Υποθέτω ότι αναφερόμαστε σε μεταφορική χρήση της σημασίας «μεταφράζω» τού
translate και των παραγώγων του και όχι σε άλλες σημασίες, γιατί εγώ έξυνα αρκετή ώρα το κεφάλι μου μέχρι να απορρίψω το «Translated Daughter» του Όντεν. Ακολουθούν πληκτικές λεπτομέρειες:
Ο ποιητής
Γ. Χ. Όντεν και ο συνθέτης
Μπέντζαμιν Μπρίτεν ήταν φιλαράκια και συνεργάτες. Ο Μπρίτεν είχε γεννηθεί στις 22 Νοεμβρίου του 1913, ανήμερα της
αγίας Καικιλίας, η οποία είναι η προστάτιδα της μουσικής. Κατά παραγγελία του Μπρίτεν, ο Όντεν έγραψε γύρω στο 1940
τρία τραγούδια για τη γιορτή της αγίας Καικιλίας, στα οποία βασίστηκε ο
Ύμνος στην αγία Καικιλία (
Hymn to St Cecilia), χορωδιακό του Μπρίτεν. Η πρώτη στροφή (το πρώτο από τρία «τραγούδια») τελειώνει με τους στίχους:
Blessed Cecilia, appear in visions
To all musicians, appear and inspire:
Translated Daughter, come down and startle
Composing mortals with immortal fire.
Το
translate, εκτός από κυριολεκτικό και μεταφορικό «μεταφράζω», σημαίνει επίσης διάφορα «μεταφέρω», όπως μεταθέτω επίσκοπο (μεταφέρω την έδρα επισκόπου) ή μεταφέρω το λείψανο (κάνω μετακομιδή του λειψάνου) αγίου ή άλλου μεγάλου και τρανού νεκρού.
Τι στο καλό είναι η
Translated Daughter; Με βοήθησε το «come down», ο Ενώχ και ο προφήτης Ηλίας. Οι δύο αυτοί είναι γνωστοί για την
translation τους. Όχι, δεν ήταν συνάδελφοι. Ο Ηλίας «ανηρπάγη» στον ουρανό σε πύρινο άρμα, ενώ ο Ενώχ «ευηρέστησε τω Θεώ» και «μετέθηκεν αυτόν ο Θεός». Έχουμε δηλαδή άλλη μια «μετάθεση». Κατά OED, αυτό το
translate σημαίνει:
To carry or convey to heaven without death; also, in later use, said of the death of the righteous. Δύο πρόσφατα παραδείγματα:
1848 A. Jameson Sacr. & Leg. Art (1850) 331 She was ninety years of age when the Lord translated her. 1904 Jebb in Proc. Brit. Acad. 3 Here, and here alone, the Hyperborean land is an Elysium to which mortals are translated without dying.
Έχουμε μετάσταση στους ουρανούς, όπως της Παρθένου. Να την πούμε «
Μεταστάσα Κόρη»;
Πρόσθετοι σύνδεσμοι:
http://www.newadvent.org/cathen/03471b.htm
http://www.ism.org/news_campaigns/article/the_st_cecilia_myth/
Και προτού χαθώ ανάμεσα στη μεταφορά, τη μετάθεση, τη μετάσταση και τη μετάφραση, καταφεύγω προτροπάδην σε πιο οικεία εδάφη του μεταφορικού translate.
Από τον
Άμλετ (3.i.103):
HAMLET: Ha, ha, are you honest?
OPHELIA: My lord?
HAMLET: Are you fair?
OPHELIA: What means your lordship?
HAMLET: That if you be honest and fair, your honesty should admit no
discourse to your beauty.
OPHELIA: Could beauty, my lord, have better commerce than with
honesty?
HAMLET: Ay truly, for the power of beauty will sooner transform honesty from what it is to a bawd, than the force of honesty can translate beauty into his likeness. This was sometime a paradox, but now the time gives it proof. I did love you once.
Η ομορφιά και η αρετή δεν κάνουν χωριό. Το λέει και στο
As You Like It, 1.ii:
For those that [nature] makes fair she scarce makes honest, and those that she makes honest she makes very ill-favouredly. (Προσοχή: εδώ honesty = αγνότητα, αρετή.)
Καλώς σας θυμίζουν το πασίγνωστο:
A translation is like a woman: if it is beautiful it is unfaithful ; if it is faithful it is not beautiful. Η μετάφραση είναι σαν τη γυναίκα: όταν είναι όμορφη, δεν είναι πιστή και, όταν είναι πιστή, δεν είναι όμορφη.
