Γ. Μπαμπινιώτη: Ετυμολογικό Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας "Ιστορία των Λέξεων"

Zazula

Administrator
Staff member

http://www.babiniotis.gr/wmt/webpages/index.php?lid=1&pid=5&apprec=13

Ετυμολογία είναι η αναζήτηση «τού ετύμου», τής αληθούς δηλ. προέλευσης μιας λέξης ως προς τη μορφή και τη σημασία της, ανιχνεύοντας τις μεταβολές που έχει υποστεί στο πέρασμα τού χρόνου. Όσο ισχύει ότι ο άνθρωπος «φύσει τοῦ εἰδέναι ὀρέγεται», άλλο τόσο φαίνεται να ισχύει και ότι οι ομιλητές μιας γλώσσας επιθυμούν κατά κανόνα να γνωρίζουν από πού «βγαίνουν» αυτές ή εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούν στην επικοινωνία τους. Έτσι όλοι συλλαμβάνουμε τον εαυτό μας να διατυπώνει υποθέσεις για την προέλευση μιας λέξης που μας κάνει εντύπωση. Αναζητούμε δηλαδή, στην πραγματικότητα, την αρχική σημασία, την πηγή τής λέξης. Και επειδή αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο ακόμη και για τους ειδικούς, ακούμε να διατυπώνονται παρερμηνείες (στην επιστήμη τις λέμε παρ-ετυμολογίες) για την προέλευση αυτής ή εκείνης τής λέξης. Απλοϊκά τις περισσότερες φορές και δικαιολογημένα (αφού στην πράξη μπαίνουμε να κολυμπήσουμε στα βαθιά νερά τής γλωσσικής επιστήμης) διατυπώνουμε –ενίοτε και καθιερώνουμε– εμπειρικές ερμηνείες που αντλούμε συνήθως από μερικά πραγματικά στοιχεία τής χρήσης και από επανερμηνεία τής ίδιας τής σημασίας μιας λέξης. Έτσι ακούγεται π.χ. ότι το παντελόνι προέρχεται από το «πάντα λειώνει», η ομπρέλα από το «όμβρε (βροχή) έλα», το άνθρωπος από το «άνω θρώσκει» (το όν που κοιτάζει επάνω εν αντιθέσει προς τα ζώα)! Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες τέτοιες παρετυμολογίες που όλοι έχουμε κατά καιρούς ακούσει. Συχνά μάλιστα αυτό συμβαίνει και σε σχέση με ξένες λέξεις που, επειδή ομοηχούν σε κάποιον βαθμό με αντίστοιχες ελληνικές, θεωρούνται και αυτές παρετυμολογικώς ότι προέρχονται από την Ελληνική, ενώ πρόκειται –κατά κανόνα– για λέξεις που έχουν απλώς κοινή καταγωγή με την Ελληνική (ανάγονται στην ίδια ρίζα).

Ολόκληρη η εισαγωγή τού νέου Ετυμολογικού Λεξικού (ΕΛΝΕΓ) τού Γ. Μπαμπινιώτη επισυνάπτεται στην παρούσα ανάρτηση.

Από την παρουσίαση του ΕΛΝΕΓ από το Κέντρο Λεξικολογίας:
  • Το λεξικό που παρουσιάζει ανάγλυφη την Ιστορία των λέξεων.
  • Με τις εγκυρότερες ετυμολογικές πληροφορίες, αντλημένες από την επιστημονική βιβλιογραφία και από τις πλέον αξιόπιστες πηγές.
  • Το λεξικό που παρακολουθεί και εξιστορεί τη μεταβολή των σημασιών μέσα από τα κείμενα.
  • Με σχόλια για τις σημαντικότερες ετυμολογικές οικογένεις, που ενώνουν ομόρριζα από την Ελληνική και από άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.
  • Με ιστορικές παρατηρήσεις για την εμφάνιση των λέξεων, για πρόσωπα και περιστατικά που συνδέονται με αυτές, καθώς και για τους σπουδαιότερους σταθμούς τους.
  • Το λεξικό που εξηγεί τη λειτουργία, τον σχηματισμό και την ορθογραφία των λέξεων μέσα από περιεκτικά σχόλια.
  • Με ένθετους πίνακες για τα αντιδάνεια και για τα δάνεια από άλλες γλώσσες.
 

Attachments

  • babiniotis_etumologiko_eisgwgh.pdf
    64.1 KB · Views: 7,043

nickel

Administrator
Staff member
Από το Κυριακάτικο Βήμα (29/11/09):

Γλωσσικές περιπέτειες
Το Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Ιστορία των Λέξεων,
το νέο έργο του διακεκριμένου γλωσσολόγου, 1.720 σελίδων, μόλις κυκλοφόρησε από το Κέντρο Λεξικολογίας
του ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ

Έργο τού γλωσσολόγου-ετυμολόγου είναι να ερευνήσει, να ερμηνεύσει και να ανασυστήσει την προέλευση τής μορφής και τής σημασίας κάθε λέξης. Είναι μια ιδιαίτερα επίπονη όσο και ελκυστική επιστημονική προσπάθεια, μια περιπλάνηση με τελικό σκοπό την αναζήτηση τής ρίζας τής λέξης μέσα από τις μαρτυρίες ομοειδών λέξεων από άλλες συγγενείς γλώσσες κι από την ίδια τη γλώσσα, μια περιπλάνηση συχνά από δρόμους δύσβατους, χαμένους μέσα στον χρόνο, ακολουθώντας τα ίχνη μεταβολών που έχουν επέλθει στη φθογγική σύσταση, τη γραμματική δομή και τη σημασία τής λέξης.

