι ανεύθυνος για το δυστύχημα. γ. που δεν μπορεί κανείς να του αποδώσει ευθύνες: Τα μικρά παιδιά θεωρούνται ανεύθυνα. δ. (νομ.) που δεν έχει νομική ευθύνη, υποχρέωση: Ο πωλητής είναι ανεύθυνος αν το εμπόρευμα πάθει ζημιά από υπαιτιότητα του αγοραστή.
http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=ανεύθυνος&dq=
Το ΛΝΕΓ δεν δέχεται τις σημασίες (β) και (δ) του ΛΚΝ ενώ το ΛΚΝ συχνά περιλαμβάνει, με προσέγγιση περισσότερο περιγραφική παρά ρυθμιστική, χρήσεις ή σημασίες που κάνουν κάποιους να σηκώνουν το φρύδι αποδοκιμαστικά.
Ακόμα πιο περιγραφική και μη ρυθμιστική είναι η προσέγγιση του Ελληνοαγγλικού λεξικού του Γεωργακά (όπως άλλωστε οφείλει να είναι σε ένα δίγλωσσο λεξικό):
(1) unaccountable, irresponsible: ο ανώτατος άρχων είναι ανεύθυνος | δεν είσαι ανεύθυνος για τις πράξεις σου [...]
(3) not responsible, guiltless, innocent (syn L αναίτιος): κανείς δεν είναι ανεύθυνος για το μαρτύριό του (Papanoutsos) | ο Kαντ δεν είναι ανεύθυνος για τη μετατόπιση του σκοπού της ηθικής αξίας της ζωής προς το μέλλον (Theodorakop) | η Eλένη στάθηκε όργανο των Θεών και συνεπώς ανεύθυνη η ίδια (Lekatsas) | αυτός είχε μείνει ανίκητος κι ο μόνος ανεύθυνος για τη χρεοκοπία (Christidis).
(Περισσότερα στην ιστοσελίδα.)
Προσέξτε την αρνητική σύνταξη («δεν είναι ανεύθυνος για»). Δεν βλέπω με καλό μάτι το «είναι ανεύθυνος για», προτιμώ πάντα το «δεν ευθύνεται για» στη θέση του, αλλά δεν με έχει ενοχλήσει ποτέ η αρνητική χρήση, π.χ.
Η υπουργός Τουρισμού δεν είναι ανεύθυνη για τα όσα συμβαίνουν στο υπουργείο της. (Βήμα)
Η καλλιεργημένη αυταπάτη άλλωστε πως είμαστε ο ομφαλός του κόσμου δεν είναι ανεύθυνη για το ναυάγιό μας (Μπουκάλας, Καθημερινή)
Η επιστήμη δεν είναι ανεύθυνη για τα κακώς κείμενα των κοινωνιών μας.
[…] δεν είναι ανεύθυνος για την παραπλανητική εικόνα της οικονομίας που έφτανε στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον έχει η άποψη που διάβασα στο Facebook ότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το επίθετο υπεύθυνος για άψυχα στην παρακάτω σημασία των δύο λεξικών, δηλαδή ότι είναι λάθος να πούμε «Το αναπαραγωγικό σύστημα είναι υπεύθυνο για τη διαιώνιση του είδους» ή «Ποια γονίδια είναι υπεύθυνα για τις ημικρανίες;».
