Με αφορμή ένα παιδικό βιβλίο γνώσεων που μεταφράζω, θέλω τη βοήθειά σας για να βάλουμε σε μια τάξη τη λέξη αρουραίος και τη σχέση της με το αγγλικό rat, το γαλλικό rat, το ισπανικό rata και το λατινικό rattus. Το βιβλίο είναι στα ισπανικά και καλούμαι να μεταφράσω το rata común (Rattus norvegicus) και rata negra (Rattus rattus).
Διαισθητικά, το rattus για μένα είναι αρουραίος και ομολογώ πως ούτε καν θα το έψαχνα. Αλλά θέλω να δω και τα διαφορετικά είδη πώς αποδίδονται. Ανοίγω λοιπόν το βιβλίο που έχω για αναφορά σε τέτοια θέματα.
Θηλαστικά και ερπετά της ελλάδας (επιμέλεια Πανεπιστημίου Πάτρας και Μουσείου Γουλανδρή)
Rattus norvegicus = μεγαλοεπίμυς
Rattus rattus = μικροεπίμυς.
Όπα της! Ώστε επίμυς; Και ο αρουραίος που είναι; Αλλού:
Αρουραίος = οικογένεια Arvicolidae
Arvicola terrestris = ορθοαρουραίος
Clethriomys glareolus = ξανθοαρουραίος
Microtus arvalis = αγροτοαρουραίος
Microtus guentheri = ανατολικοαρουραίος
Microtus nivalis = χιονοαρουραίος
Microtus epiroticus = βαλκανοαρουραίος
Pitymus thomasi = βαλκανοαναβολιός
Pitymus subterraneus = μικροαναβολιός
Τα δύο rattus ανήκουν στην οικογένεια Muridae, όπου ανήκουν οι ποντικοί.
Χμ, μπλέξαμε! Ας ψάξουμε στο ίντερνετ.
google
Rattus norvegicus = κοινός καστανός αρουραίος
Rattus rattus = μαύρος αρουραίος
Προφανώς αυτόματη μετάφραση του αγγλικού "common brown rat" και "black rat".
Προφανώς όμως το google θεωρεί ότι rat = αρουραίος.
Ας δούμε τι λέει και η Βίκη.
Βικιπαίδεια
Rattus rattus = Μαυροποντικός
Rattus norvegicus δεν έχει λήμμα, αλλά μέσα στο λήμμα μαυροποντικός, σε μια λεζάντα, αναφέρει το Rattus norvegicus ως "δεκατιστής", ενώ στο λήμμα αρουραίος βλέπουμε "κοινός καφέ αρουραίος" και "νορβηγικός αρουραίος" (καθώς και αναφορές σε "αγροτικό αρουραίο" και "χερσόβιο αρουραίο" ή "αμφίβιο αρουραίο" που δεν ξέρω σε ποιους αναφέρονται και που δεν θα εμπιστευόμουν χωρίς πολύ ψάξιμο - αλλά ας μην μπλέξουμε με άλλα είδη).
Και πάμε σε πιο σοβαρές πηγές.
IATE
Rattus norvegicus = αρουραίος, ποντικός ο μέγας, επίμυς των υπονόμων, ποντικός ο φαιός των υπονόμων, επίμυς, εργαστηριακός επίμυς
Rattus rattus = ποντικός ο μέλας, επίμυς των ορόφων, ποντικός των πλοίων,ποντικός των αποθηκών
Σε κοινοτικά έγγραφα υπάρχουν και τα δύο.
Εδώ έχουμε Rattus norvegicus = αρουραίος των υπονόμων και Rattus rattus = αρουραίος των οροφών
Εδώ έχουμε Rattus = επίμυς.
Ας δούμε και τι λένε λεξικά κι εγκυκλοπαίδειες:
ΛΝΕΓ (Μπαμπινιώτης) Β' έκδοση
αρουραίος = ο μεγαλύτερος σε μέγεθος ποντικός των αγρών
ΛΚΝ (Τριανταφυλλίδης)
αρουραίος = τρωκτικό θηλαστικό ζώο που συγγενεύει με τον ποντικό και που ζει στους αγρούς
Lexigram
[μεγαλόσωμος ποντικός των αγρών που προξενεί ζημιές στις καλλιέργειες] αρουραίος, μαυροποντικός
[ο νορβηγικός αρουραίος] δεκατιστής
Πάπυρος (λεξικό)
αρουραίος = ποντικός των αγρών
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα
Αρουραίος: Με τη στενή έννοια του όρου, ονομάζονται τα μέλη της υποοικογένειας Microtinae [...] (αγγλικά voles, γαλλικά campagnols). Με την ευρεία όμως έννοια όλοι οι "ποντικοί" των αγρών και των ερημικών περιοχών (από τη λέξη άρουρα, "η καλλιεργημένη γη", αγρουραίος = ο αγροτικός). Καταχρηστικά ονομάζονται αρουραίοι και οι επίμυες, δηλ. οι μεγάλοι ποντικοί του γένους Rattus.