Σε αυτή τη δημιουργική περιπλάνηση ο ετυμολόγος δεν πορεύεται αυθαίρετα, χωρίς πυξίδα. Η γλωσσική επιστήμη, μέσα από την έρευνα πολλών χρόνων, έχει καθορίσει τη μεθοδολογία επανασύνθεσης (reconstruction) και ερμηνείας τής μορφής και, πιο δύσκολα —λόγω τής ρευστότητάς της και των ποικίλων εξωγλωσσικών συνθηκών—, τής σημασίας των λέξεων. Ετσι ελέγχεται επιστημονικά και η αποδοχή ή μη μιας ετυμολογικής ερμηνείας.

Αμιγώς Ετυμολογικό Λεξικό για την προέλευση των λέξεων τής Νέας Ελληνικής έχουμε μόνο το Λεξικό τού αείμνηστου καθηγητή τής γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τού Νικολάου Ανδριώτη (σε 3η μεταθανάτια έκδοση τού 1983) και το ημιτελές (μέχρι και το γράμμα Π) ετυμολογικό Λεξικό τού Κωνσταντίνου Δαγκίτση (1978-1984). Περισσότερο έχουμε ερμηνευτικά λεξικά που περιλαμβάνουν και ετυμολογία, στηριγμένη σε επιστημονικά δεδομένα. Τέτοια είναι κυρίως: α) Το ημιτελές (μέχρι το Δ) Ιστορικόν Λεξικόν τής τε Κοινής και των ιδιωμάτων, το γνωστό ωςΛεξικό τής Ακαδημίας Αθηνών, το πρώτο που καθιέρωσε την επιστημονική ετυμολόγηση των λέξεων τής Νέας Ελληνικής. β) Το Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας τού καθηγητή Εμμ. Κριαρά· γ) Το Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας τού γράφοντος, το οποίο περιλαμβάνει συστηματική επιστημονική ετυμολογία όλων των λημμάτων τής Νέας Ελληνικής. δ) Το Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής τού Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, που περιλαμβάνει επιστημονική ετυμολογία των νεοελληνικής προελεύσεως λέξεων.

Η ταυτότητα και η πληρότητα
Αυτό που ξεχωρίζει αυτομάτως το άρτι εκδοθέν Ετυμολογικό Λεξικό τής Νέας Ελληνικής είναι η πληρότητα τού περιεχομένου του.Για πρώτη φορά σ' ένα ειδικό ετυμολογικό λεξικό ετυμολογούνται συστηματικά και όσες λέξεις είναι αρχαίας ή μεσαιωνικής προελεύσεως. Έτσι, ο αναγνώστης έχει πληροφορίες για την ετυμολογική προέλευση όλων των λέξεων τής Νέας Ελληνικής, χωρίς να χρειάζεται να ανατρέξει σε δυσεύρετα και συχνά δυσνόητα για τον μη ειδικό ετυμολογικά λεξικά των παλαιοτέρων περιόδων τής Ελληνικής.

Ό,τι αποτελεί κατεξοχήν την «ταυτότητα» αυτού τού Λεξικού είναι η διάρθρωσή του σε δύο άξονες: α) στον ιστορικοσυγκριτικό άξονα· εξετάζεται η ετυμολογική προέλευση και η σχέση κάθε λέξης με ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών. Στον άξονα αυτόν ο λεξιλογικός θησαυρός τής Ελληνικής τοποθετείται στον ευρύτερο εκφραστικό στίβο τής Ευρώπης και τού ευρωπαϊκού πολιτισμού, και β) στον διαχρονικό- συγχρονικό άξονα· εξετάζεται η ετυμολογική σύνδεση τής λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, με τα ομόρριζα, τα παράγωγα και τα σύνθετα κάθε λέξης, κατά τρόπο που να φαίνεται ανάγλυφα η οργάνωση τού λεξιλογίου τής Ελληνικής κατά ετυμολογικές οικογένειες. Αυτή η διπλή διάρθρωση τής ετυμολογίας συνιστά, στην πράξη, μια ολιστική θεώρηση και μαζί μια πρόταση για τη μελέτη τής ετυμολογίας αλλά και για τη σύνταξη σύγχρονων ετυμολογικών λεξικών κάθε γλώσσας. Επίσης είναι φανερό ότι αυτή η θεώρηση τής ετυμολογίας δίνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθεί δημιουργικά και ελκυστικά η ετυμολογία στη διδασκαλία τής Ελληνικής.

Στην εξερεύνηση των φανερών αλλά και των αφανών αρμών που συνδέουν μεταξύ τους ετυμολογικά τις λέξεις στον ιστορικοσυγκριτικό άξονα, ο αναγνώστης έκπληκτος παρακολουθεί σε κάθε σχεδόν λήμμα το εννοιολογικό- σημασιολογικό νήμα που συνδέει λέξεις, όπως: βίος- ζωή - υγιής, γελώ- γαλήνη- γλήνη αλλά και αγγλ. clean και γερμ. klein, έδεσμα- δόντι- οδύνη- ωδίνες αλλά και αγγλ. eat και γερμ. essen και ισπαν. comer, έπομαι- οπαδός και γαλλ. suivre, αγγλ. second, γαλλ. société, αγγλ. society, έχω- έξη- σχέση- σχεδόν- σχήμα- εξής- οχυρός, άφιξη- εφικτός- ικανός- ικέτης- καθήκον, προίκα, κείμαι- κοίτη- κοιτώνας- κοιτάζω- κοιμούμαι- κειμήλιο αλλά και αγγλ. city,civil, κύηση- κύμα- κύρος - κύριος- έγκυος- κοίλος, αλλά και αγγλ. cave κ.τ.ό.!