4. αυτός που φταίει (για κάτι), που ευθύνεται (για κάτι): ποιος είναι υπεύθυνος για το ατύχημα; | σε θεωρώ υπεύθυνο για ό,τι συνέβη | κάποια μέρα θα πληρώσουν οι υπεύθυνοι. ΣΥΝ. υπαίτιος, ένοχος ΑΝΤ. αναίτιος, αθώος. (ΛΝΕΓ)
3β. που προκάλεσε κτ., που έγινε αιτία να συμβεί κτ. δυσάρεστο, που είναι υπαίτιος: Είμαστε όλοι υπεύθυνοι γι’ αυτή την κατάσταση. | (ως ουσ.): Ο υπεύθυνος του δυστυχήματος εξαφανίστηκε. (ΛΚΝ)
Τα λήμματα των δύο λεξικών δεν επεκτείνουν τη χρήση σε άψυχα και οπωσδήποτε δεν την επεκτείνουν σε θετικές διατυπώσεις όπως στο παράδειγμα για τη διαιώνιση του είδους. Ομοίως στο λήμμα ευθύνομαι:
ευθύνομαι ρ. αμετβ. αποθ. {μόνο σε ενεστ. κ. παρατ.} είμαι υπεύθυνος, φέρω την ευθύνη για κάτι: η κυβέρνηση ευθύνεται για τη χάραξη τού προϋπολογισμού | δεν ευθύνομαι εγώ για τη δική του αποτυχία. (ΛΝΕΓ)
ευθύνομαι (μόνο στο ενεστ. θ.) : έχω την ευθύνη, είμαι υπεύθυνος για κτ.: H αστυνομία ευθύνεται για την τήρηση της δημόσιας τάξης. Δεν ευθύνομαι εγώ για τις πράξεις του αδελφού μου. (ΛΚΝ)
Δεν υπάρχει σχόλιο που να αποθαρρύνει τη χρήση των λέξεων με άψυχα. Ήδη υπάρχει η χρήση με περιληπτικά ονόματα: η κυβέρνηση, η αστυνομία. Στο διαδίκτυο, σε προσεγμένα γραφτά, σε βιβλία, αλλά και σε άλλα λήμματα των δύο λεξικών θα δούμε τα υπεύθυνος και ευθύνομαι να χρησιμοποιούνται και με άψυχα και με θετικές σημασίες.
πλασμώδιο (το) 2. το μικρόβιο που ευθύνεται για την εκδήλωση της ελονοσίας στον άνθρωπο. (ΛΝΕΓ)
υλομορφισμός (ο) μεταφυσική θεωρία σύμφωνα με την οποία κάθε φυσικό σώμα διέπεται από δύο αρχές, την ύλη και το είδος, το οποίο ευθύνεται για τις μορφολογικές αλλοιώσεις που σημειώνονται στην ύλη. (ΛΝΕΓ)
απηρχαιωμένος: οι απηρχαιωμένες τεχνικές του ευθύνονται για την απώλεια τής πελατείας. (ΛΝΕΓ)
Τα βαρέα φορτηγά οχήματα είναι υπεύθυνα για το 40%-50% των εκπομπών οξειδίων του αζώτου (Καθημερινή)
την πρώτη μέθοδο αναγνώρισης και εντοπισμού των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για καρκινικές μεταλλάξεις (Καθημερινή)
Το βρώμικο νερό είναι υπεύθυνο για το 80% των ασθενειών στον Τρίτο Κόσμο, αλλά και για το ένα τρίτο των θανάτων. (Καθημερινή)
Το αλληλόμορφο γονίδιο που είναι υπεύθυνο για τα μεγάλα φύλλα […] (Βήμα)
το νευρικό σύστημα είναι υπεύθυνο για γρήγορη ρύθμιση (σχολικό βιβλίο — και κάπου 80 άλλα παρόμοια)
"τι ευθύνεται για"
Πιστεύω ότι θα πρέπει να αποενοχοποιήσουμε αυτές τις χρήσεις και να τις βάλουν και τα καλά λεξικά στα λήμματά τους. Βεβαίως, μπορεί πάντα όποιος έχει αντίρρηση να ξεφύγει με αλλαγή της σύνταξης. Και υποθέτω ότι δεν θα χρησιμοποιούσαμε τα υπαίτιος ή υπόλογος με τον ίδιο τρόπο.
ανεύθυνος - υπεύθυνος. Η αντίληψη ότι το ανεύθυνος είναι γενικά το αντίθετο τού υπεύθυνος οδηγεί σε ορισμένα λάθη στη χρήση τής λέξης. Αυτό συμβαίνει, γιατί αντίθετα προς τις δύο σημασίες τού υπεύθυνος, μία εύσημη και μία κακόσημη, το ανεύθυνος έχει μόνο μία, την κακόσημη. Συγκεκριμένα, το υπεύθυνος σημαίνει: (α) αίτιος, υπόλογος, αυτός που ευθύνεται για κάτι δυσάρεστο ή κακό (Είναι υπεύθυνος για τη χρεωκοπία τής εταιρείας) (β) αξιόπιστος, αυτός στον οποίο μπορεί να βασιστεί κανείς (Πολύ υπεύθυνος υπάλληλος· δεν αφήνει ποτέ κάτι στη μέση). Το ανεύθυνος σημαίνει, στον καθημερινό λόγο, μόνον «αναξιόπιστος». (Πολύ ανεύθυνος άνθρωπος· δεν μπορείς να του εμπιστευθείς τίποτε). Δεν μπορούμε να πούμε «Είναι ανεύθυνος για τη χρεωκοπία τής εταιρείας»! Θα πούμε: «Δεν είναι υπεύθυνος για...». Το ίδιο ισχύει και για το ανευθυνότητα σε σχέση με το υπευθυνότητα: υπευθυνότητα είναι και η «υπαιτιότητα, η ευθύνη που έχει κάποιος» και η «συνείδηση, η αίσθηση τού καθήκοντος», ενώ ανευθυνότητα είναι μόνο «η ασυνειδησία, η αναξιοπιστία».
