Αριθμοί υποσημειώσεων και σημεία στίξης

Πρόσφατα συνάντησα μια (άγνωστη σε μένα) μέθοδο τοποθέτησης των αριθμών των υποσημειώσεων στο κείμενο, η οποία (από όσο κατάλαβα) επιτρέπει στον αναγνώστη να γνωρίζει εκ των προτέρων αν πρόκειται για βιβλιογραφική παραπομπή ή για πρόσθετες πληροφορίες. Η διάκριση μεταξύ των δύο γίνεται με την τοποθέτηση των εν λόγω αριθμών είτε δεξιά είτε αριστερά από τα σημεία στίξης. Επειδή δεν διαθέτω άλλη πληροφόρηση, κάθε βοήθεια από τους επαΐοντες θα ήταν ευπρόσδεκτη.

Πρώτη φορά ακούω για τέτοια διάκριση. Πρώτο και κύριο πρόβλημα: Δεν είναι υποχρεωτικό να υπάρχει σημείο στίξης εκεί που μπαίνει ο αριθμός της παραπομπής.

Μπορούμε ωστόσο να στέλνουμε τις βιβλιογραφικές σημειώσεις στο τέλος (Endnotes) και τις πρόσθετες σημειώσεις στο κάτω μέρος της σελίδας (υποσημειώσεις, Footnotes).

Πέρα από αυτό που ανέφερε ο Νίκελ, έχω δει επανειλημμένα διαφορετική αρίθμηση (συνήθως με "αραβικούς" αριθμούς σε διάκριση από λατινικούς αριθμούς ή σταυρούς, διπλούς σταυρούς κτλ.). Αλλά διάκριση με βάση τη θέση πριν ή μετά από το σημείο στίξης, ούτε καν να το σκέφτεσαι.

Υπάρχει και η μέθοδος των δύο συστημάτων, όπου τις σημειώσεις τις έχεις με αριθμούς (όπως στο σύστημα Οξφόρδης -και όπως λέει ο nickel, στο τέλος της σελίδας) και τις βιβλιογραφικές αναφορές παρενθετικά (με το σύστημα Χάρβαρντ). Δηλαδή έτσι:


Το National Space Science Data Center[SUP]1[/SUP] είναι τομέας του Τμήματος Εξερεύνησης του Ηλιακού Συστήματος της NASA (Gaffey and Bilitza, 1994).

1 NSSDC, Εθνικό Κέντρο Δεδομένων Διαστημικής



Gaffey, J. & Bilitza, D. (1994). "NASA/National Space Science Data Center trapped radiation models". Journal of Spacecraft and Rockets. 31 (2):172-176.

Εγώ, όσο και να διαβάζω, δεν καταλαβαίνω τι θέλεις να περιγράψεις. Μου φαίνεται πολύ παρανοϊκό για να είναι αληθινό. Μπορείς να δώσεις ένα παράδειγμα;

Κατά τη διάρκειά του αποβλήθηκαν οι "αιρετικοί" οπαδοί του δόγματος της αιωνιοκρατίας[SUP]387[/SUP], γνωστοί ως [...]
Από την εν λόγω διάκριση πηγάζει η έννοια της θεωρίας και της θεωρητικής αλήθειας.[SUP]388[/SUP]





387. "Αιωνιοκρατία" είναι η μετάφραση του όρου [...]
388. Andrea Wilson Nightingale, Spectacles of Truth in Classical Greek Philosophy. [...].

Η αλήθεια είναι ότι εγώ δεν βλέπω να έχει σχέση με το σημείο στίξης. Η μία παραπομπή αναφέρεται σε μία λέξη, και βρίσκεται δίπλα στη συγκεκριμένη λέξη, που συμπτωματικά ακολουθείται από κόμμα, ενώ η δεύτερη αναφέρεται σε ολόκληρη την πρόταση, οπότε φυσιολογικά βρίσκεται μετά το τέλος της πρότασης. Το ότι συμπτωματικά στην πρώτη περίπτωση υπάρχει εκεί ένα κόμμα δεν βλέπω ότι έχει σημασία, θα μπορούσε η παραπομπή να αφορά οποιαδήποτε άλλη λέξη στην πρόταση που δεν ακολουθείται από κόμμα.

Για παράδειγμα:

Κατά τη διάρκειά του αποβλήθηκαν οι "αιρετικοί"[SUP]387[/SUP] οπαδοί του δόγματος της αιωνιοκρατίας, γνωστοί ως [...]
Από την εν λόγω διάκριση πηγάζει η έννοια της θεωρίας και της θεωρητικής αλήθειας.[SUP]388


[/SUP]387. "Αιρετικοί" αποκλήθηκαν επειδή...
388. Andrea Wilson Nightingale, Spectacles of Truth in Classical Greek Philosophy. [...].