Παραλλήλως, στον διαχρονικό -συγχρονικό άξονα, δηλαδή στα ετυμολογικά πεδία, αναδεικνύονται όλος ο εκφραστικός πλούτος αλλά και η σημασιολογική διάχυση μιας λέξης μέσα από τα παράγωγα και τα σύνθετά της. Ετσι λ.χ. στο ετυμολογικό πεδίο τού λήμματος πόλεμος έχουν ενταχθεί τα παράγωγα πολεμ-ικός, πολέμ-ιος, πολεμ-ώ, πολεμ-ίστρα, καθώς και τα σύνθετα από πολεμο- (πολεμο-χαρής, πολεμο-κάπηλος, πολεμο-παθής κ.ά.) και σε -πόλεμος (εμπόλεμος, πετρο-πόλεμος, εμπειροπόλεμος κ.ά.), -πολεμώ (-πολέμηση) (κατα-πολεμώ, κατα-πολέμηση κ.ά.).

Η επικοινωνιακή βαρύτητα
Το Ετυμολογικό Λεξικό δεν είναι απλή ξηρή πληροφόρηση για την προέλευση των λέξεων. Είναι ένα «σκάψιμο», μια διερεύνηση σε ό,τι υπάρχει γύρω από την προέλευση τής λέξης και ό,τι φωτίζει τη μορφή και τη σημασία της. Είναι, τρόπον τινά, η ανίχνευση τής ιστορίας τής λέξης, που εφόσον πρόκειται για αρχαίας προελεύσεως λέξη γίνεται με παράδειγμα και παραπομπή. Δοθέντος δε ότι οι αρχαίας προελεύσεως νεοελληνικές λέξεις είναι ένα τεράστιο πλήθος, η αρχαία ή αρχαιότερη σωζόμενη μνεία είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Όπου επιτρέπουν τα δεδομένα και επιβάλλει η «επικοινωνιακή βαρύτητα» τής λέξης, επιδιώξαμε και μια πιο αναλυτική εξιστόρηση τής σημασιολογικής πορείας τής λέξης.

Έτσι, στο λήμμα πρόσωπο σημειώνουμε:
Εκτός από την αρχική κοινή σημ. «εμπρός μέρος τού κεφαλιού, όψη», η λ. απέκτησε κατά την Αρχαιότητα τη σημ. «προσωπείο, προσωπίδα» και δήλωνε τους προσωπιδοφόρους ηθοποιούς ή κωμαστές (πβ. Δημοσθ. Περί παραπρ. 287. ος εν ταις πομπαίς άνευ του προσώπου κωμάζει). Ως εκ τούτου, κατά την ελληνιστική εποχή η λ. αναφερόταν επίσης στους χαρακτήρες θεατρικών ή λογοτεχνικών έργων (πβ. Πολυβ. Ιστ. 8.11.5: ουδείς αν επέσχε συν καιρώ ποιήσασθαι μετάβασιν επί το της Ελλάδος όνομα και πρόσωπον) και κατέληξε στη σημ. «άνθρωπος, άτομο» (Κ.Δ. Επιστ. Ιούδα 16: και το στόμα αυτών λαλεί υπέρογκα, θαυμάζοντες πρόσωπα ωφελείας χάριν). Στους μεταγενέστερους γραμματικούς πρωτοαπαντά επίσης η χρήση τής λ. πρόσωπον ως γραμματικού όρου (πβ. Απολλων. Δυσκ. Περί αντων. 2.1,1.11: θέματα δε ίδια κατά αριθμόν και πρόσωπον και πτώσιν).

Ένα ετυμολογικό λεξικό που εξ ορισμού απεικονίζει την περιπέτεια των λέξεων μιας γλώσσας πρέπει, πέρα από την έγκυρη πληροφορία, να προσελκύει τον αναγνώστη να το διαβάσει και να μπορεί εύκολα να το κατανοήσει. Έτσι προχωρήσαμε στον εμπλουτισμό τού Λεξικού με πλήθος ποικίλων Σχολίων, ώστε να διαβάζεται και να μην αποτελεί απλώς βιβλίο αναφοράς και ευκαιριακής αναζήτησης πληροφοριών. Π.χ. στο λήμμα πατάτα υπάρχει το εξής σχόλιο:

Η πατάτα προέρχεται από τη Ν. Αμερική.Οι Ισπανοί κατακτητές έφεραν στην Ευρώπη το φυτό τού οποίου οι καρποί αποτελούσαν βασική τροφή των Ίνκας και μαζί με αυτό την ονομασία patata, με την οποία τη γνωρίζουμε σήμερα. Ωστόσο, πριν καθιερωθεί η λ. πατάτα στα Ελληνικά, το φυτό και ο καρπός του είχε ονομαστεί από τους λογίους ήδη από τις αρχές τού 19ου αιώνα γεώμηλον, δηλ. «μήλο τής γης», αποδίδοντας έτσι στα Ελληνικά τη γαλλική ονομασία τού φυτού pomme de terre. κ.λπ. κ.λπ.

Στον ίδιο σκοπό αποβλέπουν και οι ένθετοι ετυμολογικοί Πίνακες με συγκεντρωτικές πληροφορίες για την προέλευση ορισμένων κατηγοριών λέξεων, π.χ. λέξεων από την Αγγλική, τη Γαλλική, την Τουρκική κ.λπ., λέξεων από κύρια ονόματα, εξελληνισμένων ξένων λέξεων κ.λπ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον (για την ιστορία τής Ελληνικής και όχι μόνον) έχει η συγκέντρωση των αντιδανείων, λέξεων που από την Ελληνική πέρασαν σε ξένη γλώσσα, για να ξαναγυρίσουν πάλι στα Ελληνικά με την ίδια ή άλλη σημασία.