Προφανώς, το ΛΝΕΓ δεν περιλαμβάνει στο κύριο λήμμα αυτή τη σημασία του επιθέτου. Την περιλαμβάνει ωστόσο το ΛΚΝ:
β. που δε φέρει ευθύνη (για κτ. που συνέβη): Ο οδηγός του αυτοκινήτου είναι ανεύθυνος για το δυστύχημα. γ. που δεν μπορεί κανείς να του αποδώσει ευθύνες: Τα μικρά παιδιά θεωρούνται ανεύθυνα. δ. (νομ.) που δεν έχει νομική ευθύνη, υποχρέωση: Ο πωλητής είναι ανεύθυνος αν το εμπόρευμα πάθει ζημιά από υπαιτιότητα του αγοραστή.
http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=ανεύθυνος&dq=
Το ΛΝΕΓ δεν δέχεται τις σημασίες (β) και (δ) του ΛΚΝ ενώ το ΛΚΝ συχνά περιλαμβάνει, με προσέγγιση περισσότερο περιγραφική παρά ρυθμιστική, χρήσεις ή σημασίες που κάνουν κάποιους να σηκώνουν το φρύδι αποδοκιμαστικά.
Ακόμα πιο περιγραφική και μη ρυθμιστική είναι η προσέγγιση του Ελληνοαγγλικού λεξικού του Γεωργακά (όπως άλλωστε οφείλει να είναι σε ένα δίγλωσσο λεξικό):
(1) unaccountable, irresponsible: ο ανώτατος άρχων είναι ανεύθυνος | δεν είσαι ανεύθυνος για τις πράξεις σου [...]
(3) not responsible, guiltless, innocent (syn L αναίτιος): κανείς δεν είναι ανεύθυνος για το μαρτύριό του (Papanoutsos) | ο Kαντ δεν είναι ανεύθυνος για τη μετατόπιση του σκοπού της ηθικής αξίας της ζωής προς το μέλλον (Theodorakop) | η Eλένη στάθηκε όργανο των Θεών και συνεπώς ανεύθυνη η ίδια (Lekatsas) | αυτός είχε μείνει ανίκητος κι ο μόνος ανεύθυνος για τη χρεοκοπία (Christidis).
(Περισσότερα στην ιστοσελίδα.)
Προσέξτε την αρνητική σύνταξη («δεν είναι ανεύθυνος για»). Δεν βλέπω με καλό μάτι το «είναι ανεύθυνος για», προτιμώ πάντα το «δεν ευθύνεται για» στη θέση του, αλλά δεν με έχει ενοχλήσει ποτέ η αρνητική χρήση, π.χ.
Η υπουργός Τουρισμού δεν είναι ανεύθυνη για τα όσα συμβαίνουν στο υπουργείο της. (Βήμα)
Η καλλιεργημένη αυταπάτη άλλωστε πως είμαστε ο ομφαλός του κόσμου δεν είναι ανεύθυνη για το ναυάγιό μας (Μπουκάλας, Καθημερινή)
Η επιστήμη δεν είναι ανεύθυνη για τα κακώς κείμενα των κοινωνιών μας.
[…] δεν είναι ανεύθυνος για την παραπλανητική εικόνα της οικονομίας που έφτανε στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον έχει η άποψη που διάβασα στο Facebook ότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το επίθετο υπεύθυνος για άψυχα στην παρακάτω σημασία των δύο λεξικών, δηλαδή ότι είναι λάθος να πούμε «Το αναπαραγωγικό σύστημα είναι υπεύθυνο για τη διαιώνιση του είδους» ή «Ποια γονίδια είναι υπεύθυνα για τις ημικρανίες;».
