Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών

ΤΟ ΝΕΟ ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ
Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ενδιαφέρουσα παρουσίαση σε συνέδριο του 2007, με παραδείγματα λημμάτων (όχι όμως από ρήματα). Το λεξικό δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα. Υποτίθεται ότι θα είναι και ονλάιν και έντυπο.

Απροπό, στη σελίδα 4 του παραπάνω συνδέσμου του συνεδρίου υπάρχει ανακοίνωση του δικού μας Δρ. Μοσέ για την οικογένεια του ρήματος 'τρέπω' και τη σχέση της με το 'εικονόσχημα του άξονα' και της καθετότητας.
 

nickel

Administrator
Staff member
Αποσπώ και παραθέτω κάποια σκόρπια κομμάτια από την εισήγηση του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη για το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής, μια και αφορούν ζητήματα με τα οποία έχουμε καταπιαστεί στο φόρουμ κατά το παρελθόν. Τα κοκκινισμένα, είναι δικές μου επισημάνσεις.

Αν ληφθεί υπόψη ότι η Νεοελληνική διαθέτει σήμερα τουλάχιστο 500.000 λέξεις, χωρίς να συνυπολογίζονται άλλοι 200.000 εξειδικευμένοι επιστημονικοί όροι, τότε ένα καλό χρηστικό λεξικό περιλαμβάνει συνήθως στο λημματολόγιό του μία στις δέκα λέξεις.

Οι σημαντικότερες καινοτομίες του Λεξικού συνοψίζονται στον τρόπο κατάρτισης του λημματολογίου, την επανεξέταση της ορθογραφίας και την αποδοχή διπλών ορθογραφήσεων, τη συστηματική χρήση υφολογικών και πραγματολογικών δεικτών, τον περιορισμό των σημασιών στις απολύτως αναγκαίες, την προσεκτική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων, την πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε εντελώς νέα βάση στο τέλος του λήμματος, τις σύντομες και εξακριβωμένες ετυμολογικές πληροφορίες.

Για να λημματοποιηθεί μια λέξη πρέπει να εμφανίζεται εκατό περίπου φορές στη μηχανή αναζήτησης Google, χωρίς όμως να είναι δεσμευτικό το κριτήριο αυτό.

Οι ξένες λέξεις λημματογραφούνται κανονικά, εφόσον βρίσκονται σε ευρεία χρήση, χωρίς να παρατίθενται, όπως σε ορισμένα νεοελληνικά λεξικά, ισοδύναμα ερμηνεύματα τα οποία δεν έχουν πιθανότητα επικράτησης. Το τροχιόδρομος δεν φαίνεται να είναι σε θέση να αντικαταστήσει το τραμ, ούτε το έγγραμμος το ον-λάιν (βλ. όμως το επίθ. επιγραμμικός: Η αίτησή σας μπορεί να κατατεθεί επιγραμμικά), ο αποσυμπλέκτης το ντεμπραγιάζ κ. ά. [...] Προτάσεις του τύπου: Μπήκε τσιράκι σ’ ένα μαραγκούδικο (Λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη, λήμμα τσιράκι) ξενίζουν σε ένα σύγχρονο λεξικό.

Λογοτεχνικές λέξεις λημματοποιούνται ελάχιστες. Δεν καταγράφονται επεξηγηματικά παραδείγματα από λογοτεχνικά κείμενα. Σε αρκετά νεοελληνικά λεξικά υπάρχουν παραδείγματα, κυρ. από γνωστούς ποιητές, τα οποία όμως δεν έχουν σχεδόν κανένα χρηστικό αντίκρισμα.

Με εξαίρεση τα επιρρήματα, τα υποκοριστικά και ορισμένα μεγεθυντικά, τα οποία εντάσσονται κατά κανόνα στο κύριο λήμμα (τα δυστυχώς, ευτυχώς αναπτύσσονται αυτοτελώς, το αγοράκι στο αγόρι, το παραθυράκι όμως λημματοποιείται αυτοτελώς, λόγω των σημασιών που έχει αποκτήσει, όπως: «χαριστική διάταξη νόμου»), τα υπόλοιπα μέρη του λόγου δεν παρατίθενται ποτέ ως υπολήμματα. Π.χ., η ορθογράφηση δεν είναι σωστό να εντάσσεται στο λήμμα ορθογραφώ. Πρέπει να δοθεί ορισμός και να γίνει αντιδιαστολή προς την ορθογραφία. Το διαδικτυακός, -ή, -ό δεν καταγράφεται απλώς στο τέλος του λήμματος διαδίκτυο, αλλά αποτελεί κανονικό χωριστό λήμμα.


