Προς το παρόν, ο διορθωτής του Word δεν αντέδρασε, διακρίνεται για τον πλουραλισμό του.
Με την ευκαιρία, να θυμίσω στους μαχητές των δύο στρατοπέδων ότι συχνά οι ορθογραφικές επιλογές των μεταφραστών ή των επιμελητών καθορίζονται όχι από τα λεξικά που υποστηρίζουν / χρησιμοποιούν, αλλά από τον ορθογραφικό διορθωτή του Word και κατά πόσο εμφανίζεται ή όχι η κατσαρή κόκκινη γραμμή κάτω από τις λέξεις. Πράγμα που εξηγεί και πάμπολλες *συνομωσίες, μια και ο διορθωτής του Word δεν ενοχλείται.
Στρατοπέδων; Όποιος παρακολουθεί τις στήλες της γλώσσας σε εφημερίδες ή στο διαδίκτυο, ασφαλώς θα έχει αντιληφθεί την έντονη διαμάχη ανάμεσα σε… εδώ δυσκολεύομαι να βρω έναν ακριβή χαρακτηρισμό: μπαμπινιωτικούς και τριανταφυλλιδικούς; μπαμπινιωτικούς και αντιμπαμπινιωτικούς;
Θα βάλω εδώ τους συνδέσμους για μία μόνο παρτίδα πινγκ πονγκ — αξιοπρόσεκτα κείμενα, που μόνο αυτά θέλουν την ώρα τους για να διαβαστούν:
Γιάννη Η. Χάρη: Ορθογραφούμεν μετ' ευτελείας; [ορθογραφικά α]
http://yannisharis.blogspot.com/2007/02/blog-post_18.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία...
http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post.html
Γιάννη Η. Χάρη: Τ' αβγά και τα πασχάλια [ορθογραφικά β]
http://yannisharis.blogspot.com/2007/02/blog-post_9531.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία - Μέρος Β΄
http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post_26.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία - Μέρος Γ΄
http://linguarium.blogspot.com/2007/01/blog-post.html
[Εκείνο τον καιρό ο Γιάννης Χάρης δεν είχε ακόμα ανεβάσει το δικό του ιστολόγιο και, προς το παρόν, οι σύνδεσμοι του Dr Moshe προς τα άρθρα των Νέων στέλνουν στο πουθενά.]
Παλαιότερο αλλά συναφές:
Γιάννη Η. Χάρη: Η ξιπασιά, της ξυπασιάς, ω ξιππασιά, ή Βάσανα λεξικά και η βάσανος ορθογραφία
http://yannisharis.blogspot.com/2008/02/3.html
Κάντε μια σημείωση, τώρα που έρχονται διακοπές, να βρείτε μερικές ώρες να διαβάσετε τα άρθρα μαζί με τα σχόλια που τα συνοδεύουν.
Αφορμή για αυτό το νήμα το γλιτώνω — γλυτώνω που τροφοδότησε πειράγματα σε δυο-τρία πρόσφατα νήματα. Και όσο μένουμε στα πειράγματα, όλα μέλι γάλα. Αν όμως υπήρχε ένα κοινό έργο, τι θα έκρινε την τελική ορθογραφία της λέξης; Το ποιος θα είχε το πάνω χέρι;
Επισημαίνω ότι πρόκειται για μια από τις λιγότερο συζητημένες διαφορές. Η μία πλευρά κάνει «ορθογραφική απλοποίηση» (σύμφωνα με τη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, § 1082) και η άλλη θέλει να διατηρήσει την ετυμολογική ορθογραφία σύμφωνα με την κοινά αποδεκτή προέλευση της λέξης από εκλυτώνω < έκλυτος.
Σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα, βρήκα μόνο δύο αναφορές στο διαδίκτυο.
