Συχνά χρησιμοποιούμε τις αντωνυμίες τον, τη(ν), το, τα (τους λεγόμενους αδύνατους τύπους των τριτοπρόσωπων προσωπικών αντωνυμιών) σε στερεότυπες εκφράσεις χωρίς να αντικαθιστούν κάποιο ονοματικό στοιχείο. Κάποτε η αντωνυμία αντικαθιστούσε κάποιο όνομα στα συμφραζόμενα (π.χ. τα ’χω χαμένα (τα = τα μυαλά μου), αλλά σε πολλές εκφράσεις έχει χαθεί ακόμα και η ανάμνηση του παραλειπόμενου ονόματος. Έτσι σήμερα ο Νίκος Δήμου στο lifo.gr αναρωτιέται για τα θηλυκά που κρύβονται πίσω από διάφορα τη(ν) παρόμοιων εκφράσεων:
Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη
Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί;
[…]
Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.
Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω... Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…
Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;
Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.
Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;
Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή — όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;
Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;
Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».
Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;
Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.
ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!
http://www.lifo.gr/mag/columns/4970
Όπως επισήμαναν κάποιοι σχολιαστές, το φαινόμενο δεν περιορίζεται στη θηλυκή αντωνυμία. Προσθέτουν επίσης τις εκφράσεις:
μου την έσπασε
το ’κοψε λάσπη
τα είδα όλα
τα λέμε
τα βάζω με κάποιον
μετά τα γύρισε
τα θέλει
τα κοπάνησε (=τα έτσουξε)
την κοπάνησε (=την έκανε)
τα πήρα στο κρανίο
τα φόρτωσε στον κόκορα (τα μαθήματα;)
τα ’χει τετρακόσια
Το φαινόμενο το αναφέρει ο Αχ. Τζάρτζανος στην §85 της Νεοελληνικής Συντάξεως. Επισημαίνει ότι «πολλές φορές μπορεί να εννοηθή απέξω το παραλειπόμενο όνομα, πολλές φορές όμως όχι». Από τα πολλά παραδείγματα από τη λογοτεχνία που παραθέτει προσθέτω εδώ μερικές ακόμα εκφράσεις:
απ’ το Θεό να το βρεις (το = το κακό που μου έκανες)
το ’βαλε στα πόδια
το σκάσαμε
καλά τα καταφέρνει
φτηνά τη γλίτωσε
την έπαθα χειρότερ’ απ’ όλους
του την έφτιαξαν
Να προσθέσω και τις εκφράσεις του Νίκου Δήμου εδώ και να δούμε ποιες άλλες έχετε να προσθέσετε:
μου τη δίνει
την κάνω
του την είπε
μου την πέφτει
την έβαψα
την πάτησα
σας την έφερα
Κάνω την αρχή:
τα έχουμε (με τη Μαίρη)
με ποιον τα ’χεις πάλι σήμερα; (και δεν πρόκειται για έρωτα εδώ)
τα τίναξε (τα πέταλα, προφανώς)
τα τίναξε όλα στον αέρα (ποια; όλα)
τι τα θες, τι τα γυρεύεις
μου τη σπάει
Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη
Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί;
[…]
Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.
Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω... Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…
Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;
Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.
Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;
Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή — όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;
Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;
Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».
Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;
Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.
ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!
http://www.lifo.gr/mag/columns/4970
Όπως επισήμαναν κάποιοι σχολιαστές, το φαινόμενο δεν περιορίζεται στη θηλυκή αντωνυμία. Προσθέτουν επίσης τις εκφράσεις:
μου την έσπασε
το ’κοψε λάσπη
τα είδα όλα
τα λέμε
τα βάζω με κάποιον
μετά τα γύρισε
τα θέλει
τα κοπάνησε (=τα έτσουξε)
την κοπάνησε (=την έκανε)
τα πήρα στο κρανίο
τα φόρτωσε στον κόκορα (τα μαθήματα;)
τα ’χει τετρακόσια
Το φαινόμενο το αναφέρει ο Αχ. Τζάρτζανος στην §85 της Νεοελληνικής Συντάξεως. Επισημαίνει ότι «πολλές φορές μπορεί να εννοηθή απέξω το παραλειπόμενο όνομα, πολλές φορές όμως όχι». Από τα πολλά παραδείγματα από τη λογοτεχνία που παραθέτει προσθέτω εδώ μερικές ακόμα εκφράσεις:
απ’ το Θεό να το βρεις (το = το κακό που μου έκανες)
το ’βαλε στα πόδια
το σκάσαμε
καλά τα καταφέρνει
φτηνά τη γλίτωσε
την έπαθα χειρότερ’ απ’ όλους
του την έφτιαξαν
Να προσθέσω και τις εκφράσεις του Νίκου Δήμου εδώ και να δούμε ποιες άλλες έχετε να προσθέσετε:
μου τη δίνει
την κάνω
του την είπε
μου την πέφτει
την έβαψα
την πάτησα
σας την έφερα
Κάνω την αρχή:
τα έχουμε (με τη Μαίρη)
με ποιον τα ’χεις πάλι σήμερα; (και δεν πρόκειται για έρωτα εδώ)
τα τίναξε (τα πέταλα, προφανώς)
τα τίναξε όλα στον αέρα (ποια; όλα)
τι τα θες, τι τα γυρεύεις
μου τη σπάει