3. Ορθογραφία
Η ορθογράφηση των λημμάτων γίνεται κατά κανόνα με χρηστικά κριτήρια, τα οποία στηρίζονται όχι σε διαισθητικές αποτιμήσεις αλλά σε στατιστικά στοιχεία από διάφορες βάσεις δεδομένων. Η ορθογραφία είναι ένα συμβατικό σύστημα το οποίο διαμορφώνεται σε αρκετές περιπτώσεις εντελώς αυθαίρετα. Όταν η χρήση έχει καθιερώσει συγκεκριμένη ορθογραφική παράσταση μιας λέξης, είναι ουτοπικό να επιχειρήσει κανείς την αλλαγή της, ακόμα και αν τα επιστημονικά επιχειρήματα που προσκομίζονται είναι γενικώς αποδεκτά ή ακόμα και αδιαμφισβήτητα. Η τσιπούρα με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφείται «σωστά» με δύο π (τσιππού-ρα < αρχ. ∙ἵππουρος), με χρηστικά όμως κριτήρια γράφεται με ένα π. Βλ. αντιπροσωπεία και όχι αντιπροσωπία. Το ετυμολογικό κριτήριο χρησιμοποιείται συχνά από ορισμένους σύγχρονους λεξικογράφους, οι οποίοι όμως καθιστούν εμφανή τα αδιέξοδα στα οποία οδηγούνται οι ίδιοι. Είναι μάταιη κάθε προσπάθεια επιβολής των «σωστών» με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφήσεων αγώρι, γαρύφαλλο, γλύκυσμα, ρωδάκινο, τσηρώτο, όταν ο κόσμος γράφει: αγόρι, γαρίφαλο, γλύκισμα, ροδάκινο, τσιρότο.
Στο παρόν Λεξικό παρουσιάζονται για πρώτη φορά διπλές ορθογραφήσεις, χωρίς ρυθμιστικές τάσεις: αβγό και αυγό, εταιρεία και εταιρία. Αποδεκτές ορθογραφικές παραστάσεις δηλώνονται στην οικεία θέση με παραπομπή στο κύριο λήμμα: παλληκάρι, βλ. παλικάρι. Αντίθετα, παρά τη μεγάλη στατιστική τους συχνότητα, δηλώνονται ως εσφαλμένες όσες ορθογραφήσεις προσκρούουν στο γλωσσικό αισθητήριο του μέσου ομιλητή: συγγνώμη, εσφαλμ. συγνώμη. Σε άλλες περιπτώσεις εφιστάται η προσοχή του χρήστη με ενδείξεις του τύπου: ανεξιθρησκία, γραφειοκρατία, εσφαλμ. ανεξιθρησκεία, γραφειοκρατεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις προτιμάται η απλούστερη γραφή, έστω και αν στατιστικά εμφανίζεται συχνότερα η συντηρητικότερη ορθογραφία: οχ (επιφ.), έναντι ωχ. Παλαιότερες ορθογραφικές συνήθειες που έχουν περιέλθει σήμερα σε αχρηστία δεν χρειάζεται καν να αναφέρονται, όπως, λ.χ., είνε, εληά, μαζή/μαζύ, ταξείδι, τρελλός, φείδι.
Ως γενικός κανόνας ισχύει ότι σε περιπτώσεις αμφιβολίας προτιμάται το ι έναντι των: ει, η, οι, υ, ... το ο έναντι του ω και το ε έναντι του αι. Ο κανόνας αυτός έχει ευρύτατη εφαρμογή στις ξένες λέξεις. Οι μητρικοί ομιλητές και ο χρόνος καθορίζουν σε τελευταία ανάλυση ποια ορθογραφική παράσταση από τις αμφιλεγόμενες περιπτώσεις θα επικρατήσει. Τελικά, οι λέξεις που παρουσιάζουν προβλήματα ορθογραφίας δεν φαίνεται να υπερβαίνουν τις 1.000, στατιστικά δηλ. αποτελούν ασήμαντο ποσοστό. Δεν κινδυνεύει, επομένως, η γλώσσα μας από τις τυχόν ορθογραφικές αλλαγές ή απλοποιήσεις, όπως νομίζουν ορισμένοι.