Ισχυρίζονται πολλοί στο διαδίκτυο ότι το παραπάνω ειπώθηκε από τον Γεφτουσένκο. Δύσκολο, γιατί αναφέρεται (ως απόφθεγμα άγνωστης πατρότητας) στο βιβλίο
The Lofty Art του Ρώσου
Korney Chukovsky, μονογραφία για τη μετάφραση που κυκλοφόρησε το 1941, όταν ο
Γεφτουσένκο ήταν 8 χρονών.
Η έκφραση «
la belle infidèle» αποδίδεται στον Γάλλο λόγιο
Gilles Ménage (1613-1692), ο οποίος, σχολιάζοντας τις μεταφράσεις του ουμανιστή Nicolas Perrot d’Ablancourt (1606-1664), έγραψε ότι του θυμίζουν μια ωραία αλλά άπιστη ερωμένη του («qui était belle mais infidèle»). Αν ξέρετε κάτι περισσότερο, το χρειαζόμαστε. (Και συγγνώμη που δεν μεταγράφω τα ονόματα... Συμβαίνει, όταν βιάζεσαι.)
Πάντως, το
translate στο παραπάνω απόσπασμα από τον Άμλετ μπορεί να είναι ένα απλό «μεταμορφώνω», αλλά ολόκληρο το κομμάτι είναι πανδύσκολο στη λεπτομέρεια και έχω δει περίεργες ερμηνείες στα αγγλικά και περίεργες μεταφράσεις στα ελληνικά.
Το απόσπασμα το αξιοποίησε και ο Διονύσης Καψάλης, ο οποίος γράφει στο «
Μεταφράζοντας τα Σονέτα του Σαίξπηρ» (Ημερίδα: Η γλώσσα της λογοτεχνίας και η γλώσσα της μετάφρασης, Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1998)
Αν χρειάζεται, σώνει και καλά, να αντλήσουμε από τα έργα του Σαίξπηρ κάποιο δίδαγμα για το έργο του μεταφραστή, η προτίμησή μου κλίνει προς τον ακόλουθο διάλογο από τον Άμλετ. Αρκεί να αφήσουμε τις λέξεις «τιμιότητα» (ή πιστότητα) και «ομορφιά» να διολισθήσουν από την κυριολεξία στην αλληγορία, και ο εμπαθής αυτός διάλογος μετατρέπεται σε συζήτηση περί μεταφράσεως, όπου ο μελαγχολικός πρίγκηψ της Δανιμαρκίας ενσαρκώνει, εντελώς προσδόκιμα, την καχύποπτη φιλοσοφία και η δυστυχής Οφηλία την αθώα μετάφραση που επιμένει να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα:
ΑΜΛΕΤ: Χα, χα. Είσαι τίμια;
ΟΦΗΛΙΑ: Κύριέ μου;
ΑΜΛΕΤ: Είσαι ωραία;
ΟΦΗΛΙΑ: Τι εννοεί η Εξοχότης σας;
ΑΜΛΕΤ: Πως αν είσαι τίμια και ωραία, η τιμιότητά σου δεν πρέπει να επιτρέπει πολλά πάρε-δώσε με την ομορφιά σου.
ΟΦΗΛΙΑ: Τι καλύτερη συναναστροφή, Κύριέ μου, θα μπορούσε να βρει η τιμιότητα από την ομορφιά;
ΑΜΛΕΤ: Ναι, πράγματι. Γιατί η δύναμη της ομορφιάς θα μετατρέψει αμέσως την τιμιότητα σε μαστροπό, προτού προλάβει η ισχύς της τιμιότητας να μεταφράσει την ομορφιά σε κάτι που να της μοιάζει.
Σύμφωνα με το δίδαγμα λοιπόν όφειλα να μεταφράσω τίμια την ομορφιά του πρωτοτύπου σε κάτι που να του μοιάζει, λαμβάνοντας ασφαλώς υπόψιν το ενδεχόμενο ότι η ασθενής τιμιότητά μου, αναγκασμένη να διαφημίσει τα κάλλη του ατυχούς πρωτοτύπου σε άλλη γλώσσα, είχε ήδη μεταμορφωθεί σε μαστροπό.
Αυτά για τώρα. Θα ακολουθήσει και δική μου απόπειρα μετάφρασης του αποσπάσματος.
