Πρωτότυπο και μετάφραση: οι νότες σε μετάφραση

Όλοι λίγο ως πολύ ξέρουμε ή πιστεύουμε ότι το πρωτότυπο, χάρη στον πρωτογενή χαρακτήρα του, υπερέχει πάντα έναντι του μεταφράσματος. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου ισχύει το αντίθετο, όπου δηλαδή τον πρωτογενή ρόλο έχει το μεταφρασμένο κείμενο και το πρωτότυπο απουσιάζει ή είναι σχετικά άνευ σημασίας;

Τα πρώτα παραδείγματα που μπόρεσα να εντοπίσω είναι από τη μουσική φιλολογία και αφορούν τη σχέση μεταξύ λόγου και μουσικής. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για μελοποιημένα ποιήματα που για λόγους διαφορετικούς και ξεχωριστούς κάθε φορά, βασίστηκαν απευθείας στη μετάφραση ή την ελεύθερη απόδοση του πρωτοτύπου.

Ο αυστριακός συνθέτης Gustav Mahler εμπνεύστηκε το Τραγούδι της γης από μια ανθολογία κινέζικων ποιημάτων σε μετάφραση Hans Bethge. Δεδομένου ότι το έργο γράφτηκε την περίοδο 1908-1909 και η διάδοση της Κινέζικης γλώσσας ήταν τότε μάλλον περιορισμένη στην Ευρώπη, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πώς επήρθε αυτή η ευτυχής συγκυρία και η μετάφραση αυτών των κινέζικων ποιημάτων καταλαμβάνει το προσκήνιο και αποθανατίζεται χάρη στη μεγαλοφυία του συνθέτη. Τα περισσότερα ποιήματα που απαρτίζουν το Τραγούδι της γης είναι του πασίγνωστου Λι Πο και συμπληρώνουν ο Κιάν Κι, ο Μενγκ Χαοράν και ο Γουάγκ Γουέι.

Πολλά έχουν γραφτεί και ακουστεί για το συγκεκριμένο έργο, αλλά πέρα από το ενδιαφέρον για τον πρώτο ρόλο που παίρνει μετάφραση σε ένα έργο, ενδιαφέρον έχουν:

α. οι ιδιαιτερότητες του περάσματος από τα Κινέζικα στα Γερμανικά (κάποια ενδιαφέροντα σχόλια εδώ υπό Teng-Leong Chew).
β. οι πηγές των κειμένων του Μάλερ. Γνωρίζουμε ότι χρησιμοποίησε τη μετάφραση του Hans Bethge, η οποία όμως είχε βασιστεί σε μια μετάφραση του Hans Heilmann, η οποία με τη σειρά της είχε βασιστεί σε δύο γαλλικές μεταφράσεις του Μαρκησίου Hervey de Saint-Denys και της Judith Gautier (κόρης του Θεοφίλου Γκωτιέ)! Ένα ενδιαφέρον βιβλίο για τις περιπέτειες της κινέζικης ποίησης στην Ευρώπη στα Google Books.

Στη συνέχεια θα ρίξουμε μια ματιά στη σχέση που είχε ο Ιταλός Οττορίνο Ρεσπίγκι με τον Άγγλο Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ, ο Εσθονός Άρβο Περτ με τα Ισπανικά και βέβαια ο Νίκος Γκάτσος και ο Μάνος Χατζιδάκις με τον Λόρκα.

Όσοι πιστοί με ανάλογα παραδείγματα μεταφράσεων που έπαιξαν τον πρώτο ρόλο, προσέλθετε!
 
Το 1914 ο Ιταλός συνθέτης Οττορίνο Ρεσπίγκι συνθέτει το Ηλιοβασίλεμα (Il Tramonto), έργο για φωνή και έγχορδα, βασισμένο στο ποίημα The Sunset του Άγγλου ποιητή Percy Bysshe Shelley. Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο συνθέτης χρησιμοποιούσε ποιήματα του Shelley σε Ιταλική μετάφραση. Είχε προηγηθεί η Αρετούσα το 1910 και το The Sensitive Plant το 1914, ενώ ακολούθησαν το Tempi assai lontani (Time long past) και το Canto funebre (A Dirge) τo 1917 από τα Πέντε Λυρικά Τραγούδια. Όλα σε μετάφραση Roberto Ascoli. Το Il Tramonto είναι ίσως το πιο ωραίο (βιντεάκι παρακάτω).

Η αγάπη του όμως δεν σταματούσε στον Σέλλεϋ, αλλά επεκτάθηκε και στον Ινδό νομπελίστα Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, του οποίου το ποίημα "Το Τέλος" (La Fine - The End) μελοποίησε σε ιταλική μετάφραση Clary Zannoni Chauvet, η οποία το 1920 είχε μεταφράσει ολόκληρη τη συλλογή "The Crescent Moon" (Η Ημισέληνος) του Ταγκόρ από τα Αγγλικά. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι η μετάφραση βασίστηκε στην μεταφορά που είχε κάνει ο ίδιος ο Ταγκόρ των ποιημάτων του από τα Μπενγκάλι προς τα Αγγλικά.

Ας αναφέρουμε παρενθετικά ότι ο Ρεσπίγκι μελοποίησε και ένα ποίημα του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου, κατά κόσμον Jean Moréas! To ποίημα έχει τον τίτλο "Au milieu du jardin" και μελοποιήθηκε όχι σε μετάφραση, αλλά στο πρωτότυπο:

Au milieu du jardin la fleur que je désire
s' entr' ouvre en ce moment,
et la brise tout bas sous les tilleuls soupire
dans un frissonnement.

Errant entre ses bords, sur le gravier encore
l' eau brillante bruit,
mais le rayon du jour, hélas! Qui s' évapore
va céder à la nuit.


Κι εδώ ένα απόσπασμα από το Il Tramonto:

 
Top