10. Κανόνες ορθής χρήσης
Οι έννοιες «καλή» και «κακή» χρήση της γλώσσας παρουσιάζουν συνήθως έντονα υποκειμενικό και διαισθητικό χαρακτήρα και γι’ αυτό στο παρόν Λεξικό αποφεύγεται συνήθως οποιαδήποτε ρυθμιστική τάση. Συχνά γίνεται αποδεκτό το κριτήριο της χαλαρής νόρμας. Όπως και στην περίπτωση της ορθογραφίας, σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν δύο εξίσου συχνά χρησιμοποιούμενες εναλλακτικές δυνατότητες, οπότε καταγράφεται απλώς η γλωσσική πραγματικότητα. Όταν δεν έχει ακόμα γενικευτεί μια εσφαλμένη χρήση, τότε επιβάλλεται να αναφέρεται εμφατικά το ορθό.

Η Ακαδημία Αθηνών δεν προχωρεί σε ρύθμιση της γλώσσας, αλλά παρακολουθεί και καταγράφει συστηματικά και υπεύθυνα τη γλωσσική πραγματικότητα σε μια εκτενή βάση δεδομένων από την οποία μπορούν να προκύψουν και άλλα επιμέρους Λεξικά. Προτείνει αντικειμενικώς εξακριβώσιμες λύσεις με κύριο κριτήριο τη χρήση σε καθαρά συγχρονικό επίπεδο.


Σε πρώτη ευκαιρία θα ήθελα να σχολιάσουμε μερικά από τα παραπάνω όπως και άλλα σημεία της εισήγησης, την οποία κατεβάζετε απευθείας από εδώ.
 
Για την ορθογραφία τα λέει καλά. Ωστόσο, το δικό μου καλαθάκι (αυτό που κρατάω) μίκρυνε λιγάκι. Κάτι απροσδιόριστο δεν μου άρεσε στις προγραμματικές δηλώσεις που διάβασα. Φυσικά, θα περιμένω να δω το τελικό προϊόν. Ωστόσο, ο τύπος "αβγόκοψα" δεν είναι ανύπαρκτος όπως θεώρησε καλό να επισημάνει ο κ. καθηγητής, απλώς οι νοικοκυρές το γράφουν όπως το έμαθαν στο σχολείο: αυγόκοψα. Και με ανησύχησε πολύ η διαβεβαίωση ότι δεν θα βάλει λογοτεχνικές λέξεις. Δηλαδή όποιος διαβάζει λογοτεχνία (του 20ού αιώνα, όχι παλιότερη), πού θα αναζητήσει μιαν άγνωστη λέξη που έχει;
 

Zazula

Administrator
Staff member
Για την αναγκαιότητα της αποδοχής ορισμένων διπλών ορθογραφήσεων, την έχω όπως γνωρίζετε υποστηρίξει εδώ και καιρό, και χαίρομαι που την υποστηρίζει και το Χρηστικό.
 

nickel

Administrator
Staff member
Για την αναγκαιότητα της αποδοχής ορισμένων διπλών ορθογραφήσεων, την έχω όπως γνωρίζετε υποστηρίξει εδώ και καιρό, και χαίρομαι που την υποστηρίζει και το Χρηστικό.
Ήξερα ότι δεν θα το γλίτωνα το σχόλιο...

