Τα πολλαπλά διλήμματα του Διονύση Καψάλη όταν μεταφράζει Σαίξπηρ

Το βάζω εδώ, δεν ξέρω πού να το βάλω.

Ο μεταφραστής και διευθυντής του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης μιλά στο LIFO.gr

Καθώς είστε κι ο ίδιος ποιητής, η εμπειρία σάς βοηθάει σε αυτό;

Ναι, βοηθάει, γιατί έχω ασκηθεί στον έμμετρο λόγο και πιστεύω ότι αυτά τα κείμενα, όπου είναι έμμετρα, πρέπει να αποδίδονται έμμετρα. Ούτε σε ελεύθερο στίχο, ούτε σε κάτι που θυμίζει στίχο και στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου στίχος. Θεωρώ ότι αυτό είναι θέμα ουσίας και όχι φόρμας. Η πρόκληση για τον μεταφραστή του Σαίξπηρ είναι πώς θα αποδώσει το μεγαλύτερο μέρος, που είναι σε blank verse, δηλαδή σε ιαμβικό πεντάμετρο, και από κει και πέρα όλες τις επιμέρους φόρμες που επινοεί ο Σαίξπηρ για να αποδώσει αυτό που θέλει, είτε είναι στιχάκια, ποιηματάκια, ομοιοκαταληξίες, είτε μεγάλα κομμάτια ομοιοκατάληκτα, πεζό. Και το πεζό πρέπει να είναι σε άλλο τόνο. Πρέπει, λοιπόν, να επινοήσει και ο μεταφραστής κάτι αντίστοιχο για όλα αυτά.

Άρα, υπάρχει διαφορά στη μετάφραση του σαιξπηρικού δράματος από ένα οποιοδήποτε άλλο θεατρικό;

Σαφώς. Δεν μπορείς να μεταφράσεις Σαίξπηρ σαν να είναι Ίψεν, δηλαδή νατουραλιστικό θέατρο, γιατί παραβιάζεται ο βαθύτερος πυρήνας του σαιξπηρικού δράματος. Έχουμε και παραδείγματα ακραία. Ένα παράδειγμα που μου αρέσει να αναφέρω συχνά είναι από τον «Ρωμαίο και την Ιουλιέτα», όπου σε όλο το πρώτο μέρος του έργου ο Ρωμαίος, μέχρις ότου γνωρίσει την Ιουλιέτα, παρουσιάζεται από τον Σαίξπηρ σαν να είναι «ερωτευμένος με την ιδέα του έρωτα», όπως λέει ο Κόλριτζ. Μιλάει συνέχεια για μια Ροζαλίνα και η παλιοπαρέα δίπλα του τον κοροϊδεύει. Κυρίως ο Μερκούτιος, ένας καταπληκτικός χαρακτήρας του Σαίξπηρ, που του λέει διαρκώς ότι θέλει να τη ρίξει στο κρεβάτι και όλα τα άλλα είναι μπούρδες. Τον κοροϊδεύει συνέχεια για την περίφημη Ροζαλίνα, που δεν την βλέπουμε ποτέ. Ο Ρωμαίος μας παρουσιάζεται ως ένας τυπικός, πετραρχικός εραστής, που μιλάει με μια αντίστοιχη γλώσσα. Μια γλώσσα θρεμμένη από το πετραρχικό σονέτο. Δεν είναι τυχαίο ότι όταν πηγαίνουν στον χορό κρυφά η παρέα, και ο Ρωμαίος συναντάει την Ιουλιέτα, ο διάλογός τους συγκροτεί σονέτο. Λέγονται πράγματα που βρίσκονται μέσα στη γλώσσα του πετραρχικού εγκωμίου. Αυτό, αν το κάνεις πεζό, είναι κωμικό. Χάνει όλο το στοιχείο του. Γιατί εκεί, κατά τη δική μου αντίληψη, ο Σαίξπηρ λέει ότι όταν δύο άνθρωποι γνωρίζονται, θα χρησιμοποιήσουν την ερωτική γλώσσα που είναι διαθέσιμη σε αυτούς. Αυτή είναι η πετραρχική γλώσσα. Είναι η υψηλότερη γλώσσα με την οποία μπορείς να εγκωμιάσεις τον άνθρωπο με τον οποίο είσαι ερωτευμένος/-η. Επομένως, έχει σημασία ότι ο Σαίξπηρ τους βάζει, πάνω στον διάλογό τους, να συνθέτουν ένα σονέτο. Αυτό πρέπει ν’ ακουστεί. Γιατί αργότερα, όταν δημιουργείται ένας βαθύτερος έρωτας μεταξύ τους, αλλάζει και η γλώσσα. Εκεί ο Σαίξπηρ προσπαθεί να ξεπεράσει τη στυλιζαρισμένη, πετραρχική γλώσσα, με τις υπερβολές της. Πρέπει αυτή η διαφορά ν’ ακουστεί, άρα ο μεταφραστής οφείλει να μεταφράσει το σονέτο, που μπορεί να είναι το βατερλό του. Υπό κανονικές συνθήκες, όμως, πρέπει να το προσπαθήσει.
 
Α, ωραία! να σκεφτείς ότι πριν ανοίξω το νήμα έκανα αναζήτηση με "Σαίξπηρ", γιατί σκέφτηκα ότι κάτι θα υπάρχει, δεν μπορεί, αλλά μου βγήκαν άλλα νήματα πρώτα, κι αυτό που λινκάρισες κατά τα φαινόμενα δεν το είδα.
 
Είναι κάπως παράξενο: μόλις διάβασα τη συνέντευξη στη σελίδα της Λάιφο, είπα να τη μοιραστώ εδώ, έκανα την ίδια αναζήτηση που έκανε ο Κώστας, και έπεσα εδώ, δεύτερος και καταϊδρωμένος :)
 
Top