Στο Περιγλώσσιο ο Φοινικιστής γράφει:
Όπου όμως υπάρχουν ήδη δύο γραφές, δεν γίνεται να αγνοήσω τη μία από τις δύο. Η γραφή γλυτώνω, π.χ., έναντι της απλοποιημένης γλιτώνω, υπάρχει. Το γλυτώνω είναι μια πραγματικότητα, είτε συμφωνεί κανείς είτε όχι. Κατά τη γνώμη μου, στο αντίστοιχο λήμμα ενός λεξικού θα πρέπει να καταγραφούν και οι δύο τύποι. Από εκεί και πέρα, υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί να δηλωθεί ότι ο ένας είναι ο πρωτεύων και ο άλλος ο δευτερεύων.
Μπορώ να φανταστώ κάποιους να διαφωνούν ποιος είναι ο πρωτεύων και ποιος ο δευτερεύων τύπος, αλλά σε μια περίπτωση όπως εκείνη που ανέφερα παραπάνω, π.χ. σε μια σχέση εκδότη–επιμελητή ή επιμελητή–μεταφραστή, ο πρωτεύων επιλέγεται απ’ αυτόν που έχει το πάνω χέρι. Δηλαδή, στην πράξη η ορθογραφία κρίνεται από τις σχέσεις εξουσίας.
Ο Βασίλης Αργυρόπουλος επισημαίνει:
Στα εξωγλωσσικά αίτια του ορθογραφικού προβλήματος θα μπορούσε να προστεθεί η διαπλοκή της ιδεολογίας με την ορθογραφία. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι οι ακόλουθες τρεις:
…
3) η τάση για αποφυγή ορισμένων ορθογραφήσεων που φαίνονται «συντηρητικές», όπως γλυτώνω (που ανάγεται στο αρχ. έκλυτος). Όσο παράλογη, όμως, φαίνεται σε μερικούς η αναντιστοιχία προφοράς–γραφής σε μια γλώσσα, άλλο τόσο είναι και η ασυνέπεια στο σύστημα ορθογραφίας που εφαρμόζεται. Εφόσον ακολουθείται από όλους η ετυμολογική γραφή, π.χ., του γλείφω (< αρχ. εκλείχω), αυτή δηλ. με -ει-, και όχι με -ι-, δεν είναι λογικό να υιοθετηθεί η απλοποιημένη γραφή γλιτώνω. Το αντεπιχείρημα, βεβαίως, είναι ότι η απλογράφηση του γλυτώνω βασίζεται στο κριτήριο της χρήσης. Ωστόσο, αυτή η χρήση, που έχει διαμορφωθεί με δεδομένο ότι η ορθογραφία δεν διδάσκεται σήμερα συστηματικά, μπορεί να αλλάξει, εφόσον η έννοια της ρύθμισης στον χώρο της ορθογραφίας δεν έχει αρνητική χροιά.
Θα πρόσθετα ότι στην περίπτωση του γλυτώνω δεν ισχύει το κριτήριο της χρήσης. Γλυτώνω γράφαμε πριν από τη μεταρρύθμιση, γλυτώνω έχουν και τα λεξικά εκείνης της εποχής (Δημητράκος, Σταματάκος κ.ά., φυσικά και το Penguin-Hellenews). Και μισά-μισά είναι τα ευρήματα στο Γκουγκλ σήμερα. Όπως άλλωστε και τα σύγχρονα λεξικά: τα λεξικά του Κέντρου και του Κριαρά με το γλυτώνω, το Μείζον και το ΛΚΝ με τη «σχολική» ορθογραφία, το γλιτώνω.
Οπότε γιατί το κάνω θέμα; Δεν μπορούν να συνυπάρχουν;
Σε ένα φόρουμ, ναι. Σε ένα κείμενο, όχι. Ή το ένα ή το άλλο θα διαλέξουμε. Και γιατί εγώ διαλέγω το «γλιτώνω»;
Θα επαναλάβω τη θέση του καθηγητή Τομπαΐδη (στο Βήμα): Είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε, πρέπει να συμμορφωθούμε με την ορθογραφία της επίσημα καθιερωμένης γραμματικής. (Αυτός είναι ο τίτλος, αλλά αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο το άρθρο.)