Το Ετυμολογικό Λεξικό είναι πηγή για την καλύτερη γνώση τής ελληνικής γλώσσας, για τη διδασκαλία τής Ελληνικής στο Σχολείο (ρίζες λέξεων - οικογένειες λέξεων- παράγωγα ή σύνθετα), για την ορθογραφία τής Ελληνικής, για την ιστορία τής ελληνικής γλώσσας, για τον ελληνικό πολιτισμό, για τη σχέση τής Ελληνικής με τις άλλες γλώσσες (δάνεια- αντιδάνεια- ελληνογενείς λέξεις- σχέση με Τουρκική, Ιταλική, Γαλλική, Αγγλική, Σλαβικές γλώσσες κ.ά.).

Γενικά, ένα ετυμολογικό λεξικό είναι η ιστορία τής προέλευσης και τής εξέλιξης των λέξεων μιας γλώσσας και μέσα από τις λέξεις και τις σημασίες τους είναι μια ιστορία των εννοιών με τις οποίες εκφράστηκε ένας πολιτισμός.
 

nickel

Administrator
Staff member
Παρουσίαση του Ετυμολογικού Λεξικού από τον Κωστή Παπαγιώργη στο Lifo:

Νέος Μπαμπινιώτης
Βίος και πολιτεία των ελληνικών λέξεων, σε ένα βιβλίο εμβριθές και ευχάριστο

Εμβριθής και παραταύτα ευχάριστος, ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης σε αυτό το καινούργιο σκαρί καταπιάνεται με την ιστορία —τη βιογραφία δηλαδή και την αιωνιογραφία— των ελληνικών λέξεων. Η δουλειά είχε αρχίσει ήδη από το μεγάλο Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας (που βρίσκεται στην τρίτη του έκδοση) και εδώ συνεχίζεται συστηματικά, ολοκληρώνοντας κατά τον δικό του τρόπο πρότερα λεξικά όπως του Ανδριώτη, του Κριαρά, του Δαγκίτση, του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη κ.λπ. Αφήνοντας κατά μέρος τους ειδικούς και τους ευνόητους σχετλιασμούς (που αρχίζουν ήδη από τον πλατωνικό Κρατύλο) μπορούμε, για χάρη γούστου, να ψιλοεξετάσουμε το «έτυμον» των λέξεων και τον τρόπο που πειράζει καθημερινά τις τρέχουσες συνομιλίες.

Ο ομιλητής, ο κάθε ομιλητής —είτε εξ καθέδρας είτε εκ ταβέρνας— εκφράζεται βέβαια με φράσεις και όχι με λέξεις. Δεν λέμε ένα απλό άρθρο (ο, η, το), αλλά πάντα προτάσεις, έστω κι αν είναι μισερές, ελλειπτικές, συναρτώμενες με τα λεγόμενα ή τα συνεπαγόμενα του συνομιλητή μας. Άλλωστε, η ομιλία προέρχεται από τη λέξη όμιλος όπου οι πολλοί —το έχουν αυτό το ευγενές κουσούρι— δεν κλείνουν το στόμα τους, ξεστομίζουν ό,τι τους περνάει από το τσερβέλο κι αν ακούνε τα ξένα λόγια δεν βλέπουν τη στιγμή που θα το βουλώσει ο άλλος για να ξεθυμάνουν κι αυτοί, αφήνοντας ξεκαπίστρωτη την εκφραστική τους ενόρμηση. Κατά περίεργο τρόπο, η φράση μοιάζει με πολεμική μηχανή, επιτίθεται, εκτοξεύει ρήματα και ρηματίσκια, οικονομεί το νόημα για να μεταπείσει ή να αφήσει σύξυλο τον άλλον — είναι μέσο δηλαδή και σπανίως αυτοσκοπός.

Πρόκειται για ένα παιχνίδι δραματικό πέρα για πέρα που, παρότι εμπορεύεται την ανάσα και συνήθως τον φρέσκο αέρα, ενέχει άπειρη δυναμική, ικανή να συντρίψει έναν άνθρωπο ή να τον ανεβάσει στον ουρανό. Οι λαϊκοί δεν λένε: «δείρε με, μπορεί να γιάνω, αν με βρίσεις, θα πεθάνω»; Άρα, το νόημα δεν συνίσταται σε απλά λόγια, αντίθετα μεταστοιχειώνει τα πράγματα και τις συγκινήσεις, κυριολεκτικά μετακινεί βουνά, ρίχνει τον κόσμο στη φωτιά. Η λεπτή στρατηγική στην κάθε ρητορική έγκειται στο γεγονός ότι πνευματοποιούμε τις παραστάσεις μας, σε μια απλή πρόταση κάνουμε πακέτο όλο τον κόσμο γύρω μας, οπότε οι φράσεις αποτελούν πιθανώς το πιο ισχυρό απόθεμα που διαθέτουμε. Εντούτοις, η τρέχουσα ζωή δεν ασχολείται με το ίδιο το μέσο, αλλά με τον σκοπό του νοήματος. Γιατί μού είπε αυτή την κουβέντα; Πώς ξεστόμισε μπροστά μου αυτό το πράγμα; Μια λέξη ακόμη και θα γινόμασταν μαλλιά κουβάρια! Κατά συνέπεια η στροφή προς την ίδια τη γλώσσα μόνο ωρίμανση δηλώνει· βγάζουμε τις λέξεις και τις φράσεις από τη δραματική τους πρίζα, τις απομονώνουμε, ελέγχουμε την ιστορία και την μορφή τους.