4. αυτός που φταίει (για κάτι), που ευθύνεται (για κάτι): ποιος είναι υπεύθυνος για το ατύχημα; | σε θεωρώ υπεύθυνο για ό,τι συνέβη | κάποια μέρα θα πληρώσουν οι υπεύθυνοι. ΣΥΝ. υπαίτιος, ένοχος ΑΝΤ. αναίτιος, αθώος. (ΛΝΕΓ)
3β. που προκάλεσε κτ., που έγινε αιτία να συμβεί κτ. δυσάρεστο, που είναι υπαίτιος: Είμαστε όλοι υπεύθυνοι γι’ αυτή την κατάσταση. | (ως ουσ.): Ο υπεύθυνος του δυστυχήματος εξαφανίστηκε. (ΛΚΝ)
Τα λήμματα των δύο λεξικών δεν επεκτείνουν τη χρήση σε άψυχα και οπωσδήποτε δεν την επεκτείνουν σε θετικές διατυπώσεις όπως στο παράδειγμα για τη διαιώνιση του είδους. Ομοίως στο λήμμα ευθύνομαι:
ευθύνομαι ρ. αμετβ. αποθ. {μόνο σε ενεστ. κ. παρατ.} είμαι υπεύθυνος, φέρω την ευθύνη για κάτι: η κυβέρνηση ευθύνεται για τη χάραξη τού προϋπολογισμού | δεν ευθύνομαι εγώ για τη δική του αποτυχία. (ΛΝΕΓ)
ευθύνομαι (μόνο στο ενεστ. θ.) : έχω την ευθύνη, είμαι υπεύθυνος για κτ.: H αστυνομία ευθύνεται για την τήρηση της δημόσιας τάξης. Δεν ευθύνομαι εγώ για τις πράξεις του αδελφού μου. (ΛΚΝ)
Δεν υπάρχει σχόλιο που να αποθαρρύνει τη χρήση των λέξεων με άψυχα. Ήδη υπάρχει η χρήση με περιληπτικά ονόματα: η κυβέρνηση, η αστυνομία. Στο διαδίκτυο, σε προσεγμένα γραφτά, σε βιβλία, αλλά και σε άλλα λήμματα των δύο λεξικών θα δούμε τα υπεύθυνος και ευθύνομαι να χρησιμοποιούνται και με άψυχα και με θετικές σημασίες.
πλασμώδιο (το) 2. το μικρόβιο που ευθύνεται για την εκδήλωση της ελονοσίας στον άνθρωπο. (ΛΝΕΓ)
υλομορφισμός (ο) μεταφυσική θεωρία σύμφωνα με την οποία κάθε φυσικό σώμα διέπεται από δύο αρχές, την ύλη και το είδος, το οποίο ευθύνεται για τις μορφολογικές αλλοιώσεις που σημειώνονται στην ύλη. (ΛΝΕΓ)
απηρχαιωμένος: οι απηρχαιωμένες τεχνικές του ευθύνονται για την απώλεια τής πελατείας. (ΛΝΕΓ)
Τα βαρέα φορτηγά οχήματα είναι υπεύθυνα για το 40%-50% των εκπομπών οξειδίων του αζώτου (Καθημερινή)
την πρώτη μέθοδο αναγνώρισης και εντοπισμού των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για καρκινικές μεταλλάξεις (Καθημερινή)
Το βρώμικο νερό είναι υπεύθυνο για το 80% των ασθενειών στον Τρίτο Κόσμο, αλλά και για το ένα τρίτο των θανάτων. (Καθημερινή)
Το αλληλόμορφο γονίδιο που είναι υπεύθυνο για τα μεγάλα φύλλα […] (Βήμα)
το νευρικό σύστημα είναι υπεύθυνο για γρήγορη ρύθμιση (σχολικό βιβλίο — και κάπου 80 άλλα παρόμοια)
"τι ευθύνεται για"
Πιστεύω ότι θα πρέπει να αποενοχοποιήσουμε αυτές τις χρήσεις και να τις βάλουν και τα καλά λεξικά στα λήμματά τους. Βεβαίως, μπορεί πάντα όποιος έχει αντίρρηση να ξεφύγει με αλλαγή της σύνταξης. Και υποθέτω ότι δεν θα χρησιμοποιούσαμε τα υπαίτιος ή υπόλογος με τον ίδιο τρόπο.