Μέχρι την επόμενη ορθογραφική ρύθμιση, δεν μπορεί ο μεταφραστής να πηγαίνει στον εκδότη και να ρωτάει «Εσείς σύμφωνα με ποιο λεξικό θέλετε να γράφουμε τις λέξεις;». Γιατί, αν η απάντηση είναι «Του Μπαμπινιώτη», η επόμενη ερώτηση θα πρέπει να είναι «Ποιο απ' όλα; Ποια έκδοση;». Και «Για όλες τις διαφορετικές προτάσεις; Ή κάποιες απ' αυτές;».
Εγώ ο ταπεινός μεταφραστής ή επιμελητής ή γραφιάς δεν μπορώ να παρακολουθώ όλες τις αναλύσεις που γίνονται κάθε τόσο για τη μια ή την άλλη λέξη και να φτιάχνω το δικό μου μενού — σήμερα θα φάμε τόννο από το ΛΝΕΓ αλλά τσιπούρα από το ΛΚΝ. Όσο σεβαστές κι αν είναι οι απόψεις των λεξικών Μπαμπινιώτη, είναι απόψεις προς συζήτηση — απόψεις που επιτρέπεται ίσως να συζητιούνται στο περιθώριο ενός λεξικού αλλά όχι να επιβάλλονται από τον ρυθμιστικό θώκο της κεφαλής ενός λήμματος. Γιατί τότε δημιουργείται σύγχυση, που μπορεί να επηρεάσει ακόμα και λεξικογράφους.
Και θα πάρω σαν παράδειγμα ένα πρόσφατο λεξικό, το Ελληνογαλλικό λεξικό των εκδόσεων Librairie Kauffmann του 2002 («πρόσφατο» επειδή εκδόθηκε μετά από το ΛΝΕΓ και το ΛΚΝ και, όπως δηλώνει, αξιοποίησε το λημματολόγιο αυτών των δύο λεξικών). Σταχυολογώ:
Από την άλλη:
Προφανώς, οι συντάκτες του λεξικού έκαναν τις προσωπικές τους επιλογές. Δικαιούμαι κι εγώ να αναρτήσω εδώ μια λίστα με τις δικές μου προτιμήσεις; Έτοιμη την έχω και αναζητώ σπόνσορα. Βάζω μια δόση αβγό και αφτί, κράτησα τα καινούργιος και συγγνώμη από τα παλιά, θέλω να γράφω όλων των ειδών τις μίξεις με «ι» και ομολογώ ότι προτιμώ το γάμμα από το γάμα για το γράμμα (ο πουριτανός ο ορθογράφος του Word υπογραμμίζει ως λανθασμένα και τα δύο). Όλοι έχουμε τις παραξενιές μας σ’ αυτά τα πράγματα.
Να ελπίσουμε ότι το Χρηστικό λεξικό της Ακαδημίας θα φέρει μια ηρεμία στο τοπίο; Ή θα αποτελέσει έναν τρίτο πόλο σ’ έναν κόσμο τριπολικό; Ή μήπως πολυπολικό, όπου εντέλει απλώς θα συμφωνούμε ότι διαφωνούμε; Έχει κι αυτό το χάζι του.
Με την ευκαιρία, να θυμίσω στους μαχητές των δύο στρατοπέδων ότι συχνά οι ορθογραφικές επιλογές των μεταφραστών ή των επιμελητών καθορίζονται όχι από τα λεξικά που υποστηρίζουν / χρησιμοποιούν, αλλά από τον ορθογραφικό διορθωτή του Word και κατά πόσο εμφανίζεται ή όχι η κατσαρή κόκκινη γραμμή κάτω από τις λέξεις. Πράγμα που εξηγεί και πάμπολλες *συνομωσίες, μια και ο διορθωτής του Word δεν ενοχλείται.