Στη σελίδα 694 του λεξικού διαβάζουμε τη λέξη «κοιτάζω». Καθημερινή λέξη, κοινόκτητη μέχρι αηδίας, κατανοητή από τους πάντες. Έχει όμως μιαν ιστορία που διαφεύγει. Το ρήμα («βλέπω» σημαίνει σήμερα) κατάγεται από την κοίτη (κλίνη, κρεβάτι, φωλιά) και δήλωνε τη συνήθεια των φρουρών να έχουν την κοίτη τους στο φυλάκιο, ενόσω υπηρετούσαν ως σκοποί). (Τα πτηνά νοσσεύειν, τα ερπετά φωλεύειν, οι άνθρωποι κοιτάζειν). Η βωμολοχία, άλλη λέξη τρέχουσας χρήσης, δήλωνε αυτόν που παραμονεύει κοντά σε βωμούς για να κλέψει κρέας που προσφερόταν στις θυσίες. Όσο για το λόχος = ενέδρα, δεν είναι δύσκολο να συνδεθεί με την αισχρολογία, τη χυδαιολογία και τα παρόμοια. Το αυτόφωρο το ξέρουν καλά τα κλεφτρόνια και οι δικηγόροι, αλλά είναι μάλλον δύσκολο να μαντέψει κανείς ότι δήλωνε τον κλέφτη (φωρ), ο οποίος συλλαμβάνεται τη στιγμή που κάνει την παλιοδουλειά. Ακόμη και το ξαφρίζω (που σημαίνει κλοπή) επιφυλάσσει κάποια έκπληξη καθώς σημαίνει την αφαίρεση του αφρού από κάποιο υγρό που βράζει.

Προφανώς, παρόμοια γυμνάσματα δεν αποσκοπούν να κάνουν τον αναγνώστη πιο ξύπνιο, μια και από εξυπνάδα καλά πάμε. Αντίθετα, επειδή συχνά τον αφήνουν εμβρόντητο, του γεννούν την υποψία ότι το άμεσο υποκρύπτει μεγάλη ιστορία και συνάμα κάποια αρχαιολογία που τον αφορά όχι μόνο ως άμεσο ομιλητή αλλά και ως άτυπο κληρονόμο των λέξεων. Λόγου χάρη, ακούμε πολλές φορές την έκφραση «τάτσι, μίτσι, κότσι» και τη θεωρούμε οικεία όσο και ακατανόητη λεκτικά, χωρίς να υποψιαζόμαστε ότι αναφέρονται αλβανικά ονόματα (Τάτσι=Τάσος, Μίτσι=Μήτσος, Κότσι=Κώστας). Όσο για τις τούρκικες λέξεις, έχουμε αμητό κοινότατων λέξεων: αγιάζι, αλάνι, αμανάτι, αμπάρι, αραλίκι, αχταρμάς, αχούρι, βερεσέ, γιακάς, γιαπί, γιασεμί, γιοκ, γκέμι, εργένης, ζαγάρι, ζόρι, ζουμπάς, καβγάς, γκαντέμης, γούρι, ζαρζαβατικό, καζάνι, κανταΐφι, καραβάνι, καφάσι, κεκές, κεσάτι, κιμπάρης, κολάι, κουμπαράς, κουραμπιές, κουρμπέτι, λεβέντης, λουκουμάς, λεκές, μαϊμού, μπάμια, ούζο, ουστ, παζάρι, σεκλέτι, ταψί, τέλι, τερτίπι...

Επικρέμαται βέβαια και η στενοκέφαλη απορία: και τι έγινε; Η γλώσσα είναι προς χρήση, όχι προς μελέτη. Οι ετυμολογίες μας ωθούν προς έναν άχρηστο εξωτισμό. Για παράδειγμα, τι κερδίζει ο Γάλλος όταν μαθαίνει ότι η λέξη γκρεβ (ακτή) συνάπτεται με τις απεργίες των εργατών που γίνονταν στις ακτές του Σηκουάνα και έτσι ταυτίζεται με την απεργία; Ότι ο ανταγωνιστής (ριβάλ) κατάγεται από τον ποταμό (ριβ) και τους παρόχθιους καβγάδες; Απάντηση δεν υπάρχει. Απλώς —όπως σε κάθε μάθηση— απαντάμε με χιούμορ (η αρχική σημασία της λέξης δήλωνε το φλέγμα, τη χολή, τη μέλαινα χολή και το αίμα — τα υγρά δηλαδή που καθόριζαν την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου). Πάνω απ' όλα η υγεία.
 
Γιατί αλήθεια "είναι μάλλον δύσκολο να μαντέψει κανείς ότι δήλωνε τον κλέφτη (φωρ), ο οποίος συλλαμβάνεται τη στιγμή που κάνει την παλιοδουλειά". Δεν ήταν (και είναι) αρκετά διαδεδομένη η έκφραση "συνελήφθη επ' αυτοφώρω"; Τί άλλο θα μπορούσε να σημαίνει;

"η λέξη γκρεβ (ακτή) συνάπτεται με τις απεργίες των εργατών που γίνονταν στις ακτές του Σηκουάνα και έτσι ταυτίζεται με την απεργία". Αυτό δεν μου φαίνεται τόσο ακριβές, γιατί προϋποθέτει ένα λογικό άλμα, δηλ. η σύναψη με τις όχθες του Σηκουάνα (λέμε, αλήθεια, ακτές για ποτάμι; ) είναι έμμεση. Αν τσεκάρει κανείς το Πτί Ρομπέρ του θα δει ότι η φράση προέρχεται από αυτούς που περίμεναν, σε αναζήτηση εργασίας (κι όχι γιατί απεργούσαν), στην Place de Grève, δηλ. τη σημερινή πλατεία Δημαρχείου στο Παρίσι. OK, η τότε Place de Grève ονομάστηκε έτσι γιατί η πλατεία Δημαρχείου βρίσκεται κοντά στις όχθες του Σηκουάνα, αλλά οι "απεργίες των εργατών που γίνονταν στις ακτές του Σηκουάνα" είναι απλούστατα ιστορική ανακρίβεια.