Εδώ ξεκαθαρίζει κάπως το τοπίο. Ώστε ο αρουραίος είναι vole και campagnol, αλλά καταχρηστικά λέμε αρουραίους και τους επίμυες, δηλαδή τα rats.
Ας δούμε λίγο και τα ξένα λεξικά:
Wordreference
rat = αρουραίος
vole = μίκρωτος
Oxford Advanced Learner's Dictionary, Stavropoulos & Hornby
rat = αρουραίος, ποντικός
vole = αρουραίος
Μεγάλο γαλλο-ελληνικό λεξικό, εκδ. Κακουλίδης
rat = ποντικός
campagnol = αρουραίος
Ισπανοελληνικό λεξικό, Μέδουσα/Σέλας εκδοτική
rata = αρουραίος
campañol = αρουραίος των αγρών
Πρώτα να επισημάνουμε ότι το vole δεν είναι μόνο ο μίκρωτος. Όπως εξηγεί η Britannica, η λέξη αυτή αναφέρεται σε δεκάδες είδη που κατανέμονται σε διάφορα γένη. Και όπως βλέπουμε στη Wikipedia, πρόκειται για μια μεγάλη ομάδα, με διάφορα γένη, που ανήκει στην υποοικογένεια Arvicolinae (ή αλλιώς οικογένεια Arvicolidae, οι ταξινόμοι όλοι αλλάζουν γνώμη), μαζί με τα λέμινγκ και τα μοσχοπόντικα.
Μπορούμε λοιπόν να τα πούμε κι αυτά αρουραίους; Ναι, αυτοί άλλωστε είναι οι κατεξοχήν αρουραίοι. Αν όμως το κείμενό μας απαιτεί να τους διαφοροποιήσουμε από τους επίμυες, μπορούμε να τους πούμε αρουραίους των αγρών (ας είναι και πλεονασμός).
Και οι ποντικοί τι σχέση έχουν με όλα αυτά; Είναι ποντικός τελικά το rattus ή δεν είναι; Είναι, με την ευρεία έννοια, καθώς ανήκει στην οικογένεια Muridae, όπου ανήκουν και οι ποντικοί. Ας κρατήσουμε αυτή τη γνώση, αλλά ας ξέρουμε επίσης ότι έχει επικρατήσει να το λέμε αρουραίο.
Ενδιαφέρον έχει η μακροσκελής συζήτηση που γίνεται στη Βικιπαίδεια, όπου επισημαίνεται η σύγχυση και οι αναντιστοιχίες και προς το τέλος ένας σχολιαστής λέει:
Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, καθώς και το προσωπικό μου γλωσσικό αίσθημα, θα έλεγα ότι η λέξη αρουραίος σήμερα αναφέρεται στους επίμυες (rattus), αν και παλιότερα δεν ήταν έτσι. Δεν ξέρω πώς και πότε συντελέστηκε η αλλαγή, αλλά θεωρώ προτιμότερο να την υιοθετήσουμε παρά να την αγνοήσουμε ή να προσπαθήσουμε να την αναιρέσουμε.
Όσο για τη διάκριση των δύο ειδών που προανέφερα, βρίσκω καλή ιδέα τη διαφοροποίηση βάσει του τρόπου ζωής: ο μεν ένας προτιμά να ζει στους υπονόμους, ο δε άλλος σε υπερυψωμένα μέρη, γι' αυτό και τον βρίσκουμε σε στέγες και πατάρια. Δεν έχω αντίρρηση για τις αποδόσεις καστανός ή καφέ αρουραίος και μαύρος αρουραίος αντίστοιχα, ούτε για την απόδοση νορβηγικός αρουραίος, μια που δεν υπάρχει περίπτωση σύγχυσης με άλλα είδη. Προκειμένου όμως να επιλέξω μια απόδοση για δική μου χρήση, προτιμώ αυτήν που προανέφερα (υπόνομοι έναντι οροφών), καθώς έχει ήδη υιοθετηθεί σε κάποιο βαθμό.
Συμφωνώ λοιπόν με τους εκλεκτούς συναδέλφους των ευρωπαϊκών κειμένων και προτείνω για χρήση σε καθημερινά, μη ειδικευμένα κείμενα, αλλά και σε κείμενα εκλαϊκευμένης επιστήμης, παιδικά βιβλία γνώσεων κ.ά. το αρουραίος ως απόδοση του rat (Rattus) και σε κείμενα που απαιτούν κάπως μεγαλύτερη ακρίβεια το αρουραίος με το επίμυς μέσα σε παρένθεση. Το σκέτο επίμυς μπορούμε να το κρατήσουμε για επιστημονικά κείμενα (φερ' ειπείν για έναν οδηγό πεδίου, όπως το βιβλίο "Θηλαστικά και ερπετά της Ελλάδας" που ανέφερα πιο πάνω), ενδεχομένως όμως να είναι σκόπιμο να βάλουμε και το αρουραίος μέσα σε παρένθεση, μια που είναι η πλέον διαδεδομένη κοινή ονομασία αυτών των ζώων (για την ακρίβεια, αυτή είναι η κοινή τους ονομασία σήμερα, οι άλλες έχουν πέσει σε αχρησία).
Με λίγη σκέψη και πολλή κοινή λογική, προτείνω να κρατήσουμε τα εξής, επιλέγοντας ανάλογα με το ύφος και τις ανάγκες του κειμένου αυτό που εξυπηρετεί καλύτερα:
Rattus = αρουραίος (επίμυς)
Rattus rattus = αρουραίος των οροφών (μικροεπίμυς) = black rat = rat noir = rata negra
Rattus norvegicus = αρουραίος των υπονόμων (μεγαλοεπίμυς) = brown rat = rat brun = rata común
vole = campagnol = campañol = αρουραίος, αρουραίος των αγρών
Σε αντίστροφη μετάφραση, από τα ελληνικά προς τα αγγλικά/γαλλικά/ισπανικά, επιλέγουμε και πάλι ανάλογα με το κείμενο αυτό που εξυπηρετεί. Αν έχουμε τρόπο να ξέρουμε ακριβώς ποιο είδος είναι, τα πράγματα είναι εύκολα. Αν δεν έχουμε, κρίνουμε ανάλογα με το περικείμενο τι από τα δύο ταιριάζει (rat ή vole, rat ή campagnol, rata ή campañol).
Ελπίζω να βοηθάει λίγο όλο αυτό και να μην σας μπερδεύει χειρότερα.
Διαισθητικά, το rattus για μένα είναι αρουραίος και ομολογώ πως ούτε καν θα το έψαχνα. Αλλά θέλω να δω και τα διαφορετικά είδη πώς αποδίδονται. Ανοίγω λοιπόν το βιβλίο που έχω για αναφορά σε τέτοια θέματα.
Θηλαστικά και ερπετά της ελλάδας (επιμέλεια Πανεπιστημίου Πάτρας και Μουσείου Γουλανδρή)
Rattus norvegicus = μεγαλοεπίμυς
Rattus rattus = μικροεπίμυς.
Όπα της! Ώστε επίμυς; Και ο αρουραίος που είναι; Αλλού:
Αρουραίος = οικογένεια Arvicolidae
Arvicola terrestris = ορθοαρουραίος
Clethriomys glareolus = ξανθοαρουραίος
Microtus arvalis = αγροτοαρουραίος
Microtus guentheri = ανατολικοαρουραίος
Microtus nivalis = χιονοαρουραίος
Microtus epiroticus = βαλκανοαρουραίος
Pitymus thomasi = βαλκανοαναβολιός
Pitymus subterraneus = μικροαναβολιός
Τα δύο rattus ανήκουν στην οικογένεια Muridae, όπου ανήκουν οι ποντικοί.
Χμ, μπλέξαμε! Ας ψάξουμε στο ίντερνετ.
Rattus norvegicus = κοινός καστανός αρουραίος
Rattus rattus = μαύρος αρουραίος
Προφανώς αυτόματη μετάφραση του αγγλικού "common brown rat" και "black rat".
Προφανώς όμως το google θεωρεί ότι rat = αρουραίος.
Ας δούμε τι λέει και η Βίκη.
Βικιπαίδεια
Rattus rattus = Μαυροποντικός
Rattus norvegicus δεν έχει λήμμα, αλλά μέσα στο λήμμα μαυροποντικός, σε μια λεζάντα, αναφέρει το Rattus norvegicus ως "δεκατιστής", ενώ στο λήμμα αρουραίος βλέπουμε "κοινός καφέ αρουραίος" και "νορβηγικός αρουραίος" (καθώς και αναφορές σε "αγροτικό αρουραίο" και "χερσόβιο αρουραίο" ή "αμφίβιο αρουραίο" που δεν ξέρω σε ποιους αναφέρονται και που δεν θα εμπιστευόμουν χωρίς πολύ ψάξιμο - αλλά ας μην μπλέξουμε με άλλα είδη).
Και πάμε σε πιο σοβαρές πηγές.
IATE
Rattus norvegicus = αρουραίος, ποντικός ο μέγας, επίμυς των υπονόμων, ποντικός ο φαιός των υπονόμων, επίμυς, εργαστηριακός επίμυς
Rattus rattus = ποντικός ο μέλας, επίμυς των ορόφων, ποντικός των πλοίων,ποντικός των αποθηκών
Σε κοινοτικά έγγραφα υπάρχουν και τα δύο.
Εδώ έχουμε Rattus norvegicus = αρουραίος των υπονόμων και Rattus rattus = αρουραίος των οροφών
Εδώ έχουμε Rattus = επίμυς.
Ας δούμε και τι λένε λεξικά κι εγκυκλοπαίδειες:
ΛΝΕΓ (Μπαμπινιώτης) Β' έκδοση
αρουραίος = ο μεγαλύτερος σε μέγεθος ποντικός των αγρών
ΛΚΝ (Τριανταφυλλίδης)
αρουραίος = τρωκτικό θηλαστικό ζώο που συγγενεύει με τον ποντικό και που ζει στους αγρούς
Lexigram
[μεγαλόσωμος ποντικός των αγρών που προξενεί ζημιές στις καλλιέργειες] αρουραίος, μαυροποντικός
[ο νορβηγικός αρουραίος] δεκατιστής
Πάπυρος (λεξικό)
αρουραίος = ποντικός των αγρών
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα
Αρουραίος: Με τη στενή έννοια του όρου, ονομάζονται τα μέλη της υποοικογένειας Microtinae [...] (αγγλικά voles, γαλλικά campagnols). Με την ευρεία όμως έννοια όλοι οι "ποντικοί" των αγρών και των ερημικών περιοχών (από τη λέξη άρουρα, "η καλλιεργημένη γη", αγρουραίος = ο αγροτικός). Καταχρηστικά ονομάζονται αρουραίοι και οι επίμυες, δηλ. οι μεγάλοι ποντικοί του γένους Rattus.
Εδώ ξεκαθαρίζει κάπως το τοπίο. Ώστε ο αρουραίος είναι vole και campagnol, αλλά καταχρηστικά λέμε αρουραίους και τους επίμυες, δηλαδή τα rats.
Ας δούμε λίγο και τα ξένα λεξικά:
Wordreference
rat = αρουραίος
vole = μίκρωτος
Oxford Advanced Learner's Dictionary, Stavropoulos & Hornby
rat = αρουραίος, ποντικός
vole = αρουραίος
Μεγάλο γαλλο-ελληνικό λεξικό, εκδ. Κακουλίδης
rat = ποντικός
campagnol = αρουραίος
Ισπανοελληνικό λεξικό, Μέδουσα/Σέλας εκδοτική
rata = αρουραίος
campañol = αρουραίος των αγρών
Πρώτα να επισημάνουμε ότι το vole δεν είναι μόνο ο μίκρωτος. Όπως εξηγεί η Britannica, η λέξη αυτή αναφέρεται σε δεκάδες είδη που κατανέμονται σε διάφορα γένη. Και όπως βλέπουμε στη Wikipedia, πρόκειται για μια μεγάλη ομάδα, με διάφορα γένη, που ανήκει στην υποοικογένεια Arvicolinae (ή αλλιώς οικογένεια Arvicolidae, οι ταξινόμοι όλοι αλλάζουν γνώμη), μαζί με τα λέμινγκ και τα μοσχοπόντικα.
Μπορούμε λοιπόν να τα πούμε κι αυτά αρουραίους; Ναι, αυτοί άλλωστε είναι οι κατεξοχήν αρουραίοι. Αν όμως το κείμενό μας απαιτεί να τους διαφοροποιήσουμε από τους επίμυες, μπορούμε να τους πούμε αρουραίους των αγρών (ας είναι και πλεονασμός).