Στρατοπέδων; Όποιος παρακολουθεί τις στήλες της γλώσσας σε εφημερίδες ή στο διαδίκτυο, ασφαλώς θα έχει αντιληφθεί την έντονη διαμάχη ανάμεσα σε… εδώ δυσκολεύομαι να βρω έναν ακριβή χαρακτηρισμό: μπαμπινιωτικούς και τριανταφυλλιδικούς; μπαμπινιωτικούς και αντιμπαμπινιωτικούς;
Θα βάλω εδώ τους συνδέσμους για μία μόνο παρτίδα πινγκ πονγκ — αξιοπρόσεκτα κείμενα, που μόνο αυτά θέλουν την ώρα τους για να διαβαστούν:
Γιάννη Η. Χάρη: Ορθογραφούμεν μετ' ευτελείας; [ορθογραφικά α]
http://yannisharis.blogspot.com/2007/02/blog-post_18.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία...
http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post.html
Γιάννη Η. Χάρη: Τ' αβγά και τα πασχάλια [ορθογραφικά β]
http://yannisharis.blogspot.com/2007/02/blog-post_9531.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία - Μέρος Β΄
http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post_26.html
Dr Moshe: Ας μιλήσουμε για ορθογραφία - Μέρος Γ΄
http://linguarium.blogspot.com/2007/01/blog-post.html
[Εκείνο τον καιρό ο Γιάννης Χάρης δεν είχε ακόμα ανεβάσει το δικό του ιστολόγιο και, προς το παρόν, οι σύνδεσμοι του Dr Moshe προς τα άρθρα των Νέων στέλνουν στο πουθενά.]
Παλαιότερο αλλά συναφές:
Γιάννη Η. Χάρη: Η ξιπασιά, της ξυπασιάς, ω ξιππασιά, ή Βάσανα λεξικά και η βάσανος ορθογραφία
http://yannisharis.blogspot.com/2008/02/3.html
Κάντε μια σημείωση, τώρα που έρχονται διακοπές, να βρείτε μερικές ώρες να διαβάσετε τα άρθρα μαζί με τα σχόλια που τα συνοδεύουν.
Αφορμή για αυτό το νήμα το γλιτώνω — γλυτώνω που τροφοδότησε πειράγματα σε δυο-τρία πρόσφατα νήματα. Και όσο μένουμε στα πειράγματα, όλα μέλι γάλα. Αν όμως υπήρχε ένα κοινό έργο, τι θα έκρινε την τελική ορθογραφία της λέξης; Το ποιος θα είχε το πάνω χέρι;
Επισημαίνω ότι πρόκειται για μια από τις λιγότερο συζητημένες διαφορές. Η μία πλευρά κάνει «ορθογραφική απλοποίηση» (σύμφωνα με τη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, § 1082) και η άλλη θέλει να διατηρήσει την ετυμολογική ορθογραφία σύμφωνα με την κοινά αποδεκτή προέλευση της λέξης από εκλυτώνω < έκλυτος.
Σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα, βρήκα μόνο δύο αναφορές στο διαδίκτυο.
Στο Περιγλώσσιο ο Φοινικιστής γράφει:
Όπου όμως υπάρχουν ήδη δύο γραφές, δεν γίνεται να αγνοήσω τη μία από τις δύο. Η γραφή γλυτώνω, π.χ., έναντι της απλοποιημένης γλιτώνω, υπάρχει. Το γλυτώνω είναι μια πραγματικότητα, είτε συμφωνεί κανείς είτε όχι. Κατά τη γνώμη μου, στο αντίστοιχο λήμμα ενός λεξικού θα πρέπει να καταγραφούν και οι δύο τύποι. Από εκεί και πέρα, υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί να δηλωθεί ότι ο ένας είναι ο πρωτεύων και ο άλλος ο δευτερεύων.
Μπορώ να φανταστώ κάποιους να διαφωνούν ποιος είναι ο πρωτεύων και ποιος ο δευτερεύων τύπος, αλλά σε μια περίπτωση όπως εκείνη που ανέφερα παραπάνω, π.χ. σε μια σχέση εκδότη–επιμελητή ή επιμελητή–μεταφραστή, ο πρωτεύων επιλέγεται απ’ αυτόν που έχει το πάνω χέρι. Δηλαδή, στην πράξη η ορθογραφία κρίνεται από τις σχέσεις εξουσίας.