Αυτά, και σόρρυ για το "κακό" ύφος:)
 

Zazula

Administrator
Staff member
Γιατί αλήθεια "είναι μάλλον δύσκολο να μαντέψει κανείς ότι δήλωνε τον κλέφτη (φωρ), ο οποίος συλλαμβάνεται τη στιγμή που κάνει την παλιοδουλειά". Δεν ήταν (και είναι) αρκετά διαδεδομένη η έκφραση "συνελήφθη επ' αυτοφώρω"; Τί άλλο θα μπορούσε να σημαίνει;
Υποθέτω θέλει να πει ότι ελάχιστοι γνωρίζουν ότι φωρ σημαίνει κλέφτης. Αλλά θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ένα καλύτερο παράδειγμα, π.χ. τη λέξη φωρατής.
 
Υποθέτω θέλει να πει ότι ελάχιστοι γνωρίζουν ότι φωρ σημαίνει κλέφτης. Αλλά θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ένα καλύτερο παράδειγμα, π.χ. τη λέξη φωρατής.

Αυτό μάλιστα!
 

drsiebenmal

HandyMod
Staff member
Νέο ετυμολογικό λεξικό από τον καθηγητή Γιώργο Μπαμπινιώτη​
(από την Καθημερινή)
Μια περιπέτεια στην ιστορία των λέξεων, από τη δημιουργία τους μέχρι τη χρήση τους στη νεοελληνική γλώσσα αποτελεί το νέο «Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Ιστορία των λέξεων», που παρουσίασε ο συγγραφέας του, καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης, απόψε στη Θεσσαλονίκη.

«Το λεξικό μάς συνδέει με τις ρίζες της γλώσσας μας, τις απαρχές των λέξεων», τόνισε ο κ. Μπαμπινιώτης κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης που φιλοξενήθηκε στο βιβλιοπωλείο «Ιανός».

Ο ίδιος χαρακτήρισε το συγγραφικό αυτό εγχείρημα «ένα ταξίδι που μας δείχνει ό,τι σημαίνει η λέξη “ετυμολογία”, δηλαδή τις αλήθειες των λέξεων». Επίσης, υπογράμμισε ότι όλες οι λέξεις της ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιούνται σήμερα έχουν στο συγκεκριμένο λεξικό «την ετυμολογία τους, το ξεκίνημά τους και τις αλλαγές που υπέστησαν μέσα στην πάροδο εκατοντάδων χρόνων».

Το συγγραφέα προλόγισε η εκδότρια, Νάντια Δήμου («Κέντρο Λεξικολογίας»).

Στις 1.600 και πλέον σελίδες του «Ετυμολογικού λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσας. Η ιστορία των λέξεων» ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Μπαμπινιώτης, παρουσιάζει την ετυμολογική προέλευση της κάθε λέξης, την αρχική ρίζα της, τη σημασιολογική εξέλιξή της, τα παράγωγα και τα σύνθετά της, τα ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών, καθώς και ζητήματα ορθογραφίας και μορφής που ενδεχομένως να υπάρχουν.

Το λεξικό συμπληρώνει παράρτημα με λέξεις της Ελληνικής που προέρχονται από την Αγγλική, τη Γαλλική, την Ιταλική, την Τουρκική, την Αλβανική και από σλαβικές γλώσσες, με αντιδάνεια, ελληνογενείς ξένους όρους, πίνακες εξελληνισμένων ξένων λέξεων, πίνακες λέξεων που προέρχονται από κύρια ονόματα, πίνακες ομόηχων λέξεων, κανόνες τονισμού και πίνακα των μορφών αντιπροσώπευσης των ινδοευρωπαϊκών φθόγγων στην ελληνική.

www.kathimerini.gr με πληροφορίες από ΑΠΕ – ΜΠΕ​
 

nickel

Administrator
Staff member
Στο σημερινό άρθρο του στα Νέα ο Γιάννης Η. Χάρης επικρίνει κάποιες ορθογραφικές επιλογές του ΕΛΝΕΓ:

2. Τραυϊέμαι - τραυϊέσαι - τραυϊέται - τραυϊόμαστε

Στο τέλος του 2009 κυκλοφόρησε το Ετυμολογικό λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη, το πέμπτο σε 11 χρόνια λεξικό του, πολύ πιο προσεγμένο από τ’ άλλα στην εμφάνιση, διαφορετικό ούτως ή άλλως, αφού τα προηγούμενα ήταν ερμηνευτικά-ορθογραφικά ή σκέτα ορθογραφικά, και το ένα επιτομή ή παραλλαγή του άλλου, με μεγάλο όγκο πληροφοριών κι αυτό, που θα απασχολήσει σίγουρα τους ειδικούς.