Και οι ποντικοί τι σχέση έχουν με όλα αυτά; Είναι ποντικός τελικά το rattus ή δεν είναι; Είναι, με την ευρεία έννοια, καθώς ανήκει στην οικογένεια Muridae, όπου ανήκουν και οι ποντικοί. Ας κρατήσουμε αυτή τη γνώση, αλλά ας ξέρουμε επίσης ότι έχει επικρατήσει να το λέμε αρουραίο.
Ενδιαφέρον έχει η μακροσκελής συζήτηση που γίνεται στη Βικιπαίδεια, όπου επισημαίνεται η σύγχυση και οι αναντιστοιχίες και προς το τέλος ένας σχολιαστής λέει:
Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, καθώς και το προσωπικό μου γλωσσικό αίσθημα, θα έλεγα ότι η λέξη αρουραίος σήμερα αναφέρεται στους επίμυες (rattus), αν και παλιότερα δεν ήταν έτσι. Δεν ξέρω πώς και πότε συντελέστηκε η αλλαγή, αλλά θεωρώ προτιμότερο να την υιοθετήσουμε παρά να την αγνοήσουμε ή να προσπαθήσουμε να την αναιρέσουμε.
Όσο για τη διάκριση των δύο ειδών που προανέφερα, βρίσκω καλή ιδέα τη διαφοροποίηση βάσει του τρόπου ζωής: ο μεν ένας προτιμά να ζει στους υπονόμους, ο δε άλλος σε υπερυψωμένα μέρη, γι' αυτό και τον βρίσκουμε σε στέγες και πατάρια. Δεν έχω αντίρρηση για τις αποδόσεις καστανός ή καφέ αρουραίος και μαύρος αρουραίος αντίστοιχα, ούτε για την απόδοση νορβηγικός αρουραίος, μια που δεν υπάρχει περίπτωση σύγχυσης με άλλα είδη. Προκειμένου όμως να επιλέξω μια απόδοση για δική μου χρήση, προτιμώ αυτήν που προανέφερα (υπόνομοι έναντι οροφών), καθώς έχει ήδη υιοθετηθεί σε κάποιο βαθμό.
Συμφωνώ λοιπόν με τους εκλεκτούς συναδέλφους των ευρωπαϊκών κειμένων και προτείνω για χρήση σε καθημερινά, μη ειδικευμένα κείμενα, αλλά και σε κείμενα εκλαϊκευμένης επιστήμης, παιδικά βιβλία γνώσεων κ.ά. το αρουραίος ως απόδοση του rat (Rattus) και σε κείμενα που απαιτούν κάπως μεγαλύτερη ακρίβεια το αρουραίος με το επίμυς μέσα σε παρένθεση. Το σκέτο επίμυς μπορούμε να το κρατήσουμε για επιστημονικά κείμενα (φερ' ειπείν για έναν οδηγό πεδίου, όπως το βιβλίο "Θηλαστικά και ερπετά της Ελλάδας" που ανέφερα πιο πάνω), ενδεχομένως όμως να είναι σκόπιμο να βάλουμε και το αρουραίος μέσα σε παρένθεση, μια που είναι η πλέον διαδεδομένη κοινή ονομασία αυτών των ζώων (για την ακρίβεια, αυτή είναι η κοινή τους ονομασία σήμερα, οι άλλες έχουν πέσει σε αχρησία).
Με λίγη σκέψη και πολλή κοινή λογική, προτείνω να κρατήσουμε τα εξής, επιλέγοντας ανάλογα με το ύφος και τις ανάγκες του κειμένου αυτό που εξυπηρετεί καλύτερα:
Rattus = αρουραίος (επίμυς)
Rattus rattus = αρουραίος των οροφών (μικροεπίμυς) = black rat = rat noir = rata negra
Rattus norvegicus = αρουραίος των υπονόμων (μεγαλοεπίμυς) = brown rat = rat brun = rata común
vole = campagnol = campañol = αρουραίος, αρουραίος των αγρών
Σε αντίστροφη μετάφραση, από τα ελληνικά προς τα αγγλικά/γαλλικά/ισπανικά, επιλέγουμε και πάλι ανάλογα με το κείμενο αυτό που εξυπηρετεί. Αν έχουμε τρόπο να ξέρουμε ακριβώς ποιο είδος είναι, τα πράγματα είναι εύκολα. Αν δεν έχουμε, κρίνουμε ανάλογα με το περικείμενο τι από τα δύο ταιριάζει (rat ή vole, rat ή campagnol, rata ή campañol).
Ελπίζω να βοηθάει λίγο όλο αυτό και να μην σας μπερδεύει χειρότερα.