Ο Βασίλης Αργυρόπουλος επισημαίνει:
Στα εξωγλωσσικά αίτια του ορθογραφικού προβλήματος θα μπορούσε να προστεθεί η διαπλοκή της ιδεολογίας με την ορθογραφία. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι οι ακόλουθες τρεις:
…
3) η τάση για αποφυγή ορισμένων ορθογραφήσεων που φαίνονται «συντηρητικές», όπως γλυτώνω (που ανάγεται στο αρχ. έκλυτος). Όσο παράλογη, όμως, φαίνεται σε μερικούς η αναντιστοιχία προφοράς–γραφής σε μια γλώσσα, άλλο τόσο είναι και η ασυνέπεια στο σύστημα ορθογραφίας που εφαρμόζεται. Εφόσον ακολουθείται από όλους η ετυμολογική γραφή, π.χ., του γλείφω (< αρχ. εκλείχω), αυτή δηλ. με -ει-, και όχι με -ι-, δεν είναι λογικό να υιοθετηθεί η απλοποιημένη γραφή γλιτώνω. Το αντεπιχείρημα, βεβαίως, είναι ότι η απλογράφηση του γλυτώνω βασίζεται στο κριτήριο της χρήσης. Ωστόσο, αυτή η χρήση, που έχει διαμορφωθεί με δεδομένο ότι η ορθογραφία δεν διδάσκεται σήμερα συστηματικά, μπορεί να αλλάξει, εφόσον η έννοια της ρύθμισης στον χώρο της ορθογραφίας δεν έχει αρνητική χροιά.
Θα πρόσθετα ότι στην περίπτωση του γλυτώνω δεν ισχύει το κριτήριο της χρήσης. Γλυτώνω γράφαμε πριν από τη μεταρρύθμιση, γλυτώνω έχουν και τα λεξικά εκείνης της εποχής (Δημητράκος, Σταματάκος κ.ά., φυσικά και το Penguin-Hellenews). Και μισά-μισά είναι τα ευρήματα στο Γκουγκλ σήμερα. Όπως άλλωστε και τα σύγχρονα λεξικά: τα λεξικά του Κέντρου και του Κριαρά με το γλυτώνω, το Μείζον και το ΛΚΝ με τη «σχολική» ορθογραφία, το γλιτώνω.
Οπότε γιατί το κάνω θέμα; Δεν μπορούν να συνυπάρχουν;
Σε ένα φόρουμ, ναι. Σε ένα κείμενο, όχι. Ή το ένα ή το άλλο θα διαλέξουμε. Και γιατί εγώ διαλέγω το «γλιτώνω»;
Θα επαναλάβω τη θέση του καθηγητή Τομπαΐδη (στο Βήμα): Είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε, πρέπει να συμμορφωθούμε με την ορθογραφία της επίσημα καθιερωμένης γραμματικής. (Αυτός είναι ο τίτλος, αλλά αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο το άρθρο.)
Μέχρι την επόμενη ορθογραφική ρύθμιση, δεν μπορεί ο μεταφραστής να πηγαίνει στον εκδότη και να ρωτάει «Εσείς σύμφωνα με ποιο λεξικό θέλετε να γράφουμε τις λέξεις;». Γιατί, αν η απάντηση είναι «Του Μπαμπινιώτη», η επόμενη ερώτηση θα πρέπει να είναι «Ποιο απ' όλα; Ποια έκδοση;». Και «Για όλες τις διαφορετικές προτάσεις; Ή κάποιες απ' αυτές;».
Εγώ ο ταπεινός μεταφραστής ή επιμελητής ή γραφιάς δεν μπορώ να παρακολουθώ όλες τις αναλύσεις που γίνονται κάθε τόσο για τη μια ή την άλλη λέξη και να φτιάχνω το δικό μου μενού — σήμερα θα φάμε τόννο από το ΛΝΕΓ αλλά τσιπούρα από το ΛΚΝ. Όσο σεβαστές κι αν είναι οι απόψεις των λεξικών Μπαμπινιώτη, είναι απόψεις προς συζήτηση — απόψεις που επιτρέπεται ίσως να συζητιούνται στο περιθώριο ενός λεξικού αλλά όχι να επιβάλλονται από τον ρυθμιστικό θώκο της κεφαλής ενός λήμματος. Γιατί τότε δημιουργείται σύγχυση, που μπορεί να επηρεάσει ακόμα και λεξικογράφους.
Και θα πάρω σαν παράδειγμα ένα πρόσφατο λεξικό, το Ελληνογαλλικό λεξικό των εκδόσεων Librairie Kauffmann του 2002 («πρόσφατο» επειδή εκδόθηκε μετά από το ΛΝΕΓ και το ΛΚΝ και, όπως δηλώνει, αξιοποίησε το λημματολόγιο αυτών των δύο λεξικών). Σταχυολογώ:
- γλυτώνω και γλιτώνω: Υπάρχουν και τα δύο στο «γλυτώνω». Και λήμμα «γλιτώνω» με παραπομπή στο «γλυτώνω». Καλώς. Είναι δίγλωσσο λεξικό, οφείλει να περιέχει τους τύπους που θα αναζητήσουν διαφορετικοί χρήστες με διαφορετική παιδεία ή επιρροές (διαφορετική παιδεία έχουν οι μεγαλύτεροι που έβγαλαν το σχολείο με «γλυτώνω» από τα παιδιά που είναι σήμερα στο σχολείο και τρέφονται με «γλιτώνω»).
- γιος και γυιος: Ακόμα καλύτερα, αφού το κύριο λήμμα είναι το «γιος».
- καλιακούδα και καλοιακούδα: Πάλι καλά (αλλά «καλοιακούδα» βρίσκω στο διαδίκτυο μόνο από τους σχολιαστές του λεξικού Μπαμπινιώτη).
- πλημύρα και πλημμύρα, αλλά με ένα «μ» όλα τα παράγωγα
- ελιξήριο χωρίς ελιξίριο
- τσιγγούνης χωρίς τσιγκούνη
- ξωκκλήσι και εξωκκλήσι, χωρίς ξωκλήσι
- αίολος για το «αίολο επιχείρημα». Δεν υπάρχει «έωλος».
- φτειάχνω και φτειαγμένος και όλα «φτεια-» (ευτυχώς υπάρχει κι ένα «φτιάχνω» με παραπομπή)
- Φυσικά, ταχύρρυθμος και ηχορρύπανση
Από την άλλη:
- ορθοπεδική, χωρίς ορθοπαιδική.
- τσιρότο και τσιρώτο αλλά όχι τσηρώτο
- διορία, αλλά όχι διωρία
Προφανώς, οι συντάκτες του λεξικού έκαναν τις προσωπικές τους επιλογές. Δικαιούμαι κι εγώ να αναρτήσω εδώ μια λίστα με τις δικές μου προτιμήσεις; Έτοιμη την έχω και αναζητώ σπόνσορα. Βάζω μια δόση αβγό και αφτί, κράτησα τα καινούργιος και συγγνώμη από τα παλιά, θέλω να γράφω όλων των ειδών τις μίξεις με «ι» και ομολογώ ότι προτιμώ το γάμμα από το γάμα για το γράμμα (ο πουριτανός ο ορθογράφος του Word υπογραμμίζει ως λανθασμένα και τα δύο). Όλοι έχουμε τις παραξενιές μας σ’ αυτά τα πράγματα.
Να ελπίσουμε ότι το Χρηστικό λεξικό της Ακαδημίας θα φέρει μια ηρεμία στο τοπίο; Ή θα αποτελέσει έναν τρίτο πόλο σ’ έναν κόσμο τριπολικό; Ή μήπως πολυπολικό, όπου εντέλει απλώς θα συμφωνούμε ότι διαφωνούμε; Έχει κι αυτό το χάζι του.