Δεν βλέπω κάτι που να χρειάζεται ιδιαίτερη συζήτηση. Στις σημειώσεις (είτε αυτές είναι σημειώσεις τέλους, είτε είναι υποσημειώσεις, δηλαδή στο κάτω μέρος της σελίδας) μπαίνουν και κείμενο και βιβλιογραφικές παραπομπές με οποιουδήποτε είδους συνδυασμό. Εδώ έχεις δύο: στην πρώτη έχει καθαρό κείμενο (μια επεξήγηση του όρου), στη δεύτερη σκέτη παραπομπή. Η δική σου παρατήρηση είναι ότι όποτε έχουμε την πρώτη περίπτωση ο δείκτης μπαίνει πριν το σημείο στίξης, ενώ όποτε έχουμε τη δεύτερη μπαίνει μετά; Αν όντως έτσι είναι (το βλέπεις να γίνεται παντού, δεν είναι στιγμιαία παράβλεψη;) σημαίνει ότι αυτός που είχε την τυπογραφική επιμέλεια του βιβλίου (όχι κατ' ανάγκην ο συγγραφέας) φόρτωσε τον εαυτό του μ' ένα ανούσιο και άχρηστο καθήκον. Θα τον καλέσω σε μια από τις επόμενες συζητήσεις μας περί του φύλου των αγγέλων. (Αναρωτιέμαι, όταν σε μια σημείωση έχει και κείμενο και παραπομπή, πού βάζει τον δείκτη;).

Εντελώς άλλο θέμα είναι το πού πρέπει να μπαίνει ο δείκτης, πριν ή μετά το σημείο στίξης. Υπάρχουν, όπως εύκολα μαντεύει κανείς, δύο σχολές. Η διαφορά τους δεν είναι διαφορά ουσίας αλλά αισθητικής. Στην Ελλάδα δεν συζητιούνται τέτοια ζητήματα, θεωρούνται ψιλολογήματα, γιατί η αισθητική του βιβλίου είναι παραγνωρισμένο θέμα, κι ο καθένας έχει την άποψή του (εγώ, φερειπείν, είμαι υπέρ του να μπαίνει ο δείκτης μετά τη στίξη). Αλλά, είτε έτσι είτε αλλιώς, το ουσιώδες, εννοείται, είναι να υπάρχει συνέπεια σε όλο το κείμενο.

Το αν μπαίνει ο δείκτης πριν ή μετά το σημείο στίξης έχει να κάνει, θαρρώ, με το αν ο συγγραφέας ακολουθεί το γαλλικό ή αγγλικό σύστημα αντίστοιχα. Κάπου το έχουμε ξαναπεί αυτό.

unique said:

Πρόσφατα συνάντησα μια (άγνωστη σε μένα) μέθοδο τοποθέτησης των αριθμών των υποσημειώσεων στο κείμενο, η οποία (από όσο κατάλαβα) επιτρέπει στον αναγνώστη να γνωρίζει εκ των προτέρων αν πρόκειται για βιβλιογραφική παραπομπή ή για πρόσθετες πληροφορίες. Η διάκριση μεταξύ των δύο γίνεται με την τοποθέτηση των εν λόγω αριθμών είτε δεξιά είτε αριστερά από τα σημεία στίξης.

Click to expand...

Είναι αυτό που λένε ο δρόμος για την κόλαση (του συγγραφέα και του επιμελητή) είναι στρωμένος με καλές (αλλά παντελώς άχρηστες και εν τέλει επιζήμιες) προθέσεις.

Για διάφορες πιο εξεζητημένες χρήσεις θα μπορούσαν να υπάρχουν διαφορετικές σειρές συμβόλων, όπως έγραψε πιο πάνω ο Θέμης, έλα όμως που το Word δεν υποστηρίζει (τουλάχιστον, όχι εύκολα) μια τέτοια διαδικασία...

Στο συνημμένο κείμενο (αντιγραφή του σημερινού κειμένου του Καμπουράκη, στο οποίο πρόσθεσα σημειώσεις (footnotes και endnotes)) διαπιστώνεται ότι η υποσημείωση διαφέρει από τη σημείωση του τέλους ακόμα και στο style (χρειάστηκε να αλλάξω τα tabs και στις δύο περιπτώσεις). Στο παράδειγμα όρισα αρίθμηση με λατινικούς αριθμούς στις υποσημειώσεις και νέα αρίθμηση σε κάθε σελίδα. Στις σημειώσεις τέλους υπάρχει μία αρίθμηση, με αραβικούς αριθμούς.

Ναι, δεν ήμουν επαρκώς σαφής[SUP]1[/SUP]. Εννοούσα[SUP]2[/SUP] ότι το Word[SUP]α[/SUP] δεν επιτρέπει διαφορετικές σειρές υποσημειώσεων ή σημειώσεων τέλους, όχι συνδυασμό υποσημειώσεων/σημειώσεων τέλους.[SUP]3
[/SUP]

---

1 βλ. #11 ανωτέρω.
2 ibid
α Το λογισμικό Microsoft Word
3 βλ. S.I.Benmalius, Your Word and How to Cultivate It, New York-Graz-Peiraeus 2003, σελ. 246

Ωραίο κόλπο. Προσφέρεται ιδίως για την περίπτωση στην οποία το κείμενο έχει τις αρχικές σημειώσεις από τον συγγραφέα και του προσθέτει κι άλλες ο επιμελητής (ή ο μεταφραστής). Του συγγραφέα οι σημειώσεις μπορεί να μπαίνουν ως σημειώσεις τέλους και να αριθμούνται με αραβικά ψηφία, ενώ οι άλλες ως υποσημειώσεις με άλλη σειρά συμβόλων. Εσύ έβαλες τους λατινικούς αριθμούς, εγώ (επειδή οι λατινικοί δεν ανήκουν στην παράδοσή μας, κι επειδή το πρόγραμμα δεν βγάζει την ελληνική αρίθμηση) προτιμώ την άλλη σειρά:

Οι συμμετέχοντες σε μια πρόσφατη σχετική συζήτηση ήταν αντίθετοι τόσο στις σημειώσεις τέλους όσο και σε αυτές που τίθενται μετά το τέλος των κεφαλαίων. Ο λόγος βέβαια ήταν η χρονική καθυστέρηση και η σχετική δυσκολία που συνεπάγεται η προσπάθεια εντοπισμού τους. Οι εκδότες έχουν εντελώς αντίθετη άποψη και προτιμούν τις σημειώσεις τέλους λόγω χαμηλότερου κόστους.

drsiebenmal said:

3 βλ. S.I.Benmalius, Your Word and How to Cultivate It, New York-Graz-Peiraeus 2003, σελ. 246

Click to expand...

Θα εννοείς τον S.I.Benmalius, Ph.D.

unique said:

Οι συμμετέχοντες σε μια πρόσφατη σχετική συζήτηση ήταν αντίθετοι τόσο στις σημειώσεις τέλους όσο και σε αυτές που τίθενται μετά το τέλος των κεφαλαίων. Ο λόγος βέβαια ήταν η χρονική καθυστέρηση και η σχετική δυσκολία που συνεπάγεται η προσπάθεια εντοπισμού τους.

Click to expand...

Αναμφιβόλως. Γι' αυτό προτιμώ κι εγώ τις υποσημειώσεις για ό,τι καλούμε τον αναγνώστη να διαβάσει, αν θέλει, στη ροή του κειμένου. Με μια ματιά στο κάτω μέρος της σελίδας καταλαβαίνει αν τον ενδιαφέρουν οι πρόσθετες πληροφορίες.

Από την άλλη, οι βιβλιογραφικές σημειώσεις είναι συνήθως για μελετητές και ζαλίζουν τον αναγνώστη όταν είναι πολλές και στην ίδια σελίδα. Ο προσεκτικός συγγραφέας μπορεί να εντάξει στο κείμενό του τα απαραίτητα στοιχεία μιας παραπομπής και να στείλει τη βιβλιογραφική λεπτομέρεια στο τέλος του βιβλίου, π.χ.

Ο Μαρξ έγραψε (στο Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο[SUP]3[/SUP]) ότι...

[SUP]3[/SUP] Καρλ Μαρξ, Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο. Σύγχρονη Εποχή, 2010, σελ. 19.


Να προσθέσω ότι για τις σημειώσεις στο τέλος προτιμώ συνεχή αρίθμηση από το πρώτο ως το τελευταίο κεφάλαιο, όχι κεφάλαιο προς κεφάλαιο. Στη δεύτερη περίπτωση, κάθε φορά που ψάχνω στις τελευταίες σελίδες όπου είναι μαζεμένες όλες οι σημειώσεις, χάνω ώρα να βρω και το σωστό κεφάλαιο. Πέφτει άγρια κατάρα...

unique said:

Οι εκδότες έχουν εντελώς αντίθετη άποψη και προτιμούν τις σημειώσεις τέλους λόγω χαμηλότερου κόστους.

Click to expand...

Ίσως οι εκδότες δεν διαβάζουν ... Μα τι θα πει «χαμηλότερο κόστος»;

unique said:

Οι εκδότες έχουν εντελώς αντίθετη άποψη και προτιμούν τις σημειώσεις τέλους λόγω χαμηλότερου κόστους.