Εμείς ας σταθούμε ελάχιστα στο ορθογραφικό σκέλος, όπου μεγάλη μάχη έδωσε εξαρχής ο Γ. Μπαμπινιώτης, με τα γνωστά «αγώρια», «τσηρώτα» κτλ., με καινοφανείς δηλαδή ορθογραφήσεις που πολύ συζητήθηκαν, αμφισβητήθηκαν, ανατράπηκαν, συχνά, όπως και τώρα, από τον ίδιο, και ευτυχώς σε μικρό μόνο μέρος τους υιοθετήθηκαν, άκριτα κατά κανόνα και χωρίς κάποια προφανή λογική, με αποτέλεσμα μια γενικότερη πλέον σύγχυση.

Σύγχυση που μάλλον επιτείνεται από τις αναθεωρήσεις του ίδιου: π.χ. το νινί που το έκανε «νηνί» και τώρα πάλι νινί, σημειώνοντας αορίστως πως «είχε προταθεί» και η γραφή με -η, όμως μόνο δική του ήταν η πρόταση, που πάντως σύντομα την πήρε πίσω.

Ωστόσο, ένα αποσύρει απ’ την κυκλοφορία, άλλο ρίχνει στην αγορά: κουττός, λέει τώρα, με δύο -τ! Και η κορωνίς: τραυώ, με τη φαμίλια τoυ: τραύηγμα, τραυηξιά, τραυηχτικός, τραυηχτός, τραυολογώ, τραυολόγημα!

Έχω γράψει επανειλημμένα πως μοιάζει αντιεπιστημονικό να δέχεται ένας γλωσσολόγος το μείζον, τη ριζική συχνά αλλαγή της σημασίας μιας λέξης, και να απορρίπτει το έλασσον, την αλλαγή στη γραφή της· και να επαναφέρει έτσι παμπάλαιες γραφές, ή ακόμα χειρότερα να κατασκευάζει νέες, πετώντας στο καλάθι των αχρήστων το βασικό στην επιστήμη του κριτήριο, το κριτήριο της χρήσης. Και επανειλημμένα έφερνα παράδειγμα της αδιέξοδης αυτής «λογικής» το γεγονός ότι, παρά τις αρχές του, δεχόταν μεταξύ άλλων την καθιερωμένη γραφή τραβώ, αντί για την «ορθή» ετυμολογικά τραυώ (από το ταυρώ).

Ήρθε η ώρα να επιδείξει άκρα συνέπεια προς εαυτόν ο κ. Μπαμπινιώτης, και ιδού τα ανατριχιαστικά αποτελέσματα, ιδίως στο τραύηγμα, όπου έχουμε συν τοις άλλοις τον τόνο πάνω σε φωνηεντικό γράμμα που δηλώνει σύμφωνο, κατά τις δουλείες της ιστορικής ορθογραφίας μας, εκεί που η διάσταση γραφής και παλιάς προφοράς σαν να μας περιπαίζει πια, εμάς και τις σχετικές αγκυλώσεις μας.

Καλά έστω το τραυάω· το μεσοπαθητικό του, το δικό μας τραβιέμαι, που δεν υπάρχει τώρα στο λεξικό του (τυχαία;), πώς θα γράφεται μπαμπινιωτιστί, ρώτησε κάποιος φίλος; Προφανώς: τραυ+ιέμαι, έτσι δεν είναι; δηλαδή: τραυιέμαι; Τσου! Διότι το ι πλάι στο υ δίνει το δίψηφο υι, ήτοι το φθόγγο , όπως στη λ. υιοθεσία· άρα χρειαζόμαστε διαλυτικά, να ξεχωρίσουμε το άτοπο σύμπλεγμα: τραυϊέμαι λοιπόν, που θα οδηγήσει ορισμένους και σε ασυνίζητη προφορά: τρα-βι-έ-μαι (traviéme) αντί τρα-βιέ-μαι (travjéme).

Αλλά έχουμε κι άλλα να δούμε, δεν ξέρω αν με τον ίδιο ή άλλο ρυθμό, πάντως θα ’πρεπε να κοντοζυγώνει η ώρα, με λίγη συνέπεια ακόμα, όπου θα ανταμώσουμε την καθαυτό ετυμολογική ορθογραφία: στο βάθος υπάρχει όντως κολοσσός, ο Γ. Ν. Χατζιδάκις, και τότε, κύριε Μπαμπινιώτη, τα ξέρετε φυσικά καλύτερα από μας: Βασίλεις απ’ το Βασίλειος, Αντώνις απ’ το Αντώνιος, ’υρίσκω απ’ το ευρίσκω, και ’μμάτι απ’ το ομμάτιον.

Με το συμπάθιο, χίλιες φορές, αλλά αυτό όχι συνέπεια, ούτε καθήλωση· επιστημονικός αυτισμός μού μοιάζει.
 

Zazula

Administrator
Staff member

Zazula

Administrator
Staff member
Συνέντευξη του Γιώργου Μπαμπινιώτη στον Σεραφείμ Φυντανίδη: http://lexilogia.gr/forum/showthrea...ικό-ενδιαφέρον&p=102317&viewfull=1#post102317.
 

Zazula

Administrator
Staff member
Σήμερα πέρασα από τον Χριστάκη και παρατήρησα ότι το ΕΛΝΕΓ έχει πλέον φαρδιά-πλατιά στο εξώφυλλό του ένα «Β' ΕΚΔΟΣΗ». Υπενθυμίζω ότι το ΕΛΝΕΓ είχε περάσει ήδη σε Α' Ανατύπωση και σε Β' Ανατύπωση (αμφότερες εντός του 2010), αλλά πρώτη φορά πρόσεξα αναφορά σε Β' Έκδοση. Ωστόσο ούτε ο επίσημος ιστότοπος (http://www.lexicon.gr/lexica/lex_etym.php), ούτε ο ιστότοπος Μπαμπινιώτη (http://www.babiniotis.gr/wmt/webpages/index.php?lid=1&pid=5&apprec=13 ) ούτε η Βιβλιονέτ (http://www.biblionet.gr/main.asp?page=showbook&bookid=149131) αναφέρουν τίποτε σχετικό.