Καλά τα λέει ο Φοινικιστής στο Περιγλώσσιο και, αν αρχίσουμε να το ψειρίζουμε, δεν θα τελειώσουμε ποτέ, με αυτό ή με άλλα λεξικά — και δεν ξέρουμε αν το δείγμα στο PDF είναι τελικό. Δηλαδή, για να πάρω τη σκυτάλη εκεί που την άφησε ο Φοινικιστής στην ιστορία, θα ήθελα να δω τον Φράνσις Φουκουγιάμα στην αναφορά στο «τέλος της ιστορίας», τα c' est και that' s θα τα έγραφα χωρίς τα κενά διαστήματα, την εποποιΐα χωρίς διαλυτικά εκεί που θα έπρεπε να είναι με έντονα γράμματα (χωρίς διαλυτικά είναι, πάντως, στο παράδειγμα) κ.λπ.

Προσωπικά, κάνω χαρά που θα έχουμε ένα τρίτο μεγάλο λεξικό να τροφοδοτεί τις συζητήσεις μας. Πλουσιότεροι θα γίνουμε, κι ας γκρινιάζουμε...
 
Στο μεταξύ συνηθίζω σιγά σιγά αυτούς τους οιδιπόδειους "μητρικούς ομιλητές"
 

nickel

Administrator
Staff member
Για την εφαρμογή των διπλών ορθογραφήσεων με την «ασφαλιστική δικλείδα» δεν θα πεις τίποτα;
 
Καταρχήν καμιά σύγχυση/σύγχιση :)

Btw
Η προσθήκη του προσδιορισμού «χρηστικό» στον τίτλο του λεξικού τονίζει εμφατικά ότι ο σχεδιασμός έγινε με κύριο γνώμονα το έργο αυτό να είναι φιλικό στο χρήστη, χωρίς να γίνει έκπτωση στις αυστηρά επιστημονικές προδιαγραφές του.
Βλ. το αντίστοιχο λεξικό της María Molliner, (1998). Ο τίτλος του έργου θα μπορούσε να αποδοθεί στα Αγγλικά ως: A Dictionary of Current Greek.

Πού είναι όλη η ιδέα που τονίζεται εμφατικά για το "χρηστικό" στα αγγλικά;
 

nickel

Administrator
Staff member
Με μπέρδεψε κι εμένα αυτό το κομμάτι και πήγα να δω και τα ισπανικά λεξικά της Moliner (με ένα l), αλλά δεν βοήθησαν τα διαδικτυακά βιβλιοπωλεία. Είναι πάντως χαρακτηριστική η σχέση του τίτλου (όπου και το «χρήσης») με το όνομα της Moliner. Το άλμα από το «χρηστικό» (δηλ. εύχρηστο, φιλικό στο χρήστη) στο uso και το Current (δηλ. της γλώσσας όπως γράφεται και μιλιέται σήμερα) δεν το κατάλαβα.

 

Attachments

  • Moliner.jpg
    Moliner.jpg
    7.7 KB · Views: 2,447
Το άρθρο του Φοινικιστή είναι ωραίο, γιατί αποκαλύπτει πράγματι την τσαπατσουλιά και την απουσία επιμέλειας των λημμάτων. Σαν ένα μεταφρασμένο βιβλίο που ο εκδότης του δεν πληρώνει επιμελητή ένα πράμα. Το δε "πιάσε τ' αβγό και κούρευ' το", αντί για "πιάσ' τ' αβγό...", που αναφέρει, μου θύμισε μια διαφήμιση τράπεζας προ μηνών που έλεγε "Μάζευε και ας είναι και ρώγες", αντί για "Μάζευε κι ας είν' και ρώγες".
 
Το δε "πιάσε τ' αβγό και κούρευ' το", αντί για "πιάσ' τ' αβγό...", που αναφέρει, μου θύμισε μια διαφήμιση τράπεζας προ μηνών που έλεγε "Μάζευε και ας είναι και ρώγες", αντί για "Μάζευε κι ας είν' και ρώγες".
Εσὐ πια θα βάλεις και ερμηνευτική παραπομπή στις "ρώγες" (χούμορ)
 

Zazula

Administrator
Staff member
Ο κ. Χαραλαμπάκης ήταν ο προσκεκλημένος ομιλητής στο 8ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», όπου και μας ανέφερε την πρόβλεψή του πως το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας θα ήταν έτοιμο περίπου αυτήν την εποχή. Νεότερες δικές μου πληροφορίες τοποθετούν ωστόσο τον χρόνο κυκλοφορίας του πιο κοντά στο φθινόπωρο και μετά.
 
Top