Click to expand...

Το χαμηλότερο κόστος είναι μια δικαιολογία που συνήθως προβάλλουν οι εκδότες επειδή ακούγεται πιο ακαταμάχητο επιχείρημα από τις δυο ουσιαστικές αιτίες, οι οποίες είναι α) η ελάχιστη παραπάνω δουλειά στη σελιδοποίηση που απαιτούν οι μακροσκελείς υποσημειώσεις και κυρίως β) ο φόβος τους ότι το βιβλίο θα πουληθεί λιγότερο αν φορτώνεται το υποσέλιδο με υποσημειώσεις.

Οι σημειώσεις τέλους είναι στην καλύτερη περίπτωση ένας μπελάς και στην χειρότερη ένας εύσχημος τρόπος να ξεμπερδεύει κανείς με παραπομπές που δεν θα διαβάσει σχεδόν ποτέ κανείς, οι δε σημειώσεις στο τέλος του κεφαλαίου είναι ένα μεσαιωνικό μαρτύριο το οποίο έχουν σκαρφιστεί για τους φιλομαθείς αναγνώστες οι εκδότες.

Κατά τα άλλα, οι υποσημειώσεις δεν περιέχουν μόνο απλές βιβλιογραφικές παραπομπές, ή τσιτάτα που εικονογραφούν ένα επιχείρημα. Ενίοτε είναι ο κατάλληλος αλλά και αναγκαίος χώρος για να περιγραφεί εν συντομία η ιστορία της έρευνας για το θέμα, να εκτεθούν οι εξαιρέσεις σε μια θεωρία που αναπτύσσεται στο κυρίως κείμενο ή και να αναπτυχθεί ένα επιχείρημα δευτερεύον ίσως ως προς ό,τι περιλαμβάνεται στο κυρίως κείμενο, αλλά και αναγκαίο του συμπλήρωμα. Γενικώς, οι σημειώσεις, όπως τις αντιλαμβάνομαι και τις χρησιμοποιώ εγώ, συνδιαλέγονται με το κυρίως κείμενο και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του.

Σ' ένα πρόσφατο (σπουδαίο) βιβλίο για την αρχαιοελληνική θρησκεία, ένα τούβλο κοντά 600 σελίδων, ο συγγραφέας του, περιβόητος για τις μακροσκελείς του υποσημειωσεις, έχει ένα χαριτωμένα σνομπ σχόλιο (σελ. 18-20, υπάρχουν στα γκουγκλοβιβλία) για όσους ενοχλούνται από αυτό του το κουσούρι:

I am quite aware that all this does not suffice as an apology in the eyes of the scholars who do not like footnotes. For them, however, I have an, apparently so far unsuspected, way out of the problem: one need not read them (all).

Click to expand...

Και ακολουθεί μια υποσημείωση. :)

pidyo said:

οι δε σημειώσεις στο τέλος του κεφαλαίου είναι ένα μεσαιωνικό μαρτύριο το οποίο έχουν σκαρφιστεί για τους φιλομαθείς αναγνώστες οι εκδότες

Click to expand...

Πες τα, χρυσόστομε!

Αποκηρύσσω κι εγώ μετά βδελυγμίας τις σημειώσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Στο τέλος του βιβλίου όμως μια χαρά μου φαίνονται και εξυπηρετούν το σκοπό τους.

Ως προς το αίτημα του Νϊκελ για συνεχή αρίθμηση των σημειώσεων τέλους (από 1 έως άπειρο) ανεξάρτητα από τη ροή των κεφαλαίων, δεν συμφωνώ, γιατί εξίσου μεγάλη σύγχυση προκαλούν και οι ολοένα αυξανόμενοι αριθμοί. Αναλογιστείτε βιβλία με οκτακόσιες, με χίλες σημειώσεις. Πρώτα απ' όλα τι εικόνα θα παρουσιάζουν οι δείκτες;


Μόνο οι Αποστολίδηδες στη μετάφραση του Ντρόυζεν έκαναν τέτοια απονενοημένα, για να διορθώσουν τα αδιόρθωτα.

Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, που θέλει να αναγνωρίζει στον ελάχιστο δυνατό χρόνο σε ποιο κεφάλαιο ανήκουν οι σημειώσεις τέλους που έχει μπροστά του, υπάρχει λύση: στην κεφαλίδα της κάθε σελίδας των σημειώσεων τυπώνεται με σαφή (τηλεγραφικό βέβαια) τρόπο σε ποιες σελίδες του κυρίως κειμένου αντιστοιχούν. (Δεν νομίζω πως είναι απαραίτητο να φτιάξω σχεδιάγραμμα, θα το έχετε προσέξει πώς γίνεται).