Σε κάθε περίπτωση πάντως θα ήταν εξόχως χρήσιμο να γνωρίζαμε το ποιες αλλαγές και/ή προσθήκες έχουν γίνει στη 2η έκδοση του Ετυμολογικού.
 

Zazula

Administrator
Staff member
Πλέον έχει αναρτηθεί και η Β' έκδοση του ΕΛΝΕΓ στον ιστότοπο του Κέντρου Λεξικολογίας: http://lexicon.gr/lexica/lex_etym.php

Αντιγράφω λοιπόν τον Πρόλογο της 2ης έκδοσης, ώστε να απαντηθεί και το ερώτημά μου παραπάνω:

Είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό ότι σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα από την Α' έκδοση τού Ετυμολογικού Λεξικού τής Νέας Ελληνικής προκύπτει ανάγκη για δεύτερη έκδοση. Η ενθάρρυνση συνίσταται στην ανταπόκριση και τη γενικότερη απήχηση ενός τέτοιου έργου στο αναγνωστικό κοινό. Αισθανόμενοι το βάρος αυτής τής ανταπόκρισης, κρίναμε ότι δεν θα έπρεπε να προβούμε σε απλή ανατύπωση τού Λεξικού με διορθώσεις, αλλά σε βελτιώσεις αυτονόητες για κάθε έγκυρο επιστημονικό έργο.

Γενικότερα, στην παρούσα Β' έκδοση έγιναν προσθήκες λημμάτων και υπολημμάτων που κρίθηκαν αναγκαία. Βελτιώσεις, περιορισμένης εκτάσεως, έγιναν και στα τρία επίπεδα τού Λεξικού: α) στο καθαρώς ετυμολογικό, σε λήμματα με ιδιαίτερες δυσκολίες στην ετυμολογία τους («δυσετυμολόγητα») προσθέσαμε περισσότερες πληροφορίες ή/και απόψεις, ώστε να φωτίζεται καλύτερα η ετυμολογία τής λέξης· β) στο σημασιολογικό, στην περιγραφή τής σημασιολογικής εξέλιξης ορισμένων λημμάτων που κρίναμε ότι χρειάζονται περισσότερες πληροφορίες ή διευκρινίσεις· γ) στο ετυμολογικό πεδίο (παράγωγα και σύνθετα) με προσθήκες και συμπληρώσεις.

Ας σημειωθεί επίσης ότι έγιναν προσθήκες και διορθώσεις στον εκτενή πίνακα συγγραφέων και έργων, ώστε να καταστεί ακόμη πιο εύχρηστος και προσιτός στον αναγνώστη. Επιπλέον, όπως είναι φυσικό, καταβλήθηκε προσπάθεια να διορθωθούν τυχόν αβλεψίες και τυπογραφικά σφάλματα, που αποδείχθηκαν ελάχιστα σε σχέση με τον όγκο και τις απαιτήσεις τού λεξικογραφικού αυτού έργου.

Οι εξελίξεις ακόμη και στον δύσκολο τομέα τής ετυμολογίας είναι σημαντικές και είμαστε υποχρεωμένοι να τις παρακολουθούμε, να τις μελετούμε και να τις αξιοποιούμε προς όφελος τής επιστημονικής αλήθειας.

Στις ποικίλες βελτιώσεις συνέβαλαν κριτές, ειδικοί συνάδελφοι αλλά και απλοί αναγνώστες τού Λεξικού με διάφορες παρατηρήσεις ή απορίες και, φυσικά, αξιοποιήθηκαν πληροφορίες από μελέτες που δημοσιεύθηκαν ενώ το Λεξικό βρισκόταν στο τελικό στάδιο της έκδοσής του (2009). Έτσι, δύο επίλεκτα λεξικά που κυκλοφορήθηκαν πρόσφατα, ένα τής αρχαίας Ελληνικής και ένα τής Λατινικής και των άλλων ιταλικών γλωσσών, τα συμβουλευθήκαμε μερικώς και θα αξιοποιηθούν περισσότερο σε επόμενη έκδοση. Πρόκειται για τα λεξικά: R. Beekes, 2010: Etymological dictionary of Greek (2 τόμοι, Leiden & Boston: Brill) και Μ. de Vaan, 2008: Etymological dictionary of Latin and the other Italic languages (Leiden & Boston: Brill).

Ευχαριστούμε θερμά όλους όσοι περιέβαλαν το παρόν Λεξικό με ενδιαφέρον και εμπιστοσύνη. Για εμάς ήταν μια ευχάριστη έκπληξη ότι πολύ περισσότεροι αναγνώστες από όσους νομίζαμε ενδιαφέρονται ουσιαστικά για την ετυμολογία των λέξεων τής Ελληνικής και τα Σχόλια που τις συνοδεύουν. Ακόμη μεγαλύτερη όμως ήταν η ικανοποίησή μας διαπιστώνοντας ότι το υλικό τού Λεξικού άρχισε να αξιοποιείται πολλαπλώς κατά τη γλωσσική διδασκαλία στο σχολείο. Είμαστε βέβαιοι ότι η ετυμολογία μπορεί να χρησιμεύσει ως ένας άλλος, πραγματικά ελκυστικός δρόμος, για να ανακαλύψει κανείς τη «μαγεία» τής γλώσσας